De Boekenwereld. Jaargang 4

[p. 82]

De bibliotheek van de Heren van den Bogaerde op kasteel Heeswijk
P.J. Buijnsters

Het zal niet vaak zijn voorgekomen, dat een kunstcollectie annex boekverzameling onderwerp van beraadslaging was in onze hoogste bestuursorganen. Met de schatten van het Brabantse kasteel Heeswijk is dat wel het geval geweest. Nu het lot van deze kasteelbibliotheek plotseling weer actueel is geworden door een mogelijke verkoop van haar restanten, leek het zinvol om iets over de voorgeschiedenis te vertellen.^1.

De historie van het kasteel zelf hoeft ons hier niet lang bezig te houden. Genoeg is het te weten dat de heerlijkheden Heeswijk en Dinther met het kasteel, na ruim een eeuw in bezit te zijn geweest van de familie Speelman, in 1835 gekocht werden door André Jean Louis baron van den Bogaerde van Ter Brugge.^2. Deze, Gentenaar van geboorte, was door koning Willem I in 1830 benoemd tot gouverneur van de provincie Noord-Brabant als dank voor zijn trouw aan de soevereine vorst tijdens de Belgische opstand. Het bleek een goede keus. Baron A.J.L. van den Bogaerde manifesteerde zich als stuwende kracht voor de economische en culturele ontwikkeling van het voormalige generaliteitsland. Zo behoorde hij in 1837 tot de oprichters van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, waarvan hij tevens de eerste voorzitter werd. Veel zorg besteedde hij ook aan de restauratie van het kasteel Heeswijk. Maar zijn bijzondere liefde ging uit naar zijn van alle kanten bijeengebrachte verzameling kunst en antiquiteiten, die in een soort huismuseum was ondergebracht.

Op 12 januari 1855 stierf de oude baron. Uit zijn huwelijk met de Gentse Eugenie Thérèse Papejans van Morchoven waren toen nog drie zoons in leven: Amadeus, Ludovicus en Donatus. De eerstgenoemde overleed al in 1874 en heeft met het kasteel Heeswijk geen directe bemoeienis gehad. Anders lag het met ‘jonker Louis’, die de titel van Heer van Heeswijk en Dinther voerde, en met zijn broer Donatus, naar zijn derde naam gewoonlijk Alberic genoemd. Deze twee heren zetten het werk van hun vader voort, zowel wat de neo-gotische verfraaiing van het kasteel als wat de uitbouw van het ‘Museum’ betreft. Over het eerste punt tonen de kunsthistorici zich weinig enthousiast; over de collectie daarentegen zijn de berichten unaniem lovend.

Jonker Louis en jonker Alberic bezaten allebei in verhevigde mate het verzamelaarsinstinct van hun vader, maar zij misten diens maatschappelijke interesses en status. Daardoor ontwikkelden zij zich steeds meer in de richting van de typische negentiende-eeuwse dilettant, die alleen leeft voor zijn verzameling. Aanvankelijk woonden de broers - beiden vrijgezel - samen op het kasteel. In 1852 echter kocht jonker Alberic een eigen kasteel: het nabijgelegen jachtslot de Nemelaer onder Haaren.

Omdat jonker Louis nog in de kracht van zijn leven geheel blind werd, kwam er vanzelf een soort taakverdeling tussen beide verzamelaars. Alberic zorgde voor de aankoop en selectie. Hij was het ook die in 1889 een ontwerp-catalogus rondstuurde met het verzoek hem te melden wat er nog ontbrak aan hun verzameling van kaarten

Jonker Louis.

1. Geraadpleegd is het familiearchief, thans gedeponeerd in het Rijksarchief in Nood-Brabant te 's-Hertogenbosch; toegankelijk gemaakt door W.M. Lindeman en H.Th.M. Roosenboom m.m.v. J.P.M. Buiks, Inventaris van het archief van de familie Van den Bogaerde van Terbrugge en aanverwante families (ca. 1600-1974) met daaraan toegevoegd de inventarissen van de archieven der Heerlijkheden Heeswijk-Dinther (1359-1835) en Moergestel (1460-1849) (nog niet gepubliceerd; mijn dank geldt drs. Roosenboom van het Rijksarchief in Noord-Brabant voor zijn hulp en informatie). Van de gedrukte bronnen is vooral van belang: J.F.L. De Balbian Verster, ‘Heeswijk’, in: Eigen Haard, nr. 27 van 8 juli 1899, p. 420-426; Nederland's Adelsboek, 1908, p. 37-41; en H.M. Werner, ‘Het kasteel Heeswijk’, in: Het Huis Oud & Nieuw 13 (1915) febr., p. 33-58.

2. Zie: Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek IV (Leiden 1918), 188-190; Nationaal Biografisch Woordenboek I (Brussel 1964), 212-215.

[p. 83]

en prenten betreffende Noord-Brabant.^3. Wat hem van het aangebodene beviel werd vervolgens vanuit de Nemelaer doorgestuurd naar kasteel Heeswijk ter plaatsing in het ‘Museum’. Men begrijpt dat de blinde Ludovicus aan boeken en schilderijen niet veel plezier beleefde. Toch werden er naast beelden, munten, penningen, vazen, harnassen, wapens, porselein, misgewaden en relikwieën ook volop manuscripten, archivalia, boeken en prenten aangeschaft. Jonker Alberic zette hierin de lijn van zijn vader voort door de vorming van een uitgebreide collectie Brabantica. Het geheel vulde alleen op kasteel Heeswijk reeds achttien zalen van boven tot onder, terwijl ook de Nemelaer propvol was gestouwd. De Van den Bogaerdes kochten eenvoudig alles wat hun niet te duur leek, en omdat zij met hun enorme fortuin maar voor het kiezen hadden uit een onvoorstelbaar rijk aanbod, verwierven zij ook zonder grote expertise de schitterendste dingen.

Op 11 juni 1890 stierf de 64-jarige jonker Louis, ongehuwd, op zijn kasteel Heeswijk. Universeel erfgenaam was Alberic, die thans als Heer van Heeswijk en Dinther op het stamslot ging wonen. Echter op 29 april 1895 kwam ook hij te overlijden en nu gingen al zijn bezittingen over op zijn twee achterneven, waarvan de oudste Willem Karel Otho op dat moment pas 13 jaar telde. Het vruchtgebruik viel toe aan de moeder van de

Jonker Alberic.

jeugdige baron van den Bogaerde. Maar oudoom Alberic had om zijn collecties veilig te stellen testamentair bepaald, dat deze niet zouden mogen worden verkocht vóór de jongste van beide achterneefjes de leeftijd van tachtig jaar had bereikt. Tot dat tijdstip kwam de onverdeelde nalatenschap onder beheer van een bewindvoerder. Kasteel Heeswijk mocht al die tijd niet bewoond worden door de erfgenamen.

Hun moeder heeft de rechtsgeldigheid van dit testament onmiddellijk aangevochten bij de bewindvoerder, de Bossche advocaat mr. E.H.J.M. van Zinnicq Bergmann. En op een voor ons cruciaal punt met succes. Want het Gerechtshof te 's-Hertogenbosch gaf inderdaad bij arrest van 18 januari 1898, onder verwijzing naar art. 931 van het Burgerlijk Wetboek, machtiging tot verkoop van de collecties, hetgeen meteen leidde tot aankondiging van een reeks veilingen, deels ten overstaan van notaris jhr. A.A.M. van der Does de Willebois in het Casino te 's-Hertogenbosch, deels door het befaamde veilinghuis Frederik Muller & Co. te Amsterdam.^4.

Dit nu bracht weer opschudding teweeg zowel in kunstkringen als in politiek Den Haag. Het kabinet bemoeide er zich mee bij monde van zijn minister van binnenlandse zaken H. Goeman Borgesius, de Eerste Kamer deed insgelijks. Van verschillende kanten werd aangedrongen op maatregelen om te voorkomen dat de collectie van kasteel Heeswijk voor Nederland verloren zou gaan. En zo kon het gebeuren, dat in juni 1898 een viertal ministers in gezelschap van de toenmalige Commissaris van de koningin in Nood-Brabant en drieëndertig Eerste-Kamerleden plus enkele top-ambtenaren een bezoek brachten aan het kasteel Heeswijk, om zich ter plekke persoonlijk op de hoogte te stellen van de kwaliteit van de daar berustende verzameling. Eventuele reddingspogingen waren echter bij voorbaat al kansloos, doordat de Tweede Kamer het oud-liberale standpunt innam van ‘kunst is geen regeringszaak’. Daarmee was de zaak, politiek gesproken, beslecht. Ondanks protesten van onder anderen J.F.L. de Balbian Versten en de kunstschilder Jan Veth vonden de aangekondigde veilingen doorgang. Het eerst kwam de inventaris van de wapenzaal onder de hamer; daarop volgden meubels, vazen, beelden, muziekinstrumenten, schilderijen en andere antiquiteiten; tussendoor ook wijnen en een fabel-

3. Archief Van den Bogaerde, inv. nr. 680.

4. Het testament Van den Bogaerde werd niet in zijn geheel ongeldig verklaard; alleen de cruciale bepaling dat de collecties niet mochten worden verkocht vóór de jongste van beide erfgenamen 80 jaar zou zijn geworden vond geen genade. In feite is de rest van de wilsbeschikking stipt uitgevoerd, met als gevolg dat kasteel Heeswijk tot in recente tijd onbewoond is gebleven.

[p. 84]

achtige partij sigaren. Een sinistere bijzonderheid is nog dat veilinghouder F. Adama van Scheltema van de firma Frederik Muller & Co. het moeizame beschrijvingswerk in het ijskoude, spookachtig-verlaten kasteel Heeswijk niet overleefde.^5. Hij stierf kort na de eerste veiling en werd opgevolgd door Anton W.M. Mensing.

De boekenveilingen vormden een chapiter apart, waartoe we ons nu zullen bepalen. Hoewel de Heren van den Bogaerde hun verzamelingen altijd graag aan geïnteresseerden hadden getoond, bestond daarvan geen eigenlijke catalogus. Vooral over de bibliotheek is de berichtgeving minimaal. Pas door de veilingcatalogi van de firma Frederik Muller & Co. kan men zich enigszins een beeld vormen van wat er door deze Brabantse landjonkers werd bijeengebracht. De grote moeilijkheid is echter dat de bibliotheek van de Heren van den Bogaerde steeds samen met andere boekerijen werd geveild, waarbij het uit kasteel Heeswijk en Memelaer afkomstige deel niet duidelijk genoeg staat aangegeven. Enige voorzichtigheid bij het trekken van conclusies is dus wel geboden.

Ik geef eerst even een overzicht van de betreffende auctie-catalogi:

Ministers, leden der Eerste Kamer en andere autoriteiten bij een bezoek op Heeswijk in juni 1898.

(I) Catalogue de Manuscrits et de Livres provenant des collections Baron van den Bogaerde de Heeswijk, Jhr. Dr. J.P. Six à Amsterdam, M.L. Hardenberg à La Haye [en] A.J. Lamme, ancien Directeur du Musée Boymans à Rotterdam. Première partie; 7-9 mei 1901.
(II) Idem, Seconde partie; 9-11 mei 1901.
(III) Catalogue des Bibliothèques des Chateau de Heeswijk et de Haaren etc.; 26-29 januari 1903. Hierbij in tien kopen (nrs. 1621-1630) een uitgebreide collectie Brabantse drukken uit de zestiende-negentiende eeuw, waaronder 225 delen Den Bosch; verder talrijke Antwerpse, Bredase, Bergen-op-Zoomse en Leuvense drukken^6.; circa 2000 pamfletten en evenzovele topografische werken betreffende de verschillende Brabantse gemeenten.
(IV) Manuscrits provenant des collections: Chev. M.P. Smissaert, Chev. Gust. van Havre, Chev. P.H. de la Court [en] Baron v.d. Bogaerde au chateau de Heeswijk. Autographes - Livres d'Heures et de littérature du Moyen Age - Documents - Albums Amicorum. 3 april 1906 en volgende dagen. Hierbij een unieke collectie (nrs. 693-750) Brabantica, bestaande uit honderden gezegelde charters uit de veertiende en vijftien-

5. Cf. Levensberichten der afgestorven medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, Leiden 1900, p. 293-298.

6. Deze collecties worden jammer genoeg niet genoemd in C.J.A. van den Oord, Twee eeuwen Bosch' boekbedrijf 1450-1650 (Tilburg 1984), noch in de tentoonstellingscatalogus Drie eeuwen Bredase boeken 1604-1900, Breda 1985.

[p. 85]

de eeuw, gildenbrieven, originele correspondentie van Alexander Farnese, hertog van Parma, en van de aartshertogen Albertus en Isabella; verder tal van dossiers met betrekking tot diverse Brabantse gemeenten of instellingen.
(V) Collectie D... te 's-Gravenhage, Jhr. Van den Bogaerde van kasteel Heeswijk e.a.; topografie, kaarten en prenten; 10-14 december 1906.
(VI) Collecties C.G. v. Schöffer, Jhrn. van den Bogaerde etc.; meest topografie en prenten; 6-10 april 1908.

Onder de uit kasteel Heeswijk afkomstige boeken bevonden zich nog: 20 getijdenboeken, 156 incunabelen (dikwijls in originele kloosterbanden), ruim 120 merkwaardige bijbels, een uitgebreide genealogische en heraldische bibliotheek en talrijke opvallende drukken uit de zestiende en zeventiende eeuw.

Alle voorpubliciteit en de door Anton Mensing vakkundig geredigeerde catalogus zorgden voor een stampvolle veilingzaal, die dinsdagavond 7 mei 1901. Daar zaten uit Londen de antiquaren Ellis, Quaritch Jr. en Chatto; uit Parijs Rahir, Masson en Symes; uit München J. Halle en uit Brussel de heren Deman en Papillon, temidden van vele Nederlandse handelaars, bibliothecarissen en verzamelaars.

Hoewel het absolute topstuk - een blokboek met de Biblia Pauperum- uit de verzameling J.P. Six stamde,^7. kwam het leeuwendeel van de boeken toch uit Heeswijk en Haaren. Zo bijvoorbeeld Dat licht der kerste (Brussel 1518), vertaald uit het Spaans en gedrukt door Thomas van der Noot; een sublieme Ludolphus van Saxen, Leven ons Heren (Antwerpen, Gheraert Leeu, 1487) met 147 goed gekleurde houtsneden; de Cronica van der hilligen Stat van Coellen (1499), van belang ook voor wat hierin te lezen staat over de uitvinding van de boekdrukkunst; de vroegste editie van Jan Luykens Duytse Lier (Amsterdam 1671); Braun-Hogenberg, Civitates orbis terrarum (Keulen 1576-1618, in 8 dln.) en een even fraai bewaard stedenboek van Blaeu.

Maar het heeft weinig zijn om hier nog verdere opsomming te geven van titels en prijzen. Deze laatste hebben trouwens slechts relatieve waarde. De totale opbrengst is niet precies bekend. Maar hoe hoog ze ook was, ze bedroeg in elk geval slechts een fractie van de ruim 600.000 guldens die de kunst- en antiekveilingen opbrachten. Jammer genoeg is het archief van de firma Frederik Muller & Co. verloren gegaan, zodat we voor namen van kopers en voor prijzen zijn aangewezen op enkele veilingverslagen^8. en op geannoteerde exemplaren van de diverse catalogi. Een exlibris hebben de Heren van den Bogaerde, voor zover mij bekend, nooit in hun boeken aangebracht. Het meest te betreuren valt echter, dat de grote collectie Brabantica her en der is verspreid. Het Provinciaal Genootschap in Noord-Brabant kon slechts op enkele nummers (onder andere de reeds genoemde 225 Bossche drukken) de hand leggen. Deze gemiste kans mag men evenwel de grondleggers van het ‘Museum van den Bogaerde’ niet aanrekenen.

7. Gekocht door Quaritch voor de Nederlandse recordprijs van f 16.000,-.

8. Nieuwsblad voor den Boekhandel 1901, p. 208-209, 217, 224-225, 231.