De Boekenwereld. Jaargang 6

[p. 2]

Herinneringen van een bibliothecaris 18
De Amsterdamse UB tijdens de bezetting
H. de la Fontaine Verwey

Ongeveer een jaar na de bevrijding verscheen er in het tijdschrift Bibliotheekleven een overzicht van het wedervaren van de Nederlandse bibliotheken gedurende de bezetting. De naam van de Amsterdamse UB zal men daarin tevergeefs zoeken. De mij toegemeten ruimte was te klein om een verantwoord relaas te geven. Dat wilde ik bewaren voor een zelfstandig artikel. Daar is het echter niet van gekomen. Wat hier volgt, zijn enkele fragmenten uit het niet verschenen verslag.

Zoals men zal zien, heeft het gehele personeel van de UB in deze periode blijk gegeven van een opmerkelijk gevoel voor saamhorigheid en van een grote plichtsbetrachting. Dit was mogelijk omdat men eensgezind was: alle ambtenaren waren zonder uitzondering ‘goed’. Daar kwam nog iets bij. Na de ingrijpende reorganisatie door dr. Sevensma was er een tweespalt ontstaan tussen het oude en het nieuwe personeel, waarvan de gevolgen ook nog tijdens het bibliothecariaat van dr. Theissen en dr. Berg voelbaar waren. De bezetting deed met één slag de oude meningsverschillen verdwijnen: men voelde zich hecht verbonden in het verzet tegen de vijand.

Gedurende de gehele bezettingstijd vormde de inbeslagneming en verzegeling van de Bibliotheca Rosenthaliana een schrijnende wonde, vergroot door het ontslag en de daarop volgende deportatie van de joodse ambtenaren van de BR met hun gezinnen. Verder heeft de bezettende macht zich weinig met de UB bemoeid, behalve in één geval dat nog ter sprake komt. Ook de Nederlandse overheid heeft zich in deze periode over de bibliotheken niet druk gemaakt. Het ‘Stadhuis’ (de afdeling Onderwijs, waar de UB onder viel) had andere zorgen. Een gunstige omstandigheid was dat de ‘foute’ burgemeester Voûte (pro-Duits en anti-NSB) jarenlang op de UB gewerkt had in de kaartenverzameling van het Kon. Ned. Aardrijksk. Genootschap en de instelling een bijzonder goed hart toedroeg. Behalve door zijn, overigens vruchteloze protesten tegen het beslag op de BR, heeft de heer Voûte de UB enkele malen voor onheilen weten te behoeden.

Onze grote trots is de voortzetting van het dienstbetoon: de Amsterdamse UB is de enige grote bibliotheek in ons land die nooit gesloten is (behalve een beperkte sluiting voor halve dagen tijdens de hongerwinter). Ondanks gebrek aan verwarming en verlichting werkten de ambtenaren door en bleven de bezoekers komen. De koude en de gevaren van de straat konden hen niet afschrikken. We hebben deze politiek van niet-sluiten volgehouden in de overtuiging dat geestelijke arbeid een stimulans is in moeilijke omstandigheden. Veel bezoekers kenden we niet. Dat er sommigen onder valse naam leenden, deerde ons toen niet. De verliezen aan boeken waar deze praktijk soms toe leidde, bleven beperkt.

Het beheer, de verwarming en de verlichting van het gebouw baarden grote zorgen. Toen de oorlog uitbrak, was er gezorgd voor een grote hoeveelheid kolen. In 1943 kwam het bevel dat de bibliotheken niet meer verwarmd mochten worden. De nog aanwezige kolenvoorraad diende afgestaan te worden aan de ziekenhuizen. Toen onze kolen op gemeentelijke vrachtauto's overgeladen werden, bleek dat de transporteurs aan de achterzijde van het gebouw kleine partijen verkochten aan de gaande en komende man. Zodra ik dat merkte, liet ik het transport stoppen en de nog resterende voorraad ijlings overbrengen naar de enige geheime bergplaats die wij hadden, de oude wijnkelder van het Hotel ‘Le Vieux Doelen’. Daar zijn ze gebleven tot in de hongerwinter; toen is het overschot verdeeld onder het personeel.

Er was dus geen verwarming meer in het gebouw, behalve op één plaats: de handschriftenkamer, die aangewezen was als verblijf voor de nachtwakers. Daarom mocht daar wèl gestookt worden. Het verkleumde personeel vond er beurtelings een toevlucht. Er werd ook gekookt. De nachtwakers waren inmiddels verdwenen. Er werden nu ook bedden geplaatst voor medewerkers die zich thuis niet veilig voelden en

[p. 3]

daar de nacht konden doorbrengen.

Er kwam een tijd dat het voor alle mannen beneden de veertig gevaarlijk werd zich op straat te vertonen. Ik heb de jonge medewerkers toen uitgelegd dat ik de verantwoordelijkheid niet wilde dragen dat zij in razzia's terecht kwamen en hun order gegeven thuis te blijven (voor zover zij niet op de UB ‘woonden’). Mijn bijgedachte was dat we ze na kortere of langere tijd wel weer terug zouden zien - wat ook geschiedde. Mijn Leidse collega Sevensma volgde een tegenovergestelde taktiek. Hij beval zijn mensen te komen en stelde zich persoonlijk garant voor hun veiligheid. Dat kon hij echter niet waarmaken. Het gevolg was dat de Leidse ‘jonge mannen’ tot het eind van de oorlog thuis bleven en dat de bibliotheek gesloten moest worden.

Het onaangenaamste deel van mijn taak in die dagen was te verhinderen dat er ambtenaren opgeroepen werden om in Duitsland te gaan werken. Geschiedde dat, dan moest ik allerlei Duitse en NSB-instanties bezoeken en op meer of minder valiede gronden bepleiten dat de opgeroepene absoluut onmisbaar was. Dat lukte soms wèl, maar ook wel eens niet. Tenslotte merkte ik dat het hoofd van de administratie, Dora van Loevezijn, ‘een vrouw duizend mannen te erg’, voor dit werk geschikter was dan ik. Zij had er plezier in en liet zich niet afschepen. Het resultaat? Van de UB is geen enkele ambtenaar onvrijwillig naar Duitsland gegaan. Slechts één jongeman deed het vrijwillig uit zucht naar avontuur. Hij kwam terecht in een Beiers dorp waaruit alle mannen aan het front stonden en heeft er de tijd van zijn leven gehad. Toen hij terugkwam ‘ging’ zijn meisje met een Canadees!

Een hoofdstuk apart vormde de ‘zelfverzorging’, d.w.z. de pogingen, door de ambtenaren op eigen initiatief ondernomen, om hun karige rantsoenen aan te vullen. Velen van het bibliotheekpersoneel namen deel aan ‘hongertochten’. Zo bestond de fragiele heer Oosterbaan, hoofd van het uitleenbureau, het met een gammele handkar naar Friesland te lopen en terug, tot Diemen, waar zijn aardappelen hem afgepakt werden. De magazijnmeester veroverde in Noord-Holland een voorraad bonen, echter op de uitdrukkelijke voorwaarde dat de boer de beschikking zou krijgen over Spenglers Untergang des Abendlandes. Ik heb hem toen mijn eigen exemplaar van dit onsympathieke boek gegeven. Na de oorlog kreeg ik het terug met een aardige brief.

De grootste zorg baarde mij een lading turf, die de portier Joritzaar voor rekening van de ‘personeelspot’ gekocht had van een schipper. Deze voer naar Amsterdam en legde zijn scheepje aan het Singel voor de UB. Het afschuwelijke was dat de schipper in de waan gebracht was dat hij met een overheidsinstelling te maken had en dus geen gevaar liep. Het ging echter om een ‘opzetje’ van het personeel. Besloten werd het schip 's morgens om vijf uur te lossen door de bibliotheekmensen (wie meedeed, kreeg turf!) Alles ging goed en de bibliothecariskamer lag al halfvol turf, toen om zes uur de politie verscheen, die turf en schip in beslag wilde nemen. Mijn medewerkers trachtten de agenten zo lang mogelijk aan de praat te houden, tot ze bij mij kwamen. Wat kon ik anders doen dan ze apart nemen en omkopen... met turf? Grote vreugde! Binnen een half uur was het scheepje leeg en lag de bibliothecariskamer tot de zolder toe vol turf. Deze werd de volgende dag uitgedeeld aan het personeel en die vier politiemensen.

De beveiliging van het gebouw bracht veel zorgen. Eerst werd er met nachtwakers gewerkt, maar deze deden niets dan roken en boeken stelen. Tegen grote gevaren zoals bombardementen was overigens geen bescherming mogelijk. Het had een haar gescheeld of het brandende Engelse vliegtuig dat op het Carltonhotel neerstortte, was op de UB terechtgekomen. Gevaarlijk ook waren de brandbommen die 's nachts op het dak vielen en daar onontploft bleven liggen. Het was dringend noodzakelijk dat er ook 's nachts een conciërge aanwezig was, die een wakend oog op het gebouw hield. Daarom werd de voormalige dienstwoning in het belendende Militiegebouw weer voor bewoning geschikt gemaakt en betrokken door de portier Amende en zijn gezin, op voorwaarde dat er altijd iemand in de gebouwen aanwezig was.

Over de bezettende macht kan men zeggen dat het ‘volk van denkers en dichters’ zich weing aan de UB gelegen heeft laten liggen. Van controle op de bezoekers en de uitleningen is nooit sprake geweest. Het ‘verboden voor joden’ hield natuurlijk vele, vooral oudere bezoekers verre van de UB. Aan de andere kant waren er

[p. 4]

velen die met ons medeweten onder een valse naam leenden. Er is zoveel mogelijk gepoogd de vervolgden te helpen, o.a. door boeken thuis te bezorgen. Al deze onregelmatige praktijken hebben de boekenschat slechts geringe schade berokkend.

Eén Duitse inval heeft er plaatsgehad. Dit geschiedde na de aanslag op generaal Rauter bij de ‘Woeste Hoeve’. Er werden toen op grote schaal studenten opgepakt. Op de bewuste morgen hoorde ik vanuit mijn kamer wapengekletter in het gebouw. Toen ik ging kijken, zag ik in de hal de onverschrokken Ernst van der Linden met zijn gezicht naar de muur staan en de handen omhoog. Dat voorspelde niets goeds! In hun haast waren de Duitsers mijn kamer, die naast de ingang gelegen was, voorbij gestormd - hetgeen mij de gelegenheid gaf de universitaire autoriteiten telefonisch te waarschuwen. Het bleek dat er op hetzelfde ogenblik in verschillende laboratoria invallen gedaan waren. In de UB werden de op het uitleenbureau en in de studiezalen aanwezige studenten opgepakt en weggevoerd. Een aantal wist echter te ontkomen: sommigen doordat ze door het personeel de boekenmagazijnen ingeduwd werden, anderen namen plaats achter de uitleenbalie en gedroegen zich alsof zij ambtenaren waren. Het wegvoeren van de gearresteerde jongens was een lamentabel schouwspel. Gelukkig is de gehele groep na twee dagen vrijgelaten.

De bevrijding en de tijd die daarop volgde, vallen buiten het bestek van dit opstel. Wie dacht dat toen opeens alles mogelijk was, had het mis. Zo vaardigde de gemeente Amsterdam een absurde verordening uit, waarbij het verlichten van scholen, Openbare Leeszalen en café's wel geoorloofd was, maar de UB hiervan werd uitgesloten. Wat nu? Gelukkig ontdekte ik op tijd dat er van gemeentewege een ‘leave center’ voor de Canadezen werd ingericht. De daarbij aangesloten instellingen kregen allerlei voorrechten. Snel werd de UB aangemeld bij het ‘leave center’. Het licht mocht weer aan! Een Canadees hebben we overigens nooit gezien.

In het voorgaande is niet over geld gesproken. Tijdens de oorlog verschenen er weinig boeken en verkeer met het buitenland was onmogelijk, behalve met Duitsland. Dat heeft niet kunnen verhinderen dat in de bezetting de kredieten volledig besteed zijn. Dit geschiedde door grote antiquarische aankopen in Nederland, door het kopen van bibliotheken van particulieren en andere min gebruikelijke middelen. Ik heb altijd de stelregel gevolgd dat een bibliothecaris die zijn geld niet opmaakt, niet deugt voor zijn vak!