De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 185]

Uit de tijdschriften

Philobiblon eine Vierteljahrsschrift für Buch- und Graphiksammler, het tijdschrift van het Maximilian-Gesellschaft te Hamburg, biedt in elke aflevering een zeer uitgebreide rubriek ‘Nachrichten’. Dit breed opgezette en internationaal georiënteerde overzicht van tentoonstellingen, nieuw verschenen boeken, artikelen en antiquariaatscatalogi zou niemand mogen missen. In nummer 3 van 1990 schrijft Paul Ritter een interessant artikel over de Vlaamse schilder en graficus Frans Masereel. In zijn Exil-tijd in Genève (1916-1921), die beslissend is geweest voor Masereels leven, publiceerde hij zijn eerste houtsneden in de tijdschriften Demain en Les tablettes. Beroemd werd hij door de satirische tekeningen die hij bijna dagelijks maakte voor het dagblad La feuille. In die tijd kwam hij met allerlei figuren in contact zoals Romain Rolland, Henry van de Velde, Giovanni Mardersteig en Stefan Zweig, met wie hij meer of minder uitgebreide correspondenties onderhield. Veel van die brieven zijn bewaard gebleven en het artikel besluit met een opsomming van Masereels correspondenties met vermelding van vindplaatsen in België, Zwitserland, Frankrijk, de Verenigde Staten, Engeland en Duitsland.

De Duits-Nederlandse kunstenaar Kurt Löb, vooral bekend als boekillustrator, geeft in hetzelfde nummer een bibliografie van 74 door Henri Friedländer vormgegeven boeken gepubliceerd door twee Amsterdamse Exil-uitgeverijen. Deze twee, Querido en Allert de Lange, namen van 1933 tot 1940 het leeuwedeel van de Nederlandse Exil-uitgaven voor hun rekening. De boekontwerpen zijn veelal anoniem. Löb vond bij toeval in het Haagse Museum van het Boek/ Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum notities van Friedlander over diens typografische werkzaamheden voor Nederlandse uitgeverijen in de jaren 1933-1954. Deze aantekeningen dienden als basis voor de lijst. Bovendien schreef hij op grond van eigen waarneming boekontwerpen aan Friedländer toe. Het artikel besluit met de bibliografie, gesplitst naar uitgever, daarbinnen chronologisch geordend. Overigens kan men zich afvragen in hoeverre een Duitse vertaling van Oriënt Express van A. den Doolaard tot de Exil-literatuur gerekend kan worden.

Brita Eckert en Werner Berthold schrijven in Aus dem Antiquariat (1990), 9, één van de bijbladen bij het Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel (Frankfurt) een inleidend artikel over ‘Belletristik und Publizistik im Exil 1933-1945’. Het bijna twintig pagina's tellende artikel geeft een gedegen overzicht en gaat ook in op de terugkeer van Exil-schrijvers naar Duitsland, de jaren na de oorlog en het onderzoek dat hiernaar is verricht. Het aantal Duitse schrijvers dat na 1933 naar Nederland uitweek, was klein, maar Querido en Allert de Lange, hierboven al genoemd, waren ook internationaal gezien de belangrijkste uitgeverijen van Exil-literatuur. Het uitgeven van deze boeken was aanvankelijk een lucratieve bezigheid omdat de afzet van Duitstalige boeken groot was in landen als Oostenrijk en Zwitserland, Van Feuchtwangers roman Die Geschwister Oppenheim bijvoorbeeld, uitgegeven door Querido in de herfst van 1933, werden binnen een jaar 20.000 exemplaren verkocht. Het artikel besluit met een systematisch geordende keuze uit de literatuur over dit onderwerp.

Op een eens eenvoudige en tegelijkertijd bewerkelijke druktechniek wordt ingegaan in Aus dem Antiquariat (1990) 12: de natuurzelfdruk, ook wel materiaaldruk of autotypie genoemd. Wat dit procédé inhoudt, wordt duidelijk omschreven door Alois (en niet Aloys) Auer von Welsbach in de titel van zijn boek: Die Entdeckung des Naturselbstdruckes oder die Erfindung, von ganzen Herbarien, Stoffen, Spitzen, Stickereien und überhaupt allen Originalien, wenn sie noch so zarte Erhabenheiten und Vertiefungen an sich haben, durch das Original selbst auf einfache und schnelle Weise Druckformen herzustellen... dem Originale identisch gleich, ohne dass man einer Zeichnung oder Gravure auf die bisher übliche Weise durch Menschenhände bedarf (Wenen 1854). De auteur van het artikel, Peter Heilmann, begon 30 jaar geleden met het verzamelen van natuurzelfdruk. Inmiddels bezit hij ongeveer 250 verschillende uitgaven en traceerde er een duizendtal. Heilmann behandelt kort de geschiedenis van dit procédé, dat als boekillustratie zijn oudst bekende toepassing heeft in 1425. Nadeel van de techniek is dat er maar weinig (één tot drie) afdrukken van een drukvorm te maken zijn, wat de produkten zeldzaam en dus kostbaar maakt. In 1800 werd op een veiling te Parijs voor een complete Botanica van J.J. Kniphoffuit 1733 met 1200 gekleurde afdrukken bijna evenveel betaald als voor een uitgave van de 42-regelige bijbel van Gutenberg. Het aantal toepassingen vond in de negentiende eeuw een hoogtepunt, niet in het minst omdat Auer een methode ontdekte waarmee wel duizend, in plaats van één tot drie, afdrukken van een object gemaakt konden worden. Ook in Nederland, waar J.S. Wilson vrijwel gelijktijdig met Auer een boekje over dit onderwerp publiceerde, werd de methode gebruikt. Het procédé raakte met de opkomst van de fotografie echter al snel in vergetelheid. Tegenwoordig is er weer belangstelling voor deze techniek, maar dan als kunstvorm of ter opluistering van bibliofiele uitgaven. Het artikel bevat drie pagina's prachtige kleurenillustraties. Tenslotte nog een korte vermelding van een uitgebreid artikel in Aus dem Antiquariat (1990) 3 over de geschiedenis van boekhandel en letterkunde in Wiesbaden. Ook Multatuli komt daarbij even aan bod.

Het openingsartikel van het lentenummer (1990)

[p. 186]

van The book collector, ‘Reflections on the history of the book’, gaat in op de theoretische aspecten van de boekwetenschap. Na een etymologische ontleding van het woord ‘boek’ geeft de anonieme auteur (Nicolas Barker?) een historisch overzicht van de ontwikkeling van de boekwetenschap. Hij signaleert een overbodige, scherpe tegenstelling tussen traditionele bibliografen en historici, die verlammend gewerkt heeft op de ontwikkeling van het vak. Aan de hand van meer en minder recente publicaties illustreert hij hoe het niet en hoe het wel moet. Hem staat een geïntegreerd onderzoek van zowel materiële als inhoudelijke aspecten van het boek voor ogen.

In het Gutenberg-Jahrbuch 65 (1990) bespreekt Gerard van Thienen een aflaatbrief uit 1461, gedrukt door Fust en Schöffer. Deze werd al in 1916 door de bibliograaf pater Bonaventura Kruitwagen in Nijmegen ontdekt. Hoewel Kruitwagen plannen had om de brief te publiceren, kwam het er niet van. Er zijn zeven gedrukte edities en één handschrift van deze aflaatbrief bekend. Van Thienen geeft een census van al de exemplaren en bespreekt de implicaties die deze vondst heeft voor de toeschrijving van het drukken van het Catholicon in Mainz in 1460. In datzelfde Jahrbuch staat een zeer uitgebreide discussie tussen Lotte Hellinga en Paul Needham over de datering van het Catholicon.

Een tak van boekhistorisch en sociologisch onderzoek die ook in Nederland in opkomst is (zie het artikel van O.S. Lankhorst in De Zeventiende eeuw 6 (1990), 1), komt aan de orde in twee verschillende tijdschriften. In Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte 15 (1990), 1) behandelt Waltraud Fntsch-Rössler de intekenlijst bij een boek over Duitse litera-tuurgeschiedenis van August Friedrich Christian Vilmar. Ze gebruikt dit voorbeeld om te demonstreren tot welke resultaten het onderzoek van intekenlijsten kan leiden. Al in 1976 was in de Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel een driehonderdtal van dit soort lijsten geïnventariseerd. Inmiddels is dit aantal tot vijfhonderd opgelopen. Op het boekje van Vilmar, een bundeling van openbare lessen, tekenden 481 men-sen in die samen 505 exemplaren bestelden. De lijst is geografisch ingedeeld. Opvallend is dat er een parallel bestaat tussen de plaatsen waar de auteur gewoond en gewerkt heeft en de herkomst van de intekenaren. Een ander interessant gegeven dat uit de intekenlijst naar voren komt, is de verhouding tussen mannen en vrouwen. Bekend is dat bij de lezingen die Vilmar hield ongeveer de helft van zijn publiek uit vrouwen bestond. Toen de lezingen eenmaal gebundeld werden, was van de intekenaren op het boek slechts tien procent vrouw. Toch vormden degenen die zijn lezingen bijwoonden, scholieren en studenten, de grootste groep intekenaren (30 procent), gevolgd door leraren en onderwijzers (14 procent). Plaatselijke notabelen, vertegenwoordigers van de rechterlijke macht en van de kerk waren goed voor respectievelijk 10 en 9 procent, doktoren en militairen elk voor twee procent. Fritsch-Rössler illustreert met een voorbeeld ook de beperkingen van deze werkwijze. Een aantal goede vrienden van Vilmar kregen een exemplaar van het boek, maar zij ontbreken op de intekenlijst. Ondanks die beperking blijkt dat dergelijke subscriptielijsten van groot belang kunnen zijn bij het onderzoek naar de consumptie van boeken en de relatie tussen auteur en publiek.

Christine Casey schrijft in Long room (1990) 35, het tijdschrift van de vrienden van The library of Trinity College in Dublin, over ‘Subscription networks for Irish architectural books 1730-1760’. In het midden van de achttiende eeuw was het uitgeven door inschrijving in Dublin een gevestigde praktijk. Het aantal inschrijvingen en de kosten varieerden met de oplage en de grootte van het boek en het aantal intekenaren liep van honderd tot vijftienhonderd. Deze aantallen zouden niet doen vermoeden dat de belangstelling voor boeken in Ierland gering was. Maar de Ierse drukker George Faulkner (1699-1775) klaagde dat er in Ierland ‘meer flessen per week gekocht worden dan boeken per jaar’. Voor architectuurboeken bestond zeker geen grote markt en voor de twee werken die Casey bespreekt, een boek van Rev. Payne en een boek van John Aheron, tekenden 282 respectievelijk 200 mensen in. Intekenen kon gebeuren op initiatief van de uitgever, maar ook op initiatief van de auteur. In het geval van Payne verscheen zijn boek een jaar nadat een intekenlijst was geopend. Zijn tekst was toen al jaren voltooid. Dat doet vermoeden dat Payne zelf al langer intekenaren aan het werven was. Van Aheron is zeker dat hij zo te werk is gegaan. Hij maakte twee voorbeelden in handschrift, compleet met tekeningen waarmee hij kopergravures nabootste, die hij op verschillende plaatsen tentoonstelde, onder andere in een kruidenierswinkel in Londen. Zelfs tijdgenoten van Aheron vonden deze handelwijze opmerkelijk. Hierdoor verwierf hij minstens evenveel intekenaren als vanwege de feitelijke inhoud van zijn boek. Casey vergelijkt beide intekenlijsten, waarbij opvallende verschillen naar voren komen. Intekenaren op het boek van Payne, die dominee was, bestaan voor 15% uit lieden die zelf ook nauw aan de kerk verbonden zijn, bij Aheron slechts 10%. Adellijke personen vormen maar 4% van intekenaren op Payne's lijst, tegen 34% op de lijst van Aheron. Het meest in het oog springend is dat er bij Payne geen enkele bouwkundige voorkomt, terwijl bij Aheron maar liefst 14% van de intekenaren uit bouwkundigen bestaat. Tien mensen schreven op beide boeken in. De geschiedenis van deze twee Ierse werken is een goed voorbeeld van financiering vooraf, met behulp van intekenaren. Deze manier van uitgeven was overigens niet altijd een gegarandeerd succes: Casey noemt twee gevallen van werken waarvoor wel geworven werd, maar die met zijn verschenen. In het verlengde van het onderzoek naar de verspreiding van boeken met behulp van boekhandels- en veilingcatalogi, bieden intekenlijsten een bron van informatie over consumptie en lezers.

Marieke van Delft