De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 118]

Bibliofilie als geheime hartstocht: het verborgen leven van Hugo Willem Bosscha (1904-1979)
P.J. Buijnsters

Een geschiedenis van de Nederlandse bibliofilie is nooit geschreven en zal ook niet makkelijk geschreven worden. En dat terwijl Nederland toch van oudsher een boekenland bij uitstek is. Vanwaar dan dit gebrek aan bibliofiele geschiedschrijving? Het moet wel met onze landaard samenhangen. Nederlandse antiquaren klappen niet graag uit de school. Terwijl hun Engelse en Amerikaanse collega's op een gegeven moment voor de dag komen met hun ‘jachtverhalen’, zijn de gedrukte memoires van Nederlandse antiquaren op de vingers van één hand te tellen. Het beste voorbeeld in dit genre, Wilhelm Junks 50 Jahre Antiquar ('s-Gravenhage 1949), werd typerend genoeg door een hier gevestigde Duitse emigrant geschreven. En hoe magertjes steken de 23 pagina's Flashbacks van Menno Hertzberger niet af tegen de 386 bladzijden dikke autobiografie van H.P. Kraus!^1.

Maar ook de boekverzamelaars laten het bij ons afweten. Dat zijn vaak ‘stillen in den lande’^2., die hun bibliofiele begeerte zelfs voor hun naaste verwanten verborgen willen houden. Een voorbeeld van deze geheime boekenliefde volgt hieronder, niet zozeer als illustratie van mijn stelling, maar als kleine bijdrage tot die eens te schrijven geschiedenis van de Nederlandse bibliofilie.

Het verhaal begint - en ook dat mag typerend heten - met het einde: een boekenveiling. Op 11 maart 1980 kwam in het overvolle zaaltje van de firma J.L. Beijers te Utrecht ‘Een unieke Nederlandse verzameling’ onder de hamer. Zo luidde althans de titel van de fraai in oblongformaat uitgevoerde catalogus en die vlag dekte inderdaad de lading, want het ging hier echt om een kleine collectie (slechts 411 nrs.) unica, hoofdzakelijk op het gebied van de Nederland-se literatuur uit de periode 1780-1950. Daarnaast telde de verzameling diverse handschriften en autografen, waaronder het manuscript van J.J. Cremers Kinderarbeid in Nederland uit 1863 (cat. nr. 12), een met pentekeningen verlucht schrijven van Kees van Dongen (cat. nr. 28) en vier brieven van Multatuli (cat. nr. 16).^3. Verder de allereerste Nederlandse Dickens-vertalingen en een twintigtal albums met negentiende-eeuwse litho's van stadsgezichten, kastelen, klederdrachten en militaire uniformen.

Natuurlijk wenste de veilinghouder door enige persberichten het publiek op deze ongewone veiling te attenderen.^4. Maar het probleem was dat men de naam van de verzamelaar kennelijk niet kon mededelen, terwijl juist bij boeken als hier geveild de provenance een belangrijk gegeven vormt. Welke Bilderdijk-liefhebber zou niet dolgraag willen weten waar de verloren gewaande 85 brieven van de dichter aan diens uitgever Uylenbroek vandaan kwamen (cat. nr. 1)? En wat te denken van dat bijzondere exemplaar van Feiths Julia (cat. nr. 3),^5. waarin naast de gravures ook alle oorspronkelijke tekeningen door D.J. van der Laan waren bijgebonden? Een aparte temptatie voor de bandofielen vormden cat. nrs. 132 (een voor Nicolaas Beets in donkerblauw fluweel gebonden exemplaar van zijn Camera Obscura met op het voorplat een camera obscura-stempel) en nr. 140 (een eveneens donkerblauw fluwelen band met kathedraalstempel van de Parijse binder Haarhaus om Anna Roemers Visscher, Honderd christelijke zinnebeelden naar Georgette de Montenay, 1854). Maar ook de eigentijdse Nederlandse boekbanden van kleurig marokijn om dichtbundels van ‘moderne’ auteurs als Marsman en Achterberg wezen op een heel bijzondere verzamelaar. Des te intrigerender de vraag: wie was die onbekende bibliofiel?

Welnu, men had rustig op de omslag van de catalogus kunnen zetten: ‘uit de collectie van wijlen mr. H.W. Bosscha’, want die naam alleen had niemand veel wijzer gemaakt. Zelfs een foto zou in de boekenwereld geen schok van herkenning hebben veroorzaakt, omdat Bosscha zich nooit als collectionneur afficheerde. Geboren te Utrecht op 20 april 1904, had hij tegelijk met Marsman aldaar rechten gestudeerd - overigens zonder enig kontakt te zoeken met de dichter (een niet-corpslid!), omdat literatuur hem in die tijd nog weinig zei. Pas later veran-

1. Menno Hertzberger, Flashbacks. z.p., z.j. [Naarden 1981]; slechts gedrukt in 60 exemplaren; H.P. Kraus, A Rare Book Saga. The Autobiography of H.P. Kraus, London 1979. Ik hoop op het genre van de antiquaren-memoires in een later artikel nog eens terug te komen.

2. Cf. H. de la Fontaine Verwey, ‘De geschiedenis van particuliere bibliotheken in Nederland’, in: Handelingen van het XXVe Vlaams Filologencongres, Antwerpen 17-19 april 1963, p. 521-524; idem, ‘La bibliophilie aux Pays-Bas’ in: Actes et Communications deuxième Congrès International des Bibliophiles à Paris, 28 sept.-3 okt. 1961, Paris 1965, p. 85-94.

3. Cat. nr. 16, door prof. Garmt Stuiveling voor de vriendenprijs van f 750,- gekocht voor het Multatuli-Museum.

4. Cf. het interview met Beijers-directeur H.L. Gumbert door I. Sitniakowsky in De Telegraaf van vrijdag 7 maart 1980 en van zijn mededirecteur E. Franco in De Gelderlander van dinsdag 11 maart 1980.

5. Samen met cat, nr. 4: Jacobus Buys, 3 (van 4) gewassen pentekeningen voor de vierde druk van Feiths Julia, gekocht door een verzamelaar te Nijmegen.

[p. 119]

Mr. Hugo Willem Bosscha, 1967.

derde dat, naar Bosscha zelf in een brief van 6 september 1974 aan W.L.M.E. van Leeuwen opbiechtte: ‘Door de kennismaking met een boekhandelaar ben ik van mooi gedrukte boeken gaan houden, die ik, nog weer later, ook ben gaan lezen’^6. Een van de eerste aankopen die uit die nieuwe belangstelling resulteerde was de Palladium-uitgave van Marsmans dichtbundel Penthesileia uit 1925, welk in donkerblauw marokijn gebonden exemplaar tot het laatst toe in zijn bezit bleef (cat. nr. 166).

Verreweg het grootste deel van zijn leven woonachtig in Arnhem en Velp, leidde de aristocratisch ogende, niet direct rijke vrijgezel een onopvallend ambtenarenbestaan op het Arnhemse stadhuis.^7. Hij bracht het daar tot referendaris, maar miste de gedecideerdheid, het representatief vermogen ook dat nodig was voor de functie van gemeentesecretaris. Diezelfde, aan schuwheid grenzende ingetogenheid toonde Bosscha in het kontakt met antiquaren. Hij kocht geregeld bij de firma Gysbers & Van Loon te Arnhem of bij Beijers te Utrecht en vroeg dan altijd naar ‘een dun boekje, met iets bijzonders erin, een opdracht of zo’. Ook een fraaie band voldeed aan die behoefte aan exclusiviteit. Heel dure boeken heeft Bosscha nooit gekocht. Niettemin was alles uit zijn collectie even bijzonder, van de eerste Nederlandse vertaling van ‘Alice in Wonderland’ (cat. nr. 369) tot het boekje dat als het zeldzaamste juweel uit de (moderne) Nederlandse letterkunde geldt^8.: Boutens' dichtbundel Naenia in memoriam Willem van Tets (cat. nr. 20). Om dat hoge niveau te bereiken ruilde Bosscha desnoods een reeds voortreffelijk exemplaar in voor een nog beter. Zo had zijn eerste druk van de Camera Obscura van Hildebrand in oorspronkelijk kartonnage (cat. nr. 203) twee voorgangers.

Publiceren over zijn schatten deed Bosscha ongaarne. Alleen in het door H.L. Gumbert geredigeerde bibliofielentijdschrift Folium (jrg. 1957) verscheen van zijn hand een artikel over de in zijn bezit zijnde ‘Brieven van Bilderdijk aan Mr. P. van Musschenbroek’. Slechts zelden kwam het ook tot een gesprek over zijn ‘boekjes’ (zoals hij zijn collectie steevast aanduidde), behalve dan met een enkele vertrouweling als zijn buurman en ‘hofleverancier’ Gert Gysbers, die hij bijna dagelijks opzocht en die net als hij ook postzegels verzamelde. Wel hield hij van alle aanwinsten een soort journaal bij, waarin hij in geheimcode precies noteerde waar en wat hij gekocht had. Bij testament had hij bepaald dat zijn collectie na zijn dood anoniem bij Beijers geveild moest worden.

Toen mr. Hugo Willem Bosscha op 6 juli 1979 te Velp overleed wist niemand van zijn familieleden van zijn boekenverzameling. Sterker, de heer Gumbert van de firma Beijers kwam, slechts voorzien van twee kartonnen dozen, Bosscha's ‘boekjes’ per personenauto ophalen, in de veronderstelling dat dit ruimschoots genoeg zou zijn. Er bleken 40 dozen nodig om de collectie over te brengen! En de opbrengst van de veiling bedroeg ongeveer vier ton, voor zo'n kleine bibliotheek een formidabel bedrag.

Het tot dusver vertelde kan gemakkelijk de scheve indruk achterlaten van een wat lichtschuwe Einzelganger voor wie het verzamelen van boeken een onschuldige vorm van zelfbevrediging was: niet echt schadelijk, maar ook zeker niet nuttig voor de gemeenschap. Vanuit wetenschappelijk gezichtspunt zou men zelfs nog

6. De brief werd door W.L.M.E. van Leeuwen afgedrukt in zijn Avonden op Drienerwolde, Amsterdam 1966, p. 303.

7. Mijn dank voor verkregen informatie geldt hier in het bijzonder de heer G. Gysbers te Arnhem, tot 1979 medefirmant van het bekende antiquariaat Gysbers & Van Loon, Bakkerstraat 7, Arnhem. Hij schonk mij ook de hierbij afgedrukte foto van Bosscha.

8. Cf. In den zoeten inval, zijnde cat. 220 (1989) van antiquariaat Schuhmacher te Amsterdam, nr. 20.

[p. 120]

tot een negatiever oordeel kunnen komen, als men bedenkt dat Bosscha jarenlang een grote collectie Bilderdijk-brieven in zijn kast had liggen, waarnaar zijn bijna naamgenoot dr. Jan Bosch haast even lang vergeefs had gezocht met het oog op een uitgave van Bilderdijks briefwisseling.^9. Pikant detail: ook Bosscha was lid van die Bilderdijkclub, waarvan Jan Bosch de ‘Secrétaire perpétuel’ was. Maar het heeft tot 11 maart 1980 moeten duren, eer het Bilderdijk-Museum beslag kon leggen op de 85 eigenhandige brieven van zijn patroonheilige aan Pieter Johannes Uylenbroek^10., benevens enkele andere Bilderdijkiana^11. ex-libris mr. Hugo Willem Bosscha. Zo blijft het leven wel spannend!

Er zat echter ook nog een andere kant aan de verzamelaar Bosscha en die verdient zonder voorbehoud alle respect. Hoe vaak klinkt niet het verwijt dat verzamelaars hun boeken niet lezen! Maar Bosscha vormde het levend bewijs dat men een boek pas goed leert kennen wanneer men er dagelijks over beschikken kan. Zodra hij een aanwinst aan zijn uitgelezen collectie had toegevoegd, begon voor hem het avontuur. De anders zo timide man stortte zich in een even hoffelijke als hardnekkig volgehouden correspondentie met mogelijke informanten: bibliothecarissen (bijv. Dora van Velden van het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum in Den Haag), archivarissen, schrijvers (Henriëtte Mooy, de nu vergeten schrijfster van Vroeger leeft) en hun nazaten.^12. Hij wilde eenvoudig alles weten wat op dat ene boekje betrekking had: niet alleen de herkomst maar ook zijn drukgeschiedenis, het bandontwerp, de typografie, de illustraties. Als er een ex-libris in een boek was geplakt, bestudeerde hij ook dat uitputtend. Zijn bevindingen noteerde hij op kleine blaadjes die hij gewoon was achterin het betreffende boek te leggen. Op die manier ontdekte hij dat de tweede druk van de Max Havelaar, die in hetzelfde jaar 1860 als de eerste is verschenen, geen herdruk was van het oorspronkelijke zetsel, maar dat het boek geheel opnieuw gezet was. Men begrijpt achteraf waarom Bosscha eenvoudig geen uitgebreide bibliotheek kon gebruiken.

Het mooiste voorbeeld van zijn creatieve bibliofilie vormt misschien wel zijn correspondentie met de boekbindster Meentje Rietema, lopend van 14 augustus 1951 tot 26 juni 1971. Men moet dan wel weten dat het boekbindvak hier te lande in de jaren zestig op sterven na dood was. Het heeft er zelfs even naar uit gezien dat deze vorm van toegepaste kunst in Nederland geheel zou verdwijnen bij gebrek aan opdrachtgevers. ‘Het aantal handboekbinders zakte tot zo ongeveer het absolute minimum. Het zijn vrouwen (als Elizabeth Menalda) geweest die het vak door de moeilijke tijden heen hebben gedragen’.^13. Zo'n vrouw was ook de in Groningen geboren, maar in 1951 te Amsterdam woonachtige Meentje Rietema.^14. Bosscha kan van haar gehoord hebben, omdat zij in 1951 door een Nederlandse jury als tweede was uitverkoren voor deelname aan het Festival of Britain. In elk geval vroeg Bosscha haar in augustus van dat jaar of zij voor hem een band wilde maken voor Marsmans dichtbundel Tempel en Kruis. Dat bleek een voortreffelijke keus, want de abstracte ontwerpen van deze bindster (zij werd naar eigen zeggen het meest geïnspireerd door bomen)^15. onderscheidden zich als verrassend-modern in vergelijking met de zuiver-typografische ontwerpen van haar Nederlandse voorgangers. Meentje Rietema ging op het verzoek van Bosscha met graagte in en maakte voor Tempel en Kruis een band ‘in heel leer, twee kleuren (donkergroen en zwart) oasis, handverguld en met gemarmerde schutbladen’^16., kosten: f 100,-. Maar de opdrachtgever moest wel engelen-geduld hebben, want mejuffrouw Rietema hield niet van haastwerk. Misschien dat het daarom bijna tien jaar duurde voordat Bosscha opnieuw kontakt zocht. Zijn volgende opdracht aan Meentje Rietema, inmiddels te Epe wonend, betrof de bundel Eiland der Ziel van Gerrit Achterberg. Maar zij schreef 11 december 1962 terug, dat ze ‘het boekbinden al jaren niet meer als beroep uitoefende’. De reden: ‘boekbinden in Nederland is wel het tegengestelde van een lucratief bedrijf en daarom heb ik me dan ook genoodzaakt cjezien een andere richting [het maken van wandkleden] in te slaan’. Uiteindelijk liet ze zich toch overhalen en na lang wachten kwam in juli 1963 à raison van f 150,- een band in leverkleurig marokijn gereed.^17. Drie jaar later verhuisde Rietema binnen dezelfde gemeente naar het dorpje Emst, waar zij het handboekbanden met nieuw enthousiasme hervatte. Voor Bosscha heeft zij nog twee banden gemaakt: om Jan van Nijlen, De Slaapwandelaar^18. en Jac. van Hattum, Van Odrimond, Millimas en anderen.^19.

9. Cf. J. Bosch, Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling. Aanvullende uitgave. Eerste deel: 1772-1794. Wageningen 1955, speciaal p. XXIX en XXXVIII. De brieven werden door het Arnhemse antiquariaat Gysbers & Van Loon omstreeks 1955 te Wenen ontdekt en terstond door Bosscha gekocht. J. Bosch heeft ze na de voltooiing van zijn dissertatie kunnen inzien, cf. zijn ‘Nieuwe aspecten in de Bilderdijk-studie’, in De Nieuwe Taalgids 58 (1965), p. 289-300.

10. Zie Willem Breekveldt, ‘Bilderdijk en Uylenbroek’, in: Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek IV (1983), p. 109-141.

11. Cat. nr. 2: zeven brieven van Bilderdijk aan Pieter van Musschenbroek (1764-1823), rechter en archivaris te Utrecht uit de periode 16 april 181226 maart 1813, voor f 1100,- gekocht door het Bilderdijk-Museum. Daarentegen werd cat. nr. 45: Cynthia Lenige, Mengeldichten, Amsterdam 1782, met vijf eigenhandige gedichten van haar minnaar Bilderdijk, voor f 1300,- toegeslagen aan mr. Bastaans te Antwerpen.

12. Bedoelde correspondentie werd mij in 1983 welwillend geschonken door Bosscha's executeur-testamentair Gysbers.

13. J.Storm van Leeuwen, 75 jaar boekbindkunst in Nederland, 's-Gravenhage 1984, p. 15. Cf. Elizabeth Menalda, ‘Mijn loopbaan als handboekbindster’, Boek en Band, jrg. I, nr. 3 (mei 1985), p. 1-13.

14. Meentje Rietema werd 20 febr. 1919 te Groningen geboren. Zij kreeg haar opleiding als boekbindster aan de Kunstnijverheidsschool te Amsterdam (1937-1941) bij ‘Pa’ de Vries en de stempelsnijder J.B. Smits. Later werkte zij enige tijd op het atelier van Elizabeth Menalda, die haar de fijne kneepjes leerde. In 1951 behaalde zij een 2e prijs op het festival of Britain voor haar band om F. Bordewijks Vertellingen van Generzijds (cf. Magnus, nr. van 16 juni 1951, artikel door C. Broekema). Ze had gehoopt, ‘dat de opdrachten daarna zouden toestromen, een ijdele hoop helaas. Het bleef bij het eerste boek, Tempel en Kruis voor de heer Bosscha.’ (brief van mej. M. Rietema van 7 januari 1991 aan schrijver dezes).

15. Brief van 19 december 1970.

16. Cat. nr. 148 (met afb.); voor f 2600,- verworven door mr. Bastaans te Antwerpen.

17. Cat. nr. 144 (met afb,); voor f 1600,- eveneens verworven door mr. Bastaans.

18. Cat. nr. 151 in zwart marokijn; toen gekocht voor f 1400,- door of namens de KB Den Haag. Als nr. 58 opgenomen en afgebeeld in J. Storm van Leeuwen, 75 jaar boekbindkunst in Nederland.

19. Cat. nr. 146: rood marokijn in hoes; voor f 500,- verkocht. De opdrachtgever had in juni 1971 f 150,- betaald.

[p. 121]

Jan van Nijlen, De Slaapwandelaar (1948), gebonden in zwart marokijn door Mientje Rietema. Foto Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage.

Het Vlas van een niet genoemde auteur wees ze af, omdat ‘een ontwerp daarvoor zó voor de hand ligt, dat je er nauwelijks enige fantasie aan behoeft te spenderen’.^20. Zo'n reactie getuigt van artistiek zelfbewustzijn, des te bewonderenswaardiger omdat het Rietema de grootste moeite kostte aan de slag te blijven. In 1967 kon zij nergens meer het voor De Slaapwandelaar benodigde grijze bord bemachtigen. Bij een zoektocht door Amsterdam bleken ‘de zaken, die gespecialiseerd waren in boekbindersmaterialen allemaal opgeheven, wegens gebrek aan vraag. Door twee dunne lagen op elkaar te plakken [schreef ze] kreeg ik toch een acceptabele dikte van bord. Boekbinden is wel een uitstervend beroep....’^21. De waarheid gebiedt te zeggen dat Bosscha in het geval van De Slaapwandelaar niet helemaal tevreden was over de afwerking van band en hoes. Maar Meentje Rietema had volkomen gelijk, toen zij hem schreef waar de schoen wrong: ‘Het bezwaar van dunne boekjes is, dat ze meestal maar uit een paar katernen bestaan en daardoor moeilijk zijn te knepen. Ook levert een dun ruggetje niet zo'n goede ondergrond voor het verguldwerk’.^22. Anders gezegd: Bosscha vroeg met zijn flinterdunne plaquettes eigenlijk om moeilijkheden.

Meentje Riekema mocht dan een fijnzinnige boekbindster zijn, als correspondente kon zij niet in de schaduw staan van dr. Mea Nijland-Verwey (1892-1978), dochter van de dichter Albert Verwey. In juli 1966 kwam Bosscha op de gewone wijze met haar in kontakt. Hij zocht informatie over een door hem gekochte uitgave van John Keats, The poetical works, met bijgeschreven Engels gedicht van Albert Verwey ‘To my friend Willem van Hell’, gedagtekend 10 oktober 1882 (cat. nr. 119). De impulsieve en militante dame, vrijwel alleen wonend in een knotsgrote villa te Santpoort, was maar al te graag bereid om op dat verzoek in te gaan en binnen de kortste keren ontspon zich een epistolair verkeer dat tot 13 juni 1978, enkele maanden vóór Mea's dood zou voortduren. Omdat bij Bosscha's boe- kenaankopen het accent sterk lag op de levenstijd van Verwey (1865-1937), was hij bij mevr, Nijland-Verwey op het aangewezen adres voor bibliofiele informatie. Mea Verwey bezat daarbij ‘die Geschicklichkeit Alles mit Allem zu verbinden’, zodat de ene verrassende vraag van Bosscha de andere uitlokte. Het ging in die 54 bewaarde brieven letterlijk over van alles: over het door Berlage ontworpen ex-libris van Albert Verwey met de zinspreuk van Spieghel: ‘In de boeken mag men 't zoeken - in der minne zal men 't vinden’, over de bandvarianten van Perks Gedichten, over een fotoportret van François Haver Schmidt (Piet Paaltjens), over Henriëtte Roland Holst en Charley Toorop en over vele andere figuren waarvan Bosscha bij de iets oudere penvriendin de herinnering wakker riep.

Interessant was ook wat zij meedeelt over haar eigen, geheel gelithografeerde kinderboek De geschiedenis van een kraai uit 1923 (cat, nr. 373): ‘Ik schreef dit verhaal om mijzelf te troosten tijdens mijn ziekte, toen mijn ouders de kraai niet houden wilden. Mijn moeder zei toen: maak er maar een verhaal van en dat heb ik voor haar verjaardag gedaan. Dat was in 1911. Na mijn trouwen in 1918 kreeg mijn [eerste] man, C.A. Mees, het in handen en wilde het uitgeven. L.S., die alles op steen bracht, was Leo Senf, de

20. Brief van 2 augustus 1966.

21. Brief van 31 maart 1967.

22. Meentje Rietema aan H.W. Bosscha, brief van 27 juli 1971.

[p. 122]

artistieke leider van de porseleinfabriek in Delft, “De Porceleyne Fles”. Het is alles naar waarheid verhaald en getekend. Het boek heeft als kinderboek weinig opgang gemaakt, omdat de getekende tekst voor kinderen te moeilijk geoordeeld werd (door de boekhandel); maar ik kreeg wel complimenten van de vaders. Het was dan ook echt meer om voor te lezen’.^23.

In juni 1971 was Bosscha naar een flatwoning in Velp verhuisd. Lijdend aan de ziekte van Parkinson werd zijn Umwelt steeds kleiner. Het lijkt daarom niet overdreven te zeggen dat de dood van zijn animerende correspondente Mea Nij- land-Verwey (maar zij zouden elkaar nooit tutoyeren!) ook voor hem het einde heeft ingeluid. Zijn ‘boekjes’ bleven tot het laatst toe zijn verborgen passie.

23. Brief van Mea Nijland-Verwey aan Bosscha van 7 april 1970.