De Boekenwereld. Jaargang 5

Berichten

Proost/Schotel-lezing

Op zaterdag 21 mei 's middags om 15 uur wordt te Rhoon bij Rotterdam de eerste Proost/Schotel-lezing gegeven door Robin Adèr: De Prent als Communicatiemiddel.

Op 29 mei 1984 overleed de Rotterdamse graficus Andreas Schotel. Om zijn ets- en tekenwerk alsmede dat van zijn vriend Johannes Proost niet verloren te laten gaan, werd door Magdalena Rademaker een Stichting in het leven geroepen. Deze is gevestigd op de Rijsdijk 164 te Rhoon. In een dijkhuis met uitzicht over de polders wordt een omvangrijke collectie prenten bewaard van Proost, Schotel en vele anderen. Na telefonische afspraak (tel. [phone]) is deze verzameling te bestuderen. Regelmatig worden er tentoonstellingen en lezingen gehouden. Door het uitgeven van een Nieuwsbrief wordt getracht de aandacht van belangstellenden te trekken. Het werk van Proost en Schotel draagt duidelijk het stempel van hun nuchtere marxistische opvattingen en geeft bovendien een beeld van het Hollandsche leven van enkele decennia geleden. Ook is te zien dat beiden hun opleiding ontvingen van Anton Derkzen van Angeren.

Hildebrands meesterwerk jubileert

150 JAAR ‘CAMERA OBSCURA’

Haarlem - Dit jaar is het 1,5 eeuw geleden dat bij de Erven F. Bohn te Haarlem de Camera Obscura van de drukpers rolde. Het meesterwerk van Hildebrand, pseudoniem van Nicolaas Beets (1814-1903).

Van de duizenden boektitels sedert de uitvinding van de boekdrukkunst in de Spaarnestad verschenen, waarschijnlijk het meest ‘Haarlems’ en zeker het meest bekend en gelezen. Al of niet geautoriseerd zagen intussen ver over de 100 edities het levenslicht. Ook is het werk veelvuldig vertaald tot in het Japans, Swahili en Esperanto toe. Niet voor niets is Beets aan het eind van zijn leven ‘de lieveling van het volk’ genoemd. Koningin-moeder Emma schreef in 1909 dat in het onderricht in de Nederlandse taal dat zij had ontvangen herhaaldelijk het werk van Beets werd gebruikt ‘om mij den rijkdom en de schoonheid dier taal te doen begrijpen, en mij Nederlandsche toestanden in Hildebrand's jeugd te doen kennen’. Zijn vers ‘Bemoediging’ hing vroeger ingelijst in tienduizenden woonkamers. Nog lang niet vergeten, immers alleen al in Haarlem en omgeving geëerd met acht straten en pleinen, nog afgezien van de figuren uit de Camera die o.a. in een beeldengroep en op tunnels zijn ‘vereeuwigd’.

De 150ste verjaardag van dit volksboek is aanleiding voor een verscheidenheid aan publikaties, tentoonstellingen en festiviteiten, ten dele voorbereid door de Stichting Hildebrand, met de bedoeling het boek onder de aandacht van alle Haarlemmers en overige

[p. 174]

Nederlanders te brengen. Van de Camera Obscura is zojuist in Lisse een herdruk gepubliceerd in kunstlederen band met goud-opdruk en is een wetenschappelijke editie gepland. In boekvorm verschijnt Herinneringen aan het Beetshuis, geschreven door de jongste dochter, wijlen mevrouw Ada Went-Beets. Door schrijver Harry Prenen is in de traditie van Beets en Bomans een gelegenheidsgedicht ‘Camera Obscura’ 1839-1989 gemaakt, dat als rijmprent zal uitkomen. Mevrouw Miep Felix Perquin vervaardigde kunstzinnige karakterpoppen van de bekende figuren uit Hildebrands boek. De Haarlemse vereniging van letterlievenden J.J. Cremer beeldt bij speciale gebeurtenissen in een tableau-vivant figuren uit als Hildebrand, Pieter Stastok, Gerrit Witse, het diakenhuismannetje Keesje en Suzette Noiret. Door de NCRV-schooltelevisie wordt een recent opgenomen videoband van Beets' leven en werk ter beschikking gesteld. Expostities zullen plaatshebben in onder meer de gemeentelijke openbare bibliotheek Heemstede - Beets was ‘herder’ in Heemstede van 1840-1854 - en in het architectuur- en bouwcentrum Haarlem. Op zaterdag 15 april vindt in de sociëteit ‘Trou moet Blijcken’ de presentatie plaats van een Hildebrand-stadswandeling, in aanwezigheid van de jongste kleindochter van Nicolaas Beets.

Voorts is in een eenmalige en bibliofiele oplage op verzoek van de Stichting Hildebrand een gelithografeerd affiche ontworpen met een portret van Beets op gevorderde leeftijd. Deze unieke prent is voor f 7,50 te bestellen bij de volgende adressen: Openbare Bibliotheek, Julianaplein 1, Heemstede en Boekhandel H. de Vries, Gedempte Oude Gracht 21, Haarlem.

Correspondentieadres: H. Vijn, Rustenburgerlaan 19, 2012 AK Haarlem, 023-311013.

Non plus ultra

Sinds de oudheid is de mens gefascineerd door miniaturen, de natuurgetrouwe nabootsingen op schaal. Enerzijds door het vertederende van het kleine, anderzijds door de uitdaging van de vervaardiging die een groot vakmanschap vereist.

Naast beroemde poppenhuizen, prachtige schaalmodellen van schepen, machines en werktuigen, kennen wij dit verschijsel ook in relatie tot het boek; zowel papiermakers, lettersnijders, drukkers als binders hebben hun krachten op de miniaturisatie van het boek beproefd.

Bekend zijn de gezellenproeven van De Winter en Altorffer uit Middelburg, die hun druktechnische vaardigheden in de vorm van een miniatuurboek moesten aantonen.^1. De uitdaging van het kleine zal ook voor Henri Didot (1765-1852) aanleiding zijn geweest om het kleinste lettertype ter wereld te vervaardigen.

Stammend uit het beroemde Franse geslacht van drukkers en lettergieters wordt in de literatuur over hem steeds weer het verhaal verteld dat hij op 66-jarige leeftijd het miniscule, 2,5 punt grote, lettertype, later bekend geworden onder de naam Non Plus Ultra, heeft gesneden en tevens een nieuwe manier van gieten had bedacht, namelijk de ‘polyamatype’, een gietvorm waarmee honderd of meer letters tegelijk konden worden gegoten.

Dit verhaal lijkt steeds weer te worden geciteerd uit het boek van Bigmore and Wymann.^2.

Aangezien wij inmiddels weten dat de eerste uitgave met deze letter gedrukt reeds in 1827 verscheen, zal de vervaardiging derhalve vóór zijn 62-ste levensjaar hebben plaatsgevonden. Wij moeten aannemen dat de letter kort voor 1827 is vervaardigd, aangezien in dat jaar het beroemde miniatuurboek Maximes et Reflexions Morales du Duc de la Rochefoucauld verscheen. Een uitgave, die met een 2,5 punts letter op een zetspiegel van 40 × 26 mm, in alle opzichten recht doet aan het begrip ‘miniatuurboek’ en bij drie verschillende uitgevers verscheen, te weten Lefèvre, Sautelet en Lugan. Tegenover de titelpagina van dit werkje wordt vermeld: ‘Première édition, imprimée avec les caractères microscopiques de Henri Didot, fondus par son procédé polyamatype’.

Reeds een jaar later verschijnt de volgende titel: Quinti Horatii Flacci Opera Omnia, uitgegeven te Parijs en Londen door drie verschillende uitgevers, te weten A. Mesnier, A Sautelet en Treutel and Wurts, Treutel Jun. and Richter. In deze uitgave staat tegenover de titelpagina vermeld: ‘Cum litterarum typis ab Henrico Didot sculptis et propria arte polyamatypa fusis’. Van beide uitgaven zijn exemplaren op Japans papier bekend.

Thomas Warburton^3. wees reeds op een eigenaardigheid in beide boekjes. In de Maximes staat op de eerste pagina van iedere katern, in de rechter benedenhoek, de naam ‘H. Didot’ in een corps dat nog aanzienlijk kleiner is dan dat waarmee de tekst is gedrukt. In de Horatius is op 38 verschillende pagina's een ornamentlijn gedrukt, waarvan het midden bestaat uit de naam ‘Henri Didot’ (in cursief en romein), gedrukt in een corps dat ongetwijfeld het kleinste is dat ooit werd vervaardigd.

Het bedrijf van Henri Didot (H. Didot, Legrand et Cie) werd in 1828 overgenomen door zijn neef Marcellin Legrand. Het lijkt aannemelijk dat Legrand, na de overname, een aanzienlijke hoeveelheid materiaal heeft overgedaan aan Jules Didot, want in 1829 wordt een groot deel van het lettermateriaal en de matrijzen van Jules Didot (waaronder de 2,5 punts Didot) aangekocht door de Imprimerie et Fonderie Normales te Brussel, die hierbij werden gesteund door Koning Willem I met een voorschot van f 30.000,-

De Imprimerie et Fonderie Normales gaf reeds in 1830 een grondwet uit gedrukt met de 2,5 punts Didot romein: een eenzijdig bedrukt plano vel met een zetspiegel van 315 × 295 mm. Deze Loi Fondamentale du Royaume des Pays Bas werd bekroond met een gouden medaille op de wereldtentoonstelling van 1830 in Brussel. Door de afscheiding van België in datzelfde jaar, waardoor de werkzaamheden terugliepen, en tengevolge daarvan kampende met teruglopende werkzaamheden, zag de Imprimerie et Fonderie Normales zich genoodzaakt om naar Nederland uit te wijken en in 1837 vestigde de inrichting zich in de Zeestraat in Den Haag.

De leidende drukker en lettergieter in Nederland, Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem, zag met leedwezen een geduchte concurrent vlak bij een grote afnemer (de Landsdrukkerij) neerstrijken, getuige een

1. A. Horodisch, ‘Ueber Bücher kleinsten Formats’, Aus dem Antiquariat, nr. 2, 1978.

2. E.C. Bigmore, and C.W.H. Wymann, A Bibliography of Printing, London 1880.

3. J.D. Henderson, The News-Letter of the LXVI-mos, March, 1929.

[p. 175]

Titelpagina ‘Horatius’ (1828).

zinsnede uit een door Enschedé bij de Koning ingediend request: ‘dat het hun rekwestanten, niettemin ter oore is gekomen, dat een vreemdeling zich in 's-Gravenhage heeft vertoond’.

Of dit request de aanleiding is geweest of dat het voorschot terug moest komen, is niet duidelijk, doch de gehele inventaris van de Imprimerie et Fonderie Normales werd door de regering in beslag genomen en opgeslagen bij de Landsdrukkerij tot het jaar 1850.

Deze laatste nam het zetmateriaal in gebruik; de 4320 stempels en 6858 matrijzen (benevens enige vormen en werktuigen) werden bij openbare inschrijving verkocht. De hoogste inschrijver was Joh. Enschedé en Zonen, die voor een bedrag van f 3.600,- (!) eigenaar van de stempels en matrijzen werd.

Hierna begon een nieuwe reeks van publicaties met de 2,5 punts letter. Kennelijk geïnspireerd door het succes van de ‘Loi Fondamentale’ gaf Enschedé in 1861 een Grondwet voor het Koningrijk der Nederlanden uit, een boekje van 64 × 64 mm met 60 pagina's tekst, dat in 1888 werd gevolgd door een identieke herdruk.

In het in 1893 bij Enschedé verschenen Gedenkschrift staat op pagina 135 Cicero's ‘Quousque tandem’ afgedrukt, als voorbeeld van de schoonheid der Didot letter.^4.

Dan volgt in 1900 de eerste uitgave van het beroemde Evangile selon Saint Matthieu, 52 pagina's minutieus zetwerk op een zetspiegel van 41 × 30 mm, met in totaal ca 130.000 tekens. In dit boekje is voor de titelpagina een ‘Notice’ opgenomen, waarin een beknopt overzicht wordt gegeven van de geschiedenis van de gebruikte letter. Deze ‘Notice’ werd in 2,5 punt cursief gedrukt.

In 1922 verschijnt een merkwaardig letterproefje: Spécimen des sept plus petits caractères d'imprimerie qu'on ait gravés jusqu'a présent. Dit boekje (77 × 58 mm) bevat twee gedichtjes (‘Les Hirondelles’ en ‘Les Cloches du Soir’) die gedrukt zijn in resp. 2,5 punt romein en 2,5 punt cursief, en voorts enkele proeven in 3 en 3,5 punt.

In 1937 volgt een nieuwe druk van het ‘Evangile’ op een kleiner formaat.

Bij het onderzoek ten behoeve van dit artikel werden door de conservator van de Collectie Museum Enschedé, mevr. G.E. Marseille, diverse interessante publicaties opgespoord en tevens ontdekte zij het originele zetsel van de Evangile-uitgave, 52 pagina's zetwerk, keurig opgekooid en op de galei in de galeikast.

In februari 1989 is een nieuwe uitgave van het Evangile selon St. Matthieu gedrukt door Joh. Enschedé en Zonen en uitgegeven door The Catharijne Press te Zuilichem.

Resumerend zijn de volgende tien uitgaven bekend:

1. Maximes. 1827. Didot Le Jeune. Lefèvre, Sautelet, Lugan. 2. Horatius. 1828. Didot Le Jeune. Mesnier. Sautelet, Treuter and Wurts. 3. Loi Fondamentale. 1830. Impr. et Fond. Norm. Impr. et Fond. Norm. 4. Grondwet. 1861. Joh. Enschedé. Joh. Enschedé. 5. Grondwet. 1888. Joh. Enschedé. Joh. Enschedé. 6. Gedenkschrift. 1893 Joh. Enschedé. Joh. Enschedé. 7. Evangile. 1900. Joh. Enschedé, Joh. Enschedé. 8. Spécimen. 1922. Joh. Enschedé. Joh. Enschedé. 9. Evangile. 1937. Joh. Enschedé. Joh. Enschedé. 10. Evangile. 1989. Joh. Enschedé. The Catharijne Press.

A.G. Thürkôw

4. Gedenkschrift 1743-1893, Haarlem, Joh. Enschedé & Zonen, 1893.

Collectie H. Bradley Martin onder de hamer

Het veilinghuis Sotheby's heeft aangekondigd dat het in de loop van dit jaar en volgend jaar een van de grootste privé-bibliotheken in de Verenigde Staten onder de hamer brengt. Het gaat om de collectie van H. Bradley Martin, die ongeveer tienduizend boeken en manuscripten omvat waarvan de waarde op meer dan zestig miljoen gulden wordt geschat.

H. Bradley Martin, een kleinkind van Henry Phipps, een partner van Carnegie, overleed vorig jaar op 82-jarige leeftijd, Hij was volgens John Marion, Sothebydirecteur in de VS, een van de belangrijkste verzamelaars van deze eeuw wiens kennis, smaak en eruditie door talloze boekverzamelaars uit de hele wereld werden bewonderd. Bradley kan worden vergeleken

[p. 176]

met andere beroemde collectioneurs van boeken zoals J. Pierpont Morgan en Henry E. Huntingdon. Zijn belangstelling was breed geöriënteerd. Zo bezat hij een schitterende verzameling ornithologische boeken, Amerikaanse, Engelse en Franse literatuur, kinderboeken en zeer zeldzame exemplaren van boeken over Amerika.

Antiquaren en tweedehands boekwinkels van Amsterdam

Ter gelegenheid van de 10e Europese Beurs voor Antiquaren in de RAI in Amsterdam is de vierde druk van Antiquaren en tweedehands boekwinkels van Amsterdam verschenen, voor het eerst in een tweetalige editie (Nederlands-Engels)

Voor boekenliefhebbers is deze kaart in de loop der jaren een reuze praktisch hulpmiddel gebleken, waar veel gebruik van is gemaakt. Sedert 1986, het jaar waarin deze kaart voor het eerst werd uitgegeven zijn er 15000 exemplaren van verkocht. Antiquariaten en tweedehands boekwinkels van Amsterdam is voor slechts f 1,- te koop bij de meeste antiquariaten van Amsterdam en bij sommige moderne boekwinkels. (Athenaeum Boekhandel, Libreria Bonardi, Scheltema, Holkema & Vermeulen, Valeton & Henstra, Het Siersjaal, Asia Bookstore). Of op bestelling bij de KAN, Binnenkadijk 237, 1018 ZG Amsterdam, tel. [phone]. Met porto- en administratiekosten f 2,50. Gironummer: 21 44 910.

Bibliothecarissen en antiquaren vormen stichting voor oude boek

Binnen enkele maanden wordt een nationale stichting in het leven geroepen die zich op ruime schaal zal bezighouden met de uitbreiding van handschriften en antiquarische boeken in openbare collecties in Nederland. Vertegenwoordigers van de universitaire en wetenschappelijke steunbibliotheken hebben hiertoe besloten in overleg met de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren.

Dit heeft de heer J.A. Vloemans, voorzitter van de Nederlandse Vereeniging van Antiquaren woensdagmiddag bekendgemaakt bij de opening van de 10de Europese Antiquaren Boekenbeurs in de RAI te Amsterdam.

De oprichting van de nieuwe stichting is in het leven geroepen omdat steeds vaker waardevolle handschriften en bijzondere historische boekwerken naar buitenlandse collecties verdwijnen.

In de stichting zullen vertegenwoordigers van de Koninklijke Bibliotheek, het Museum voor het Boek, de Koninklijke Akademie van Wetenschappen (KNAW), de universitaire en wetenschappelijke steunbibliotheken en de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren vertegenwoordigd zijn. Daarnaast zal er gezocht worden naar deelname aan de stichting door personen uit het maatschappelijk en culturele leven. De officiële doelstelling van de stichting is ‘het bevorderen van de uitbreiding van het bezit aan handschriften en oude en bijzondere drukken in openbare collecties in Nederland en het bevorderen van de kennis omtrent dat bezit’.

Een van de belangrijkste taken van de stichting zal worden het verwerven van middelen bij overheid, bedrijfsleven en particulieren om fondsen te creëren voor belangrijke aankopen. Verder wil de stichting een bijdrage leveren aan de inventarisatie van bestaande collecties en nagaan welke er zijn.

De heer Vloemans sprak er zijn vreugde over uit dat bibliotheken, musea en het erkende antiquariaat thans voor het eerst over een dergelijk gezamenlijk platform beschikken en als zodanig een gesprekspartner zijn voor de overheid.

Studiedag Stols-Greshoff

Op 19 mei 1989 wordt in de aula van de Koninklijke Bibliotheek een studiedag gehouden over de relatie Stols-Greshoff en over de uitgaven, die daarvan het resultaat waren. Sprekers zijn o.a. prof. Dorleijn (Groningen), over de literair-historische aspecten van het fonds Stols; de heer C. van Dijk over de correspondentie en dr. N. Brederoo (Leiden) over de illustratoren.

Aanvang: 10.30 uur.

Adres: Prins Willem Alexanderhof 5, Den Haag.

Toegang f 5,--; studenten f 2,50.