De Boekenwereld. Jaargang 6

[p. 5]

Vijf merkwaardige (post)incunabelbladen in de Haarlemse Stadsbibliotheek en de ontwarring van een ‘Campbell-knoop’
G.J. Jaspers

Laten wij het maar een ‘crime passionel’ noemen, want er was stellig een hartstochtelijke liefde in het spel bij de boevenstreek die Jacobus Koning in de zomer van 1828 beging. Als zijn wandaad inderdaad als zodanig kan worden gekwalificeerd, beschikken wij daarmee over een verzachtende omstandigheid voor de delinquent, wiens misdrijf intussen trouwens verjaard is. Hoewel, de gevolgen zijn nog duidelijk waarneembaar; de Haarlemse Stadsbibliotheek heeft er vijf hoogst interessante (post)incunabelbladen aan overgehouden, waarvan drie unica!

De passie van Koning (1770-1832) was gericht op letterlijk alles wat met de beginperiode van de boekdrukkunst te maken had: van Lourens Jansz. Coster, de befaamde creatie van Junius in diens Batavia (1588), tot de produkten van de eerste Nederlandse drukpersen. (Overigens bleek het pleidooi van Koning voor Costers uitvinderschap (1816) reeds bij de eerste kritische toetsing allerminst waterdicht). In het tweede nummer van de vorige jaargang van De Boekenwereld is al op enkele uitwassen van Konings bibliofilie (-manie?) gewezen (p.74) en werd ook de mogelijkheid opengelaten, dat er verband bestond tussen deze passie en de allesbehalve florissante levensomstandigheden van Koning. In 1828 was de materiële nood de achtenvijftigjarige griffier bij de Amsterdamse vrederechtbank tot de lippen gestegen. De dank van het vaderland voor zijn inzet om het ‘definitieve bewijs’ te leveren dat Coster de uitvinder van de boekdrukkunst was, vond zijn neerslag voornamelijk in erelidmaatschappen en andere immateriële beloningen, waarvoor de self-made bibliograaf voor zijn huisgezin letterlijk weinig kocht. Uiteindelijk moest de fervente Costeriaan in september 1828 een groot deel van zijn grandioze boekenschat door een veiling bij Den Hengst te Amsterdam te gelde maken om het hoofd boven water te houden. Het besluit hiertoe moet hem ontzaglijk zwaar zijn gevallen; zo zwaar dat hij uit diverse vroege drukken waarvan hij afstand moest doen, een (dubbel) blad verwijderde om voor zichzelf te behouden. Deze bladen voegde hij bij zijn dossier-achtige manuscript voor zijn nooit voltooide werk Beschrijving van de eerste en merkwaardigste voortbrengselen der drukpers.

Na Konings dood veilden zijn beide zonen, Gerrit en Jan Jacob, het restant van de bibliotheek van hun vader en zo kwam dit manuscript in de vorm van ‘eene lijvige portefeuille in folio’ als ‘allerbelangrijkste eenige en heerlijk bewerkte verzameling’ in de catalogus voor de veiling van 14 oktober 1833 in het Huis met de Hoofden te Amsterdam. Toen de stad Haarlem de eerste 217 kavels van deze veiling onderhands kocht, kwamen met dit ‘handschrift 21’ de door Koning uitgesneden (post)incunabelbladen in haar bezit. Voor zover het drukken van voor 1501 betreft, zijn zij vermeld in hoofdstuk 8 van De blokboeken en incunabelen in Haarlems Libry onder de nummers ⁺161-⁺165. De beide postincunabelbladen zullen in de rubriek ‘Fragmenten’ van de postincunabelcatalogus van de Haarlemse Stadsbibliotheek worden opgenomen.

Omdat in vier gevallen het ontbreken van het door Koning ‘verwijderde’ blad tot gevolg had dat er een foutieve beschrijving van de desbetreffende (post)incunabel in de handboeken verscheen, die tot op de huidige dag niet verbeterd werd, en omdat een vijfde blad de sleutel bleek om een ‘Campbell-knoop’ te ontwarren, is er alle aanleiding om met die thans in Haarlem ontdekte vijf bladen deze bibliografische ongelukkige situatie te corrigeren. Dat niet alleen de bladen werden gevonden, maar dat ook vier van de vijf exemplaren waaruit Koning ze had weggesneden konden worden opgespoord, is een voldoening die ieder ander ‘vinderloon’ overtreft. Zij bevinden zich in Den Haag (K.B.), Harvard (U.S.A.), Londen (British Library) en in de Vaticaanse Bibliotheek.

[p. 6]

Men kan zich afvragen of er niemand geweest is, die ondanks de listige zorgvuldigheid waarmee Koning bladen uit zijn te veilen boeken verdonkeremaande, iets merkte van zijn duistere activiteiten. Het waren tenslotte bibliothecarissen en collectioneurs van naam die voor een zo royale veilingopbrengst zorgden, dat de inzender voorgoed uit de (financiële) zorgen was. Daarbij kwamen nog allerlei binnen- en buitenlandse boekhandelaren die zich op deze veiling van Den Hengst niet onbetuigd lieten.

Op p. XII van het Voorberigt in de veilingcatalogus voor oktober 1833 betuigen Konings beide zonen, Gerrit en Jan Jacob, hun ‘eerbied voor den innig geliefden Vader (...) in spijt van het vooroordeel en de miskenning van laaghartigen’. Is deze passus bedoeld tegen beschuldigers die iets wisten van zijn snij-activiteiten? Of zijn deze ‘laaghartigen’ de anti-Costerianen, die zijn ‘bewijsvoering’ doorzagen? Hen hadden de gebroeders in elk geval op het oog toen zij hun merkwaardige Nota, getekend 1 september 1833, schreven. In dit document dat bij handschrift nr. 21 is gevoegd, verklaren zij plechtig, dat hun vader de inhoud ervan ‘voor het grootste gedeelte heeft ten papiere gebragt vóór de bewerking zijner bekroonde Verhandelingen over de Geschiedenis der Boekdrukkunst (= 1816). Voorts verklaren zij, dat zij ‘krachtens het uitdrukkelijke verzoek huns onvergetelijken Vaders, bij uitersten wils-beschikking geopenbaard, ten plegtigsten protesteren tegen het uittrekken of aanvoeren van een of meerdere gedeelten der hier voorkomende Beschrijving tegen het door den Vervaardiger van dit Handschrift in voormelde zijne Verhandeling te boek gestelde, als bevattende Die verhandeling het resultaat an deszelfs veeljarige nasporingen’.

Het Haarlemse blad ⁺161 is het eerste blad van een omvangrijke foliant: Arnoldus de Geilhoven: Gnotosolitos, sive Speculum conscientiae. Brussel: (Broeders des Gemene Levens), 25 mei 1476. 2^o (IDL 417). Dit Gnotosolitos is de eerste gedateerde druk van de Broeders te Brussel. De inhoud bestaat uit een veelomvattend gewetensonderzoek, geschreven door Arnoldus, een knappe juridisch geschoolde humanist, die zich de Hollandia de Rotterdam noemt. Hij citeert in dit werk o.a. Boccaccio, Dante en Petrarca.

Koning bezat een fraai gerubriceerd exemplaar van dit werk, dat versierd was met veelkleurige initialen. De veilingcatalogus vermeldt het op p. 41, onder nr. 56. Koning haalde er het eerste blad uit en stelde het voor alsof blad 2, dat recto met een veelkleurige initiaal begint, het eerste was. Het ‘echte’ eerste blad is aan de rectozijde onbedrukt. Een contemporaine hand heeft deze ruimte volgeschreven met een inventaris van alle exempla die in dit werk voorkomen: Annotatio exemplorum in hac summa.

Blad 1 vertoont een grote gelijkenis met blad 468 (het laatste blad van de eigenlijke teks, vóór de laatste tabula) qua tekst en bladspiegel; bovendien hebben beide bladen een blanco keerzijde. In zijn handschrift merkt Koning bij het Gnotosolitos dan ook doodleuk op: ‘Het (...) bevat 471 bladen of 942 bladzijden. Het laatste blad bevat tevens het onderschrift (zie het inliggend blad)’. Koning stelde het dus voor alsof hij zelf ‘een ander laatste blad’ bezat. Niet zonder tevredenheid noteert hij in het dossier: ‘... gekocht door den Heer Flamand voor de Koninklijke Bibliotheek in 's-Gravenhage voor f 44,75’. Konings bedrog bleef in Den Haag onopgemerkt. Daarom begon Campbell in zijn standaardwerk Annales de la Typographie Néerlandaise au XVième siècle, La Haye 1874, de beschrijving van het Gnotosolitos (= nr. 830) met wat in feite blad 2 is. Om toch aan een even aantal bladen te komen, vermeldt Campbell een blanco blad 468. De Gesamtkatalog der Wiegendrucke, 1968², Band II, nr. 2512 noteert bij het exemplaar in de K.B. dan ook terecht: Unvollst.(ändig). Het Haarlemse blad dat aan dit Haagse exemplaar ontbreekt, vertoont niet alleen twee kleine complexen wormgaatjes op dezelfde plaatsen als blad 2, het laat ook zien dat het groene penwerk van de initiaal op blad 2r^o op de verso-zijde ervan heeft afgegeven.

Het Haarlemse blad ⁺164 bevat recto een houtsnede en is verso onbedrukt. Het is het laatste blad van de incunabel die Campbell onder nr. 1327 beschrijft: Een devote oefeninghe vander passien ende vanden liden ons heren Jhesu Christi. - Bereitsel ter kercken te comen.
Den Hem: (Reguliere Kanunniken), 10 november 1497. 8^o (IDL 3500).

De pers van de drukkerij in het klooster St. Michael, dat zich in het even ten westen van Schoonhoven gelegen buurtschap Den Hem bevond, produceerde - zij het niet ononderbroken - tussen 1495 en 1520. Er werden hier uitsluitend

[p. 7]

liturgische en stichtelijke werken gedrukt. Vooral van de laatste categorie, die door het intensieve gebruik aan forse slijtage onderhevig was, zijn slechts enkele exemplaren behouden gebleven. Van menige druk is slechts een fragment of helemaal niets meer over. Koning bood via de veiling van 1828 twee exemplaren van de Devote oefeninghe aan. Zij staan als nr. 74 en nr. 75 op p. 32 in de catalogus. Het eerste ging voor f 1,75 aan de Amsterdamse boekhandelaar Tetrode in de Kalverstraat, het tweede voor f 3,25 aan de Amsterdamse boekhandelaar Roos. Te voren echter had de inzender het laatste blad uit een der boekjes verwijderd en bij zijn ‘handschrift’ gevoegd. Koning noteerde hierbij dat het boekje uit 179 bladen of 358 bladzijden bestaat en dat ‘Dit werkje is versierd met 8 stuks zeer goed getekende en gegraveerde houtsneêfiguren, van welke wij eene alhier laten volgen’. Deze houtsnede is blad 180! In het standaardwerk

Blad ⁺164 (Stadsbibliotheek Haarlem) laatste blad van Devote oefeninghe.
Foto E.H. Kuhlmann, Haarlem.

over de in Nederland aanwezige incunabelen, IDL, worden in totaal zes bekende exemplaren van deze incunabel opgesomd. Autopsie leerde dat zij allemaal aan het einde onvolledig zijn en dat het Haarlemse blad ⁺164 uit geen van deze exemplaren afkomstig is. Het exemplaar in de U.B. te Amsterdam mist mèt vijf andere bladen het laatste blad; dit is ook met de beide exemplaren in de K.B. te Den Haag het geval. Van de exemplaren in Nijmegen (Berchmanianum) en Luik (U.B.) ontbreken de laatste twaalf resp. vijftien bladen. Van drs. G. van Thienen kreeg ik de informatie dat de Universiteitsbibliotheek te Cambridge sinds 1977 ook een exemplaar van Een devote oefeninghe bezit, geschonken uit de Broxbourne Library. Ook van dit exemplaar ontbreekt het laatste blad! Aan de hand van fotokopiëen en andere gegevens uit Cambridge kon worden vastgesteld, dat het Haarlems blad ⁺164 evenmin afkomstig is uit dit exemplaar in de Universiteitsbibliotheek Cambridge (sign. 3659.8). De (ongekleurde) houtsnede op dit unieke Haarlemse blad ⁺164 is een voorstelling van de Gekruisigde, Maria, Johannes en de Honderdman. Deze komt in het boekje driemaal voor: op de verso-zijde van de titel, aan het begin van de gebeden voor de noon (de recto-zijde bevat het einde van de sext) en als laatste blad. Dit laatste blad is verso blanco. Omdat bl. 179 v^o met het colofon eindigt, vermoedde geen der bezitters nog een bedrukt blad. Campbell noteerde bij zijn beschrijving van deze incunabel dan ook: F. 180 blanc. De achterzijde van het Haarlemse blad vermeldt een (doorgehaalde) provenance-inscriptie: ‘Item dit boecht hoert toe (onleesbaar) dochter’.

Een tweede unicum is het laatste blad van: Bonaventura: Boeck vanden vier oefeninghen

Leiden: Hugo Jansz. van Woerden, (ca. 1502?), 8^o (NK 4129).

Van dit stichtelijke werkje zijn twee exemplaren bekend: één in de Bibliothèque Nationale te Parijs (sign.: Rés. D. 26416) en één in La Bibliotheca Apostolica Vaticana (sing.: IV. 19). Zoals zal blijken, is vast te stellen uit welk exemplaar Koning dit slotblad ‘verwijderde’. Het blad is recto blanco en is verso met een houtsnede bedrukt, die de devote ziel verbeeldt, toegesproken en onderricht door een als vorst geklede magister. Volgens Konings notities bevindt zich dezelfde houtsnede op de titelpagina met aan

[p. 8]

de keerzijde een andere houtsnede, ‘verbeeldende de Zaligmaker’. Hij vervolgt: ‘Behalve deze ontmoet men nog vier andere houtsneden, allen ter grootte van het blad’. GW 4702 veronderstelt negen houtsneden. Het boekje staat op p. 51 van de veilingcatalogus onder nr. 145. Het werd door de Amsterdamse boekhandelaar Roos voor f 2,- gekocht. Vervolgens begon het boekje een indrukwekkende odyssee. Het duikt op in de befaamde bibliotheek van de Italiaanse bibliofiel Giovanni Francesco Rossi. Deze was gehuwd met prinses Louise Charlotte de Bourbon. Na de dood van haar echtgenoot (1854) schonk zij de bibliotheek (de Rossiana) aan de jezuïetenorde in Rome; de Oostenrijkse Keizer voerde er het procuratorschap over. Na de val van Rome in 1870 verhuisde deze bibliotheek naar Venetië, waar zij onder de hoede kwam van

Blad ⁺⁺1 (Stadsbibliotheek Haarlem) is het enig bekende slotblad van de Leidse postincanabel van Bonaventura's Boeck vanden vier oefeninghen (ca. 1502).
Bet wormgaatje rechts bij de bovenrand verraadt de herkomst uit het exemplaar dat thans in het Vaticaan wordt bewaard.
Foto E.H. Kuhlmann, Haarlem.

de Oostenrijkse gezant. In 1877 kwam de Rossiana naar Wenen. Door de ondergang van de dynastie van de Habsburgers ging het beschermheerschap van de keizer verloren en in 1923 keerde de bibliotheek naar Rome terug. Sindsdien maakt de Bibliotheca Rossiana, die o.a. 1195 handschriften en 2247 incunabelen bevat, deel uit van de grote bibliotheek van het Vaticaan.

Wordt de boekenworm normaliter als een der aartsvijanden van de bibliofiel beschouwd, in dit geval is hij een bondgenoot. De fotokopieën van de beide laatste bladen in het Vaticaanse exemplaar vertonen in de onderrand van de bovenste regel een wormgaatje. Dit komt exact overeen met het wormgaatje in de bovenrand van de houtsnede op het Haarlemse blad (zie afbeelding). Door dit wormgaatje wordt tevens aantoonbaar dat de recto-zijde van het laatste blad (= bl. 88, m₄) blanco is en dat de houtsnede op de verso-zijde van het laatste blad staat. Aangezien ook de verso-zijde van het op één na laatste blad blanco is, meende Koning dat niemand dit blad 88 zou missen. Nijhoff-Kronenberg en de GW veronderstellen dat dit boekje met een geheel blanco blad eindigt. Koning schrijft in zijn bij dit werkje behorende notities: ‘Dit stukje bedraagt in 't geheel 87 bladen of 174 bladzijden’. Hij beschouwde het als een incunabel, die ‘omstreeks 1500’ was gedrukt.

Ook het nu volgende blad is een unicum. Het is het laatste blad (= bl. 68, I₄) uit het enig bekende exemplaar van:

Dirk Coelde (van Munster): Der kerstenen spieghel.

Utrecht: Jan Berntsz., 1522. 8^o (NK 721).

Dit werkje maakt deel uit van een verzamelband, waarin het als tweede boekje voorkomt. Koning meende waarschijnlijk dat daardoor het slotblad wel niet gemist zou worden. Het convoluut staat opp. 53 van de veilingcatalogus vermeld onder nr. 156. Maar liefst drie van de zeven werkjes waaruit het bestaat zijn unica:

-	Die XV bloetstortinghe ons liefs Heeren. Utrecht: Herman van Borculo, ca. 1543. 8^o
-	Dirck Coelde (van Munster): Der kerstenen spieghel (unicum, zie boven).
-	(Bernardus van Clervaux:) Boecxken van verduldich lijden. Antwerpen: Willem Vorsterman, ca. 1540. 8^o (NK 2404).
-	Onser liever vrouwen mantel. Leiden: Jan Zeversen, 1518. 8^o (NK 1489).

[p. 9]

-	Devote oefeninghe tot een yegelijcke choor der enghelen. Utrecht: Jan Berntsz., 1521. 8^o (NK 1609: unicum).
-	Devote oefeninghe totten berch van Oliveten. Utrecht: Jan Berntsz., 1521. 8^o (NK 1608: unicum).
-	Gotschalc Rosemondt: Oefeninghen in die seven bloetstortinghen. Antwerpen: Henriek Eckert van Homberch, 1516. 8^o (NK 3818).

Om onduidelijke redenen sneed Koning de bovenste regel van het colofon af.

Het convoluut werd gekocht door de legendarische Engelse bibliofiel Richard Heber, die er f 10,75 voor betaalde. Deze door Sir Walter Scott ‘Heber the Magnificent’ genoemde schatrijke collectioneur kocht tussen 1800 en 1830 op alle veilingen talloze boeken. Soms kocht hij hele bibliotheken tegelijk. Veel bibliofiele kostbaarheden kocht hij in drievoud: één exemplaar voor zijn bibliotheek, één om te bestuderen en één om weg te schenken. Toen hij in 1833 op zestigjarige leeftijd stierf, had hij in Engeland (4), in Parijs en in België (3) in totaal acht huizen vol boeken. Na zijn dood werd alles geveild in een vier jaren durende reeks veilingen in Engeland en op het continent (Gent). Hierdoor ontstond een overaanbod, dat tot aanzienlijke prijsdalingen op de markt van het antiquarische boek leidde. Het onderhavige convoluut zien wij na verloop van tijd bij Thomas Boone, een boekhandelaar in het noordwesten van Londen. Hoewel dit familiebedrijf in 1872 aan F.S. Ellis werd overgedaan, bleef Thomas junior blijkbaar boeken verkopen, want op 1 juli 1875 verkocht hij de verzamelband aan de bibliotheek van het Britse Museum. Daar bevindt zich sindsdien het nog steeds intacte convoluut; het heeft als signatuur 1371a. 34 (1-7). Jan Berntsz. gebruikte deze houtsnede (nu binnen vier randjes) ook in het colofon van zijn Thuys der fortunen ende dat huys derdoot in 1531 (NK 1151).

Al is het laatste hier te bespreken blad(⁺163 in de Haarlemse catalogus) geen unicum, de ontdekking ervan en de onderzoekingen er omheen zijn niet zonder gevolgen voor de incunabulistiek gebleven; zij hebben geleid tot de ontwarring van wat men een ‘Campbell-knoop’ kan noemen. Het gaat hier om het titelblad van: Libellus de modo confitendi et poenitendi. (Deventer: Jacob van Breda, 6 november 1495 - 15 mei 1496). 4^o (Campbell 1143a).

Ook deze verminking door Koning bleef onopgemerkt doordat dit werkje deel uitmaakt van een verzamelband van vier incunabelen, waarin het als tweede boek voorkomt. Bovendien vertoont blad 2 van deze Latijnse handleiding voor het sacrament van de boete de signatuur A₁. De samenstelling van dit convoluut betekende een belangrijke steun bij het opsporen van het exemplaar waaruit Koning dit titelblad had weggesneden:

-	(pseudo-) Bernardus van Clervaux: Floretus cum commento. (Köln, Heinrich Quentell, ca. 1494). 4^o (Goff B-349).
-	Liber de modo confitendi et poenitendi. (Goff M-775, zie boven).
-	Stella clericorum. Deventer, Richard Paffraet, 27 november 1494. 4^o (Goff S-778, IDL 422g).
-	Reinerius Alemannus: Liber Faceti. Deventer. Richard Paffraet, 1496. 4^o (Goff F-37, IDL 17774).

Blad ⁺⁺2 (Stadsbibliotheek Haarlem) is het enig bekende blad 68 met colofon en houtsnede van Der kerstenen spieghel, Utrecht 1522. Het vertoont de Dom op de achtergrond, op de voorgrond St. Maarten, wiens mond en mantel rood gekleurd zijn.
Foto E.H. Kuhlmann, Haarlem.

[p. 10]

Gezocht moest dus worden naar een bibliotheek waar al deze vier zeldzame drukjes aanwezig zijn. Het spoor leidde naar de Verenigde Staten. De Houghton Library van de Harvard universiteit te Cambridge in Massachusetts bleek het convoluut in 1934 door ruil te hebben verworven. Helaas, zo berichtte men, ontbreekt van het Libellus het titelblad(!). Het bleek niet mogelijk om na te gaan, langs welke wegen deze verzamelband in de Verenigde Staten kwam. Een tussenstation was in elk geval Engeland, want ook deze kavel werd door Richard Heber gekocht (p.45, nr. 36 van de catalogus), en wel voor f 1,75. Nog geen tien jaar later staat het convoluut in deel XIII, 37. 648van de Catalogue of the library of the late Richard Heber which will be sold by auction by Sotheby and son, London 1834-1837. Honderd jaar lang is het ‘onzichtbaar’, tot het in Harvard verschijnt.

Hiermee zou deze geschiedenis van de door Koning achtergehouden (post)incunabelbladen kunnen worden afgesloten, ware het niet dat het Haarlemse titelblad van het Harvarct-exemplaar aanleiding gaf om de in openbare bibliotheken aanwezige zes exemplaren van de door Campbell onder nr. 1146 beschreven en de door deze bibliotheken als zodanig herkende incunabel in hun bestand eens onder de loep te nemen. Het eerste wat opvalt bij een vergelijking van deze zes is dat vier ervan een titelhoutsnede blijken te bezitten, dit in afwijking van het door Campbell beschreven exemplaar in de K.B. te Den Haag en het exemplaar te Giessen. Maar... dit Haagse exemplaar (sign. 171 G 78) zonder titelhoutsnede is niet identiek aan het exemplaar te Giessen: de 11 van Libellus op de titelpagina is in beide gevallen ongelijk van lengte. In het Haagse exemplaar is de eerste 1 mm korter dan de tweede, in het exemplaar te Giessen is het andersom. Dit herhaalt zich in het opschrift boven de tekst op bl. 2r^o. Ook de verdere tekstverdeling over de regels en de afkortingen in de tekst verschillen in de beide boekjes. Vergelijken wij de slotzin op bl. 19v^o, dan lezen wij in het Haagse exemplaar: Finit libellus de mō cōfitendi & penitendi// in het exemplaar in Giessen: Finit libellus de mō cōfitēdi & penitēdi.//

Uit verdere vergelijkingen blijkt dat het exemplaar in de U.B. te Giessen identiek is aan CA 1147, dit is het exemplaar in de K.B. Den Haag, sign. 171 G 79. In IDL staat deze incunabel onder nr. 3284.

Van de zes exemplaren ‘CA 1146’ is er dus al één afgevoerd (naar CA 1147), maar daarmee zijn wij er nog niet. Er blijven nog de vier Libelli over die op de titelpagina een houtsnede vertonen, bestaande uit het Christus-embleem omgeven door de symbolen van de vier evangelisten. Deze houtsnede geldt wel als het drukkersmerk van Jacob van Breda tot 1509. Het zijn de exemplaren in

-	Brussel, Kon. Bibl. Albert I. sign. A 1760 (Polain 3217);
-	Cambridge, University Library, Oates 3587;
-	Harvard, Houghton Library, sign. 1418 (zie boven);
-	Keulen, Universitäts- und Stadtbibliothek, sign. AD bl 258.

Het ontbreken van een punt achter de titel op bl. 1r^o, de strofenvormige vermelding op bl. 2 r^o van Circa textum dubitatur, vele andere afwijkingen in de tekstverdeling over de bladspiegel en de gebruikte lettertypen (HPT 3, 5^c en 8) maken duidelijk dat het bij de exemplaren in Harvard en Keulen om specimina gaat van Campbell 1143a (eerste supplement, 1878). Daarvan kende Campbell één exemplaar in particulier bezit (Ledeboer, Deventer). Aan Hellinga was één exemplaar in een openbare bibliotheek bekend (Bibliothèque municipale te Colmar).

De exemplaren te Brussel en te Cambridge ten slotte zijn eveneens indentiek. Zij hebben beide op de titelpagina Libellus met ongelijke 11 (de eerste is korter), de i in de titel en in het opschrift op bl. 2r^o vertoont geen punt. Trouwens, dit grote lettertype (HPT type 3, II, plaat 221 en 222, p. 410) maakt hier toch al een enigszins ‘versleten’ indruk. Deze incunabeluitgave komt noch in Campbell, noch in een van de supplementen daarop voor. In overleg met drs. G. van Thienen van de incunabelafdeling van de K.B. te Den Haag is als aanduiding van deze incunabel vastgesteld:

Cambell (XIII) 1146a: Modus poenitendi et confitendi. (Deventer, Jacob van Breda, ca. 1498). 4^o. Ref.: Oates 3587, Polain (België) 3217.

Exemplaren in Cambridge (University Library) en Brussel (Koninklijke Bibliotheek Albert I). De oorzaak van het feit dat al deze zes incunabelen als identiek (‘Campbell 1146’) werden beschouwd, ligt in de lay-out van de titel: Libellus de modo cōfiten//di et penitendi(.), waarbij de

[p. 11]

punt alleen in de titel van de incunabelen K.B., Den Haag en U.B., Giessen voorkomt. Bovendien bestaan deze zes specimina van het Libellus uit 20 bladen. De talrijke andere incunabeldrukken van dit werkje variëren in hun aantal bladen van 18 tot 28.

Resumerend kan worden vastgesteld dat de Campbell-knoop 1146 als volgt is ontward:

1.	Campbell 1146 is uitsluitend identiek met het Libellus in de K.B. te Den Haag sign. 171 G 78 (IDL 3283), een unicum.
2.	De incunabel te Giessen (Universitätsbibliothek) van het Libellus (sign. Ink V 20970(13)) is identiek met de door Campbell onder nr. 1147 beschreven incunabel in de K.B. te Den Haag (sign. 171 G 79).

Blad ⁺163 (Stadsbibliotheek Haarlem) is het titelblad van het Libellus de modo confitendi et poenitendi in de Houghton Library van Harvard University (CA 1143a).
Foto E.H. Kuhlmann, Haarlem.

3.	De exemplaren van het Libellus (olim CA 1146) te Harvard (U.S.A.) en Keulen (Universitäts- und Stadtbibliothek) behoren met het exemplaar te Colmar tot CA 1143a. Het titelblad van het exemplaar te Harvard bevindt zich in de Stadsbibliotheek Haarlem (sign. ^+ 163).
4.	De exemplaren van het Libellus (olim CA 1146) te Brussel (K.B.) en te Cambridge (U.L.) hebben de bibliografische aanduiding CA (XIII) 1146a. Daarbij is met CA (XIII) aangegeven de referentie aan dit artikel in jaargang zes van De Boekenwereld.

Ten slotte zou ik graag de medewerking van de welwillende lezers inroepen en hun de vraag voorleggen: Weet U - waar ook ter wereld - nòg een exemplaar van de in Den Hem in 1497 voltooide incunabel Een devote oefeninghe vander passien ende vanden liden ons heren Jhesu Christi. Want ook van blad ⁺ 164 moet èrgens het oorspronkelijke boekje te vinden zijn.

Literatuur:

Catalogus van eene Aanzienlijke Verzameling van Latijnsche, Nederduitsche en eenige weinige Fransche uitmuntend geconditioneerde BOEKEN (...), Alles gedurende veele jaren met vlijt en naauwkeurigheid bijeenverzameld door een voornaam liefhebber der Nederlandsche Geschiedenis en Oudheden, Amsterdam 1828.

F.R. Goff, Incunabula in American libraries. A third census. New York 1964.

HPT= W.&L. Hellinga, The fifteenth century printingtypes of the Low Countries, Amsterdam 1966.

NK= W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, 's-Gravenhage 1923-1971.

J.C.T. Oates, A catalogue of the fifteenth-century printed books in the University library Cambndge, Cambridge 1954.

M.-L. Polain, Catalogue des livres imprimés au quinzième siècle des bibliothèques de Belgique, Bruxeles 1932-1978.

De overige geciteerde werken werden bij de literatuuropgave van de vorige twee artikelen van de auteur in de vorige jaargang van De Boekenwereld vermeld.