De Boekenwereld. Jaargang 5

[p. 80]

Herinneringen van een bibliothecaris 14
Boeken van ‘De Walborg’?
H. de la Fontaine Verwey

Er zijn landschappen die lijken ons iets te willen zeggen. Wie dit een enkele maal ervaart, gevoelt het duidelijk, maar gist meestal tevergeefs naar de inhoud van de boodschap. Hoe dan ook, voor de beschouwer van een dergelijk landschap blijft er een onuitwisbare herinnering over.

Zulk een ervaring deed ik eens op in 1919, in mijn laatste gymnasiumjaar, toen ik tijdens de herfstvakantie met mijn vader een fietstocht maakte door Midden-Limburg.

In de namiddag aangeland in het schilderachtige dorpje Stevensweert - eens een formidabele vesting, gebouwd in 1633 door de Spanjaardenfietsten we westwaarts in de richting van het dorpje Laak. Temidden van de Maasweiden die begonnen te dampen, kruisten we haaks een kaarsrechte weg die links, landinwaarts naar een opvallende hoge molen voerde en rechts de oprijlaan vormde van een verderop gelegen reusachtig wit gebouw. Waarin stak het vreemde, het ongewone van dit landschap, dat tevens iets had van ‘déjà vu’? Stellig in de onzichtbare en toch nadrukkelijk aanwezige kronkelende rivier, maar niet minder in het witte gebouw met drie ongelijke vleugels om een binnenplaats - verbijsterend door zijn exorbitante afmetingen, imponerend door de majestueuze zwier van zijn hoge daken en de perfecte klassieke maten van de talloze ramen. Blijkbaar onbewoond en verwaarloosd, lag het daar als een onzinnig, nutteloos ding. Toch moest het eens een bestemming gehad hebben, hoe verheven of dwaas ook.

De schemer begon te vallen en er was geen tijd meer voor verdere verkenningen. Veel later verdiepte ik mij in de geschiedenis van het monumentale gebouw. Dat het, bijna een halve eeuw later, nog een rol zou spelen in een van mijn avonturen met boeken, kon ik toen moeilijk vermoeden.

Van het begin tot het einde, van de stichting tot de ondergang, lag ‘De Walborg’ onder een kwaad gesternte dat telkens weer zijn verderfelijke invloed deed gelden. Het huis werd gebouwd na het midden van de zeventiende eeuw door Herman Frederik, graaf van den Bergh, heer van Stevensweert, Ohé en Laak, zoon van de politieke roervink graaf Hendrik van den Bergh en geboren uit een bloedschennige betrekking van Hendrik met een van zijn zusters. De Walborg was bedoeld als een lustslot voor Herman Frederiks echtgenote Josina Walburgis gravin van Leeuwenstein-Wertheim-Rochefort, met wie hij in 1637 heimelijk getrouwd was. De bruid was als jong meisje tegen haar wil vorstinabdis van het hoogadellijk stift Thorn geworden. Toen het uitkwam dat zij getrouwd was, liet haar vader haar gedurende vier jaar in een klooster opsluiten, waaruit zij wist te ontsnappen. De erfgenamen van de kinderloze Herman Frederik behoorden tot de grafelijke familie Van Limburg-Bronckhorst-Stirum, die om financiële redenen de heerlijkheden in 1713 verkocht aan een bloedverwant, Reinhard Vincent graaf van Hompesch, keizerlijk veldmaarschalk, luitenant-generaal van de Cavalerie der Verenigde Nederlanden, gouverneur van 's-Hertogenbosch, ambassadeur van de Staten-Generaal aan het Pruisische hof enz. Het was de schatrijke Hompesch die het lustslot omschiep tot het kolossale kasteel dat wij gekend hebben en er zijn residentie van maakte. De bouw kostte hem 20.000 rijksdaalders. De graaf hield er een schitterende hofhouding op na. Ook bouwde hij de hoge molen aan het eind van de kaarsrechte oprijlaan die nog zijn naam draagt, de Hompesche molen.

Lang heeft de graaf niet kunnen genieten van al zijn glorie. In 1753 stierf hij zonder nakomelingen. Zijn erfgenaam was de oudste zoon van een nicht, Sigismond Vincent van Heiden (uit de Ootmarsumse tak van dit Westfaalse geslacht). Hij noemde zich graaf van Heiden-Hompesch en woonde reeds verscheidene jaren op de Walborg voor zijn oom overleed. Van de Van Heidens vererfden de heerlijkheden op het Hessische geslacht Von Riedesel (met een ezel in het wapen). In de streek zijn nog schilderachtige verhalen in omloop over Karel Philip de Riedesel d'Eisenbach (zoals de verfranste naam

[p. 81]

Reinhard Vincent graaf van Hompesch.
Zwartekunstprent door P. Schenck (Col. Mr. Simon van Gijn, Dordrecht).

luidde, 1775-1855), een edelman die een boer wilde zijn en zich ook als zodanig gedroeg. Na zijn dood ging het kasteel over op zijn dochter Arnaille Dorothée (1840-1910), die in 1859 huwde met Adolph Maria, graaf van Hompesch-Rürich (1834-1893). Deze geboren Duitser liet zich tot Nederlander naturaliseren en werd koninklijk kamerheer. Hij ging over tot het protestantisme, de godsdienst van de Van Heidens en de Riedesels. De Nederduits hervormde kerk in Stevensweert, waar de heren en de vrouwen van de Walborg begraven liggen, liet hij restaureren. Heftig anticlericaal als hij was, schreef hij felle antikatholieke pamfletten waar hij zelf mee colporteerde. In het katholieke Limburg zorgde dit voor de nodige opschudding.

Behalve een jong gestorven zoon had graaf Adolph Maria twee dochters. De oudste, gravin Carla (1861-1918), trouwde de Deense baron Ulysses Dirckink af Holmberg en na zijn dood een jeugdvriend uit Stevensweert, ds. Aemilius Begemann. Zij woonde op het nabije kasteel Obbicht aan de Maas, een juweel van Luiks-Franse bouwkunst, dat helaas in 1953 in vlammen opging.

[p. 82]

De Walborg in welstand. Gravure door A.F. van Afferden.

De jongste dochter, gravin Renée (1864-1932), bleef op de Walborg wonen, eerst met haar ouders, later alleen. In 1914 huwde zij de weduwnaar Adrianus Van Seters (1853-1926), gepensioneerd luitenant-generaal. Vijf jaar later, in 1919, verkocht generaal Van Seters wegens financiële moeilijkheden de Walborg onverwacht aan een sloper die onmiddellijk met zijn werkzaamheden begon. Kort daarna kreeg hij berouw over zijn onberaden stap en kocht de reeds geschonden Walborg terug. Daardoor raakte hij in nog grotere moeilijkheden zodat hij het kasteel voor de tweede keer verkopen moest. Een korte tijd later wond hij zich zo op over wat hij noemde de ‘ontwijding’ van het protestantse kerkhof in Stevensweert (waar de enige, jong gestorven zoon van graaf Adolph Maria begraven lag) dat hij iedere herinnering aan de Walborg wilde vernietigen en het gehele, goed bewaarde archief verbranden. De Roermondse prelaat mgr. dr. P.M.J. van Gils slaagde er in de impulsieve krijgsman te overreden het archief aan hem af te staan. Het berust thans op het Rijksarchief in Maastricht. De Walborg werd nu geheel ontmanteld. De meubels werden verkocht bij Frederik Muller, de boeken komen later ter sprake. Generaal Van Seters stierf in 1926 in Breda. Gravin Renée overleefde haar echtgenoot zes jaar. Zij overleed in 1932 te Breda in huize ‘Rustland’, als laatste van haar geslacht.

Vreemd genoeg zou de doodsstrijd van de Walborg nog vele jaren duren. Door herhaalde wisselingen van eigenaar, processen en protesten van oudheidkundige verenigingen werd de volledige sloop nog geruime tijd tegengehouden. Op het ogenblik is er slechts een kleine, onbelangrijke ruïne over. Deze zal echter binnenkort verdwijnen nu, ondanks de protesten van de gemeente Ohé en Laak, ‘Heemschut’, ‘Natuurmonumenten’ en andere instanties, door Den Haag het gehele gebied tussen de Walborg en de Maas is aangewezen voor grindwinning. Dat betekent het onherroepelijke einde van het weinige dat nog herinnerde aan het witte paleis aan de Maas in het vreemde landschap.

***

Thans volgt het verhaal dat de herinneringen aan de Walborg besluiten zal.

Het gaat om de boeken, boeken over alchemie.

Mijn belangstelling voor dit onderwerp dateert uit de periode van mijn conservatorschap aan de Groningse UB. Daar raakte ik verdiept in een studie over de excentrieke Ommelander jonker Barend Coenders van Helpen. Hij was de vader van Frederik en Wilhelm Coenders, die de bekende kaart van Groningen uitgaven met de afbeeldingen van de kastelen in de randlijst, waar Huizinga over geschreven heeft. Vader Ba-

[p. 83]

De oostvleugel van de Walborg in verval.

rend was een merkwaardige man die er vooral op uit was de invloed van de adel in het gewestelijk bestuur te versterken. Hevig francofiel, werd hij door Lodewijk XIII benoemd tot ridder in de orde van St. Michel. Aan twee ambassades naar Kopenhagen nam hij deel en koningin Christina van Zweden verleende hem als gunstbewijs een wapenvermeerdering. Behalve met de staatkunde hield Barend zich ijverig bezig met de alchemie. Bij opgravingen op de plaats waar zijn borg Fraam gestaan had, kwamen de resten van alchemistische ovens en retorten te voorschijn. Over zijn geliefde geheime wetenschap schreef de jonker een groot boek6 in het Frans, geïllustreerd door hemzelf, Escalier des sages, dat na zijn dood op kosten van zijn zoons in 1689 gedrukt werd door Carel Pieman in Groningen. Destijds bezat de Groningse bibliotheek van dit boek niet de eerste maar alleen de tweede druk (Keulen 1693), Het lag dus voor de hand te trachten een exemplaar van deze kostbare foliant te veroveren.

Ook leek het interessant na te gaan uit welke bronnen Coenders zijn wijsheid geput had.

Er was nog een bijkomende reden die mij naar de boeken over alchemie dreef. Volgens de genealogie stamt de familie De la Fontaine af van een burgemeester van Valenciennes, Jean genaamd, die in 1412, toen hij in Montpellier medicijnen studeerde, een alchemistisch gedicht schreef met de fraaie titel La fontaine des amoureux de science. Dit voor leken onbegrijpelijke poëem had blijkbaar succes. Er zijn enige handschriften van bewaard en het werd even vóór 1500 met andere gedichten gedrukt door Antoine Vérard in Parijs. Hierop volgden twee reeksen zestiende-eeuwse uitgaven in Parijs en Lyon. De meeste Parijse bevatten nog twee andere alchemistische gedichten, het ene van Jean de Meung, de mede-auteur van de Roman de la rose, het andere van Nicolas Flamel, de Parijse calligraaf wiens wonderlijke avonturen Harry Mulisch beschreef in zijn essay Het boek (1984). Deze drie gedichten werden sinds de achttiende eeuw als supplement aan de uitgaven van de Roman de la rose toegevoegd. In de Lyonnese uitgaven van Jean de Tournes verscheen La fontaine des amoureux afzonderlijk met als toegift een reeks amoureuze rondelen in de trant van Louise Labé. Ook in de vorige en deze eeuw is het gedicht herhaalde malen herdrukt, laatstelijk door Stanislas Klossowski de Rola (zoon van de schilder Balthus en neef van de schrijver Pierre Klossowski). Ik ging er mij nu op toeleggen de verschillende, uiterst zeldzame edities van het werk van mijn dichterlijke en goudmakende voorvader te verzamelen.

In die tijd was de grote specialist voor boeken over alchemie en occulte wetenschappen de Parijse antiquaar Emile Nourry. Deze merk-

[p. 84]

waardige man, oorspronkelijk priester en leraar aan een seminarie, had met de kerk gebroken als aanhanger van het ‘modernisme’, de beweging van de ‘verlichte’ katholieken die in het laat negentiende-eeuwse Frankrijk zoveel beroering gewekt heeft. Nourry's eigen studies lagen vooral op het gebied van de godsdienstwetenschap en de folklore. Daarover schreef hij onder het pseudoniem Pierre Saintyves een aantal werken dat nog steeds gezaghebbend is. Voorts was hij een voortreffelijk antiquaar, een ervaren bibliograaf en een uiterst onderhoudend causeur. Lange gesprekken met hem in de entresol boven het antiquariaat in de Rue des Ecoles 62, bij de Boulevard St.Michel, behoren tot mijn beste herinneringen.

Nourry publiceerde een maandelijkse catalogus, Le bibliophile français, en eens in de drie maanden Le Bibliophile dès sciences psychiques - een goudmijn voor de liefhebbers. Aan Nourry dankt de Groningse UB een mooi exemplaar van de eerste druk van Coenders' Escalier des sages. Ik zelf veroverde La fontaine des amoureux in de uitgave van Jean de Tournes, Lyon 1561 (met de rondelen!).

Nourry overleed in 1935. Opvolger was zijn medewerker Jules Thiébaud, de bibliograaf van de Franse boeken over de jacht. Voor de alchemie werd de spoeling steeds dunner, vooral omdat vermogende Engelse en Amerikaanse verzamelaars als Wellcome, Mellon en Duveen dit terrein afstroopten. In 1964 werd het antiquariaat in de Rue des Ecoles opgeheven. Levendig herinner ik mij de schok bij mijn eerste bezoek aan Parijs na de sluiting, toen ik tot mijn ontzetting zag dat het vroegere schemerachtige heiligdom van Nourry vervangen was door een ordinaire broodjeswinkel met brutale neon verlichting.

Mijn verhuizing naar Amsterdam betekende allerminst het einde van de belangstelling voor alchemistische boeken. Integendeel! Meer en meer was in de wetenschappelijke wereld het besef doorgedrongen dat men in vorige perioden ten onrechte de alchemie had afgedaan als een soort naïeve, waardeloze proto-chemie, een samenweefsel van nonsens en een trekpleister voor bedriegers. In onze tijd is het duidelijk geworden dat de alchemie wortelt in een oeroude traditie, die in onze cultuur stamt uit de Grieks-Egyptische beschaving, maar die- evenzeer te vinden is in het oude China, in India en de islam. Volgens die traditie is alles in de zichtbare wereld (spiegel van de onzichtbare) levend en doortrokken van verborgen bedoelingen, ook de mineralen. Door het geheime werk van ingewijden (het gaat hier immers om heilige zaken) kan men pogen op deze krachten invloed uit te oefenen, ze te veranderen of te versnellen door b.v. metalen te transformeren tot edel goud. Dit laatste is echter slechts een onderdeel, en niet eens het belangrijkste, in deze panvitalistische natuurfilosofie. Men kan zelfs volhouden dat de opbloei van de natuurwetenschappen in de zeventiende en achttiende eeuw is ontstaan door de alchemie-vóór de definitieve breuk. De grote Newton bedreef deze kunst in het geheim gedurende zijn gehele leven.

Vooral in de historie van de scheikunde, maar evenzeer in andere wetenschappen, zoals in de godsdienstwetenschap (Mircea Eliade) en de psychologie (C.G. Jung), heeft de alchemie steeds meer aandacht gekregen. Niet alleen bij de Alexandrijnse gnostici, ook in de middeleeuwse filosofie, het Florentijnse humanisme, bij sommige leiders van de Hervorming, en het Spiritualisme, zoals de Rozenkruisers en de volgelingen van Jacob Böhme, is de alchemie niet weg te denken.

Wat mij persoonlijk belang inboezemde, was na te gaan hoe in de Nederlanden van de zestiende en volgende eeuwen de alchemie in het geheim voortleefde en aanhangers vond onder bekende geleerden en kunstenaars. Dat valt af te lezen uit de contemporaine, in de Nederlanden verschenen boeken over dit onderwerp. De oudste Nederlandse auteur is de mysterieuze Isaac Hollandus, volgens de overlevering afkomstig uit Stolwijk, van wie niet eens vaststaat in welke eeuw hij leefde. De gespecialiseerde uitgever op dit gebied in de zestiende eeuw was de Antwerpse drukker Willem Silvius, de vriend van de Elizabethaanse wonderdoener dr. John Dee, die ten huize van Silvius in 1564 zijn boek Monas hieroglyphica schreef. Omstreeks 1600 zagen in Leiden bij Raphelengius en daarna bij Basson het licht de Franse vertalingen van klassieke alchemistische geschriften door de tijdelijk in Gouda woonachtige Fransman Nicolas Barnaud, medicus, alchemist en Sociniaan. Tegen het midden van de volgende eeuw gaf de Goudse drukker Rammezijn geschriften uit van dr. Robert Fludd, lid van de Royal Society en

[p. 85]

Barend Coenders, Escalier des sages, 1689.

[p. 86]

Rozenkruiser. Het ware wenselijk dat er eens een studie verscheen over de alchemie in de Nederlanden - een geschiedenis waarin ook bedriegers, zoals de Amsterdammer Engelbrecht, die Hendrick Goltzius zo deerlijk oplichtte, en de beruchte Italiaanse ridder Borri, die ook in ons land opereerde, een plaatsje verdienen, zij het op de strafbank.

In de na-oorlogse periode bleek het steeds moeilijker alchemistische boeken te vinden. Tot mijn verrassing boorde ik echter een nieuwe bron aan. In de maandelijkse catalogus L'amateur van de Luikse antiquaar Léopold Gothier werden regelmatig enkele werken over dit onderwerp aangeboden tegen redelijke prijzen. Voor de Amsterdamse UB kocht ik o.a. een zeldzame uitgave van Isaac Hollandus en een exemplaar van het in 1594 in Keulen verschenen boekje De alchemiae difficultatibus van de Middelburger Theobaldus de Hoghelande, een van de alchemisten aan het hof van keizer Rudolph II in Praag. Voor mijn eigen verzameling legde ik de hand op de Duitse vertaling van het voorvaderlijk gedicht, Die Fontina der Liebhaber der hohen Wissenschaft (Halle 1612).

Toen ik Gothier eens opzocht in de schilderachtige Rue Bonne-Fortune (hij stond bekend om de eigenaardigheid dat hij zijn klanten niet tot zijn magazijn toeliet, maar maakte wel eens een uitzondering), vroeg ik hem hoe hij toch aan die werken over alchemie kwam. Hij vertelde toen dat deze boeken afkomstig waren uit de nalatenschap van een cliënt die ze op zijn beurt en bloc gekocht had van een opkoper. Deze laatste had ze gevonden in een kasteel in Nederlands Limburg, waarvan de inboedel opgeruimd werd.

Jarenlang heb ik mij tevergeefs afgevraagd welk kasteel dit zou kunnen zijn. Eerst in 1984 vond ik een mogelijk antwoord. Zoals men weet zijn onze specialisten in de achttiende-eeuwse letterkunde de laatste tijd druk in de weer met de roerige auteur en pamfletschrijver mr. Jacob Campo Weyerman, van wie verschillende werken herdrukt zijn. Onlangs geschiedde dit door de goede zorgen van een werkgroep Amsterdamse neerlandici o.l.v. André Hanou en Hanna Stoute, met Weyermans Leevens byzonderheden van Johan Hendrik, baron van Syberg (1753; herdruk te Deventer 1984), een op authentieke gegevens berustende biografie van een Duitse oplichter die veel in ons land verbleef. Syberg beoefende ook de alchemie en beschikte over invloedrijke relaties. Een daarvan was de maarschalk Reinard Vincent, graaf van Hompesch. Uit het levensverhaal blijkt nu dat Syberg in 1732 logeerde op het kasteel de Walborg bij Hompesch's neef en latere erfgenaam Van Heiden-Hompesch. De logeerpartij eindigde toen Syberg als oplichter ontmaskerd werd (een schuldbekentenis van de baron werd gevonden in het archief van de Walborg). In ieder geval blijkt hieruit dat de alchemie in de kring van Hompesch en Heiden op de Walborg ‘thuis’ was. Stellig waren er ook boeken over dit onderwerp die door latere bewoners, die geen belangstelling hadden voor deze duistere zaken, terzijde gelegd zullen zijn.

Daarom vraag ik mij af of de alchemistische boeken, die Gothier aanbood, niet afkomstig zijn van de Walborg. Bij de wanordelijk verlopen opruiming van de inventaris van het kasteel kunnen ze in handen gekomen zijn van de opkoper, die ze aan Gothier's klant verkocht. Helaas vertonen de boeken, althans degene die ik gezien heb, geen exlibris of een ander eigendomsmerk. Al is het strikte bewijs dus niet te leveren, de waarschijnlijkheid pleit mijns inziens voor deze onderstelling.

In ieder geval was deze hypothese een gerede aanleiding enige oude herinneringen op te halen, die zich uitstrekken over een tijdvak van bijna zeventig jaar.