De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 185]

Boekbesprekingen

A.L. Sötemann, Querido van 1915 tot 1990. Een uitgeverij, Amsterdam, Querido, 1990, 248 p. isbn 90 21472 36 8. f 37,90

‘Studies van moderne Nederlandse uitgeverijen met wetenschappelijke pretenties zijn er weinig’, schreef Frank de Glas in Nieuwe lezers voor het goede boek, zijn proefschrift over De Wereldbibliotheek en ‘Ontwikkeling’ / De Arbeiderspers vóór 1940 - bij mijn weten het meest recente specimen (1989) - en als enig voorbeeld noemt hij Richter Roegholts De geschiedenis van de Bezige Bij 1942-1972 (1972); waarbij nog opgemerkt kan worden dat ook van dat unieke voorbeeld, als ik me goed herinner, de wetenschappelijke waarde niet voor iedereen vaststond: volgens sommige critici zou het te zeer lovende enumeratie zijn en te weinig kritische uitwerking van een probleemstelling.

Dat zijn eigenschappen die we wél kunnen verwachten en accepteren van jubileumboeken, die vrijwel zonder uitzondering géén wetenschappelijke pretentie hebben. Van dit genre noemt De Glas (p. 26) een dozijn tussen 1930 en 1970 verschenen voorbeelden, daarmee merkwaardig genoeg voorbijgaand aan één van de meest recente en spraakmakende, te weten het in 1985 verschenen Goud op snee van Jo van Rosmalen (die intussen, op 26 augustus 1991, overleed). Op dat boek, verschenen ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van Uitgeverij Het Spectrum, is nogal wat aan te merken (Reinold Kuipers deed het meedogenloos in een soms al te furieuze recensie in het NRC Handelsblad van 17 januari 1986), maar opgemerkt moet toch worden dat Van Rosmalen zich liet leiden door een loffelijke ambitie: hoewel ook Goud op snee ‘geen uitputtende en wetenschappelijke aanpak’ pretendeert (p. 8), ging hij er van uit ‘dat het schrijven van de geschiedenis van een uitgeverij alleen dan zin heeft als deze geplaatst wordt tegen de achtergrond van het culturele leven in de te behandelen periode en bovendien het gehele boekenvak, inclusief de periferie, erbij betrokken wordt’ (p. 7). In dit enigszins alternatieve jubileumboek ‘heeft Het Spectrum een ruime plaats gekregen, maar geen overheersende’, aldus de uitgever (p. 8) - en dat is waar.

Achterop Sötemanns Querido van 1915 tot 1990 lezen we onder meer ‘Querido staat in dit boek nooit los van het geheel van de Nederlandse uitgeverijen’ - en dat is, eerlijk gezegd, niet waar. Behalve de uitgeverijen waar Querido een of andere relatie mee onderhoudt of - hield (de uitgeverijen Singel 262, bijvoorbeeld) worden er weliswaar nog ruim 30 andere genoemd, maar meestal toch slechts één of twee

Emanuel Querido,1936.

keer, en de overheersende indruk die de lezer krijgt is nu juist dat Querido vaak ‘los van het geheel van de Nederlandse uitgeverijen’ staat.

Een paar voorbeelden. Toen Querido in 1956 nog trots benadrukte dat Salamanders géén pockets zijn - getuige een advertentie in het ‘speciaal pocketbook-nummer’ van De Boekverkoper (‘Salamanders zijn gebonden omdat zij de moeite (en de kosten) van het binden waard zijn.’) - verschenen in Neder- EmanuelQuerido, 1936. land al tientallen pocketseries maar daarvan wordt in dit hele boek alleen de Prisma-serie vermeld.

Als het tussen 1978 en 1983 met de Salamanders niet zo best gaat, lezen we: ‘Een curieus verschijnsel! Wat is normaler dan de verwachting dat in een tijd van recessie de boe-kenkoper zijn toevlucht neemt tot goedkope uitgaven? Het tegendeel blijkt het geval te zijn, in elk geval bij Querido (p. 198, curs. SH). Juist. Maar over wat erbuiten Querido gebeurt lezen we geen woord - en dus zeker niet dat er precies in diezelfde periode bij andere uitgevers minstens vijf nieuwe reeksen verschenen (Bezige Bij Pockets, Parel Pockets, Rainbow Poc-kets, Skarabee en Spectrum Klassieken) en wel om deze reden: ‘Het pocketboek is een ideaal artikel. In goede tijden blijft het lopen, in slechte tijden loopt het beter’, aldus dhr. Paape van Het Spectrum (NRC Handelsblad 12 maart 1982).

Vijf à zes belangrijke Querido-auteurs leveren in het register al gauw méér verwijzingen op dan alle binnen- en buitenlandse uitgeverijen bij elkaar. Voeg daarbij het met lof doorspekte karakter van dit boek en men zou de indruk kunnen krijgen een hagiografie met beperkt perspectief in handen te hebben.

Aangekomen op de laatste tekstbladzijde wordt echter veel opgehelderd. Onder het hoofdje ‘Postscriptum’ lezen we: ‘Laat er geen misverstand over bestaan: dit boek is geschreven uit sympathie. Uit sympathie voor een uitgeverij die al meer dan 50 jaar een rol speelt in mijn leven en minstens evenzeer uit verbondenheid met Reinold Kuipers en Tine van Buul, van wie bijna evenlang a fortiori hetzelfde gezegd kan worden. Ik heb niet geprobeerd

[p. 186]

deze gevoelens te verbergen [...].’ O.K., akkoord, geen bezwaar! Maar het zou voor de lezer wel duidelijker geweest zijn als dat, in plaats van in het naschrift, in een verantwoording, voorwoord of inleiding had gestaan (die trouwens alledrie ontbreken).

Laat er geen misverstand over bestaan: deze recensie is geschreven met sympathie - en bewondering. Ooit heb ik zelf een historische schets van uitgeverij De Arbeiderspers geschreven en nooit eerder of later hebben 35 bladzijden tekst me zoveel tijd en zweet gekost en nooit eerder hebben een verbijsterend gebrek aan archiefstukken en een zondvloed van boektitels en auteursnamen me zo dicht aan de rand van razernij gebracht als toen. Natuurlijk puilt ook Sötemanns boek uit van namen en titels maar hij heeft het leesbaar weten te houden; bovendien is het veelzijdig en informatief. Kennelijk had hij géén gebrek aan archiefmateriaal, want we krijgen veel gedetailleerde gegevens over oplage- en verkoopcijfers, royalties voor auteurs én vormgevers, et cetera. Wat betreft de veelzijdigheid: dat het accent ligt op bellettrie is logisch, gezien de aard van het naoorlogse fonds en Sötemanns deskundigheid in dezen; daarnaast is er toch ook plaats - o.a. vanwege het vooroorlogse fonds - voor cultuur in ruimere zin. En het is een genoegen om te zien hoe er voortdurend aandacht is voor de vormgeving van het boek; daarbij figureert een groot aantal prominenten: Sjoerd de Roos, Jan van Krimpen, Helmut Salden, Susanne Heynemann, Reinold Kuipers, Theo Kurpershoek, Gerrit Noordzij en vele anderen.

Dit boek is kortom (gelet op het postscriptum) een goed boek en (wetenschappelijke pretentie of niet) een belangrijke aanwinst. Als elke jubilerende uitgeverij een boek van deze kwaliteit liet verschijnen zou het er met (de bouwstoffen voor) de geschiedschrijving van het Nederlandse boekenvak al een stuk beter voorstaan. ■

Sjaak Hubregtse

Fritz H. Landshoff, Amsterdam, Keizersgracht 333, Querido Verlag, Erinnerungen eines Verlegers. Mit Briefen und Dokumenten. Berlin, Aufbau-Verlag, 1991, 559 p. isbn 3-351-00585-7. f 53,20.

In het voorjaar van 1991 verschenen in diverse kranten uitvoerige berichten over het teruggevonden archief van uitgeverij Allert de Lange. Bij deze Amsterdamse uitgeverij publiceerden in de periode 1933-1940 talloze Exil-auteurs, zoals Hermann Kesten, Joseph Roth en Stefan Zweig, hun werk dat in Nazi-Duitsland niet meer uitgegeven kon worden. Het archief van Allert de Lange werd in juni 1940 door de Si-cherheitspolizei in beslag genomen en afgevoerd naar Duitsland. Na de nodige omzwervingen in onder andere Rusland belandden de archivalia uiteindelijk in 1957 in het DDR-staatsarchief te Potsdam. Na de val van de Muur werd ook in het Westen bekend, dat het archief niet verloren was gegaan - zoals jarenlang in Nederland werd gedacht - maar keurig bewaard was gebleven. De boekenimporteur Nilsson & Lamm, een zusterbedrijf van Allert de Lange, deed een succesvolle poging het archief terug te halen naar Nederland. Thans berusten de 149 ordners bij het Amsterdamse Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

Intussen was in de DDR al een germaniste, Kerstin Schoor, gepromoveerd op een proefschrift over de Exil-activiteiten van Allert de Lange. Haar dissertatie zal, mede door initiatieven van Nilsson & Lamm, in de loop van 1992 bij Rodopi te Amsterdam verschijnen. Over het reilen en zeilen van een andere grote Amsterdamse Exil-uitgeverij, Querido Verlag, is het nodige te vinden in de memoires van Fritz Landshoff, mede-oprichter en -directeur van deze uitgeverij en als zodanig één van de protagonisten uit het Exil.

Fritz H. Landshoff (1901-1988) belandde na zijn studie germanistiek in de uitgeverij. In 1926 promoveerde hij op Fontane en een jaar later werd Landshoff directielid van de vooruitstrevende Gustav Kiepenheuer Verlag. Na Hitlers machtsovername, eind januari 1933, werd al snel duidelijk dat voortzetting van de uitgeverij onmogelijk was. Desondanks werd, stelt Landshoff, door de meeste progressieve Duiters het Nazi-gevaar volkomen onderschat. Een kwestie waar hij uitvoerig op ingaat. Via de in Berlijn werkzame Nico Rost kwam Landshoff in contact met Em. Querido. Op diens verzoek binnen uitgeverij Querido een Duitse afdeling op te bouwen, ging Landshoff gretig in. Zo ontstond in de zomer van 1933 Querido Verlag. Voor Landshoff, die zich in Amsterdam vestigde, braken hectische jaren aan. Zo moest hij binnen enkele weken een overtuigende najaarsaanbieding verzorgen. Dat lukte hem overigens zeer goed: in de herfst van 1933 verschenen bij Querido Verlag titels van beroemde auteurs als Alfred Döblin,

[p. 187]

Lion Feuchtwanger, Heinrich Mann en Anna Seghers. Bij Querido Verlag verscheen ook het emigrantentijdschrift Die Sammlung, dat onder redactie stond van Klaus Mann. Met deze telg uit de fameuze Mann-familie zou Landshoff gedurende zijn Exil-jaren een zeer hechte vriendschap sluiten. Voor hem persoonlijk ‘der groβte menschliche Gewinn des Exils’.

Was de start van Querido Verlag nog hoopgevend te noemen, de verdere ontwikkelingen lieten, deels ook door de tijdsomstandigheden, sterk te wensen over. Na twee jaar moest Die Sammlungwegens verlies worden stopgezet. Querido Verlag trachtte zoveel mogelijk auteurs door regelmatige voorschotten van een bestaansminimum te verzekeren, een streven dat door de hoge honorarium-eisen van sommige auteurs ernstig werd bemoeilijkt. Door de voortdurend groeiende Nazi-invloed werden de distributie- en afzetproblemen in de loop van de jaren dertig steeds groter. Tot Landshoffs grote teleurstelling bleek de Amerikaanse markt, waarvan hij veel had verwacht, zeer ongevoelig te zijn voor de emigrantenliteratuur. In Nederland bestond daarentegen een behoorlijke belangstelling voor het Exil-boek. Niettemin klaagt Lands-hoff over het gebrek aan journalistieke aandacht in Nederland voor de Exil-literatuur. Een klacht die mij niet geheel terecht lijkt. Menno ter Braak schreef regelmatig, zij het niet altijd lovend, over de publikaties van de emigranten. Konrad Merz, schrijver van het in 1936 bij Querido Verlag gepubliceerde Ein Mensch fallt aus Deutschland, woonde zelfs enige tijd bij Ter Braak in huis. En ook loseph Roth heeft niet alleen ‘Trinkkontakten’ hier gehad, zoals Landshoff schrijft. Anton van Duinkerken en Chris de Graaff schreven her-haaldelijk over zijn werk en onderhielden tevens meer persoonlijke contacten met de Oostenrijker.

Landshoff had het geluk in Engeland te vertoeven, toen de Duitse inval plaatsvond. Hij vertrok naar de Verenigde Staten waar hij zijn uitgeefactiviteiten voortzette. Querido Verlag verhuisde (op papier) naar Batavia, zodat de zakelijke transacties voortgezet konden worden. Verder richtte Landshoff in 1941 met Gottfried Bermann-Fischer de L.B. Fischer Publishing Corporation op, een Engelstalige uitgeverij die wenig succesvol zou blijken. In 1942 startte de ijverige Landshoff - samen met Jan Greshoff en Marinus Warendorf - Querido Inc. Deze kleine uitgeverij gaf onder meer Nederlandse literatuur uit, deels in het Nederlands, deels vertaald. Na de oorlog keerde Landshoff vol verwachting terug naar Amsterdam. Het werd een bittere teleurstelling: voor de Exil-literatuur bestond in de eerste jaren na de oorlog nauwelijks belangstelling. Toch duurde het jaren, zo schrijft Landshoff, voordat hij begreep dat de rol van Querido Verlag

Klaus Mann en Fritz H. Landshoff in Zandvoort.

was uitgespeeld. Interesse voor het werk van de Exil-auteurs ontbrak overigens niet overal. In de voormalige DDR werd hun werk volop uitgegeven. Dit was ongetwijfeld het resultaat van een door de autoriteiten geraffineerd geleide cultuurpolitiek. Maar daarover lees je in Landshoffs gedenkschriften - vreemd genoeg - niets. Eerder is bij hem sprake van lof en sympathie voor de DDR.

Landshoff verliet eind 1951 de inmiddels ontstane Bermann- Fischer/Querido Verlag en aanvaardde een functie bij de New Yorkse kunstuitgeverij Harry N. Abrams. Meer dan dertig jaar zou hij voor deze firma werken. Het is veelzeggend dat Landshoff deze periode in nauwelijks twee pagina's memoreert; voor hem tellen alleen ‘die Jahre bei Kiepenheuer und die Zeit des Exils’.

De herinneringen van Landshoff zijn zonder meer leesbaar en boeiend, maar - zoals vaak met dit soort literatuur - niet vrij van (obligate) anekdotiek en enigszins oppervlakkig. Zo telt het op zich zeer interessante hoofdstuk over ‘Verlagsalltag im Exil’ slechts elf pagina's die voor de kenners niet veel nieuws bevatten. Nu valt het Landshoff eigenlijk niet kwalijk te nemen dat zijn 175 pagina's met memoires, die hij na zijn tachtigste schreef zonder archiefstukken als geheugen- steun, nogal globaal zijn gebleven. Het belang van deze publikatie zit dan ook niet in eerste instantie in de herinneringen van Landshoff, maar vooral in de daaraan, door Isolde Schlösser en Christa Streller, toegevoegde bestanddelen: 143 brieven van en aan Landshoff, een fondslijst van Querido Verlag, vele relevante illustraties en een uitgebreid register op personen en uitgeverijen; te zamen een kleine 400 pagina's. Deze onderdelen geven het stuk van Landshoff reliëf en verstrekken het goed verzorgde boek tevens een zekere waarde als naslagwerk. Met name door de beknopt maar goed geannoteerde brieven krijgt men een gedetailleerde kijk in de fascinerende keuken van een Exil-uitgeverij. Bovendien geeft de correspondentie een meer persoonlijk en dikwijls indrukwekkend beeld van de belangrijke figuur van Fritz Landshoff. ■

Theo Bijvoet