De Boekenwereld. Jaargang 3

[p. 63]

Boekbesprekingen

Dr. P. Schneiders, Papieren geheugen: Boek en schrift in de Westerse wereld (Weesp: Fibula-Van Dishoeck, 1985, 228 blz., f 49,50, ISBN 90-228-3386-0).

Terwijl titel en ondertitel alsook de achterflaptekst van dit boek (‘... dat de ontwikkeling van kleitablet tot beeldscherm beschrijft...’) reeds vrij duidelijk indiceren waarover het gaat, expliciteert de auteur het object van zijn studie zelf ook nog verschillende malen. Zo opent hij zijn ‘Woord vooraf’ met deze samenvatting: ‘Eeuwen van eeuwen was het gesproken woord vrijwel het enige communicatiemiddel voor de mens. Toen leerde hij schrijven. Tijd en afstand werden overwonnen, kennis groeide, literatuur ontstond, de organisatie van staten werd mogelijk. Omstreeks 1450 vond Gutenberg de drukkunst uit, de basis werd gelegd voor massale verspreiding van de leescultuur. Vijf eeuwen later voegde de mens aan de bonte verscheidenheid van communicatie- en informatiemiddelen de elektronische media toe. De informatiemaatschappij kreeg vorm.’

Op blz. l04 luidt het vervolgens: ‘Ontwikkelingen in de documentaire informatievoorziening vormen het onderwerp van dit boek, aspecten dus van het grote geheel van activiteiten rond het produceren, verzamelen, beheren, toegankelijk maken en distribueren van vastgelegde kennis.’

En op blz. 172 lezen we nog eens: ‘Dit boek gaat immers over de produktie, het beheer, de ontsluiting en het gebruik van langs grafische weg vervaardigde documenten.’

Hiermee lijkt genoegzaam aangeduid wat de lezer kan verwachten; toch zou het me niet verbazen als menig lezer nog werd verrast door de enorme rijkdom aan feiten die de auteur hem voorschotelt, en vooral ook door de veelzijdigheid daarvan. Paul Schneiders schetst de ontwikkeling van schrift, alfabet en druktechniek, van papyrus, perkament en papier; hij schrijft over bekende drukkers en uitgevers als William Caxton, Aldus Manutius, Christoffel Plantijn en de huizen Blaeu en Elsevier; over beroemdheden als Leibniz, Diderot en Panizzi, maar ook over voor velen onbekenden als Bray, Kirkwood en Otlet; over ontstaan en ontwikkeling van krant en wetenschappelijk tijdschrift; over de geschiedenis van bibliotheek en documentaire informatie; tenslotte over de paperless society en neo-analfabetisme; dit alles voortdurend gerelateerd aan sociale, godsdienstige, economische en technologische ontwikkelingen in Europa en Amerika, en verlucht met circa 175 afbeeldingen.

Het lijkt me niet nodig, en het is binnen het kader van deze bespreking ook niet mogelijk, om alle hierboven genoemde punten nader toe te lichten. Vele daarvan kunnen bovendien bij een uit enigszins gevorderde boekenliefhebbers bestaand publiek bekend worden verondersteld: ik denk daarbij met name aan de geschiedenis der schriftdragers, de ontwikkeling van zet- en druktechniek, gegevens over beroemde drukkers en uitgevers. Schneiders zelf was trouwens de eerste om er - bij de presentatie van het boek - op te wijzen dat zijn werk slechts compilatief van karakter is en niets nieuws bevat. Dit moge in principe waar zijn - in concreto is het toch een al te bescheiden standpunt, en enkele aspecten verdienen hier zeker nadere aandacht.

Wel degelijk nieuw is natuurlijk vooral de algehele aanpak: in het Nederlandse taalgebied, noch, eerlijk gezegd, daarbuiten, ken ik een boek waarin het gedrukte woord en deszelfs functioneren zo veelzijdig wordt besproken en zo geïntegreerd in de sociaal-culturele context wordt geplaatst als hier gebeurt. Ik vind dat een zeer grote verdienste.

De meeste punten waarop Papieren geheugen afwijkt van andere boeken over boeken vloeien voort uit het zojuist genoemde integrerende concept. (Dit geldt overigens niet, lijkt mij, voor het feit dat Caxton meer aandacht krijgt dan Manutius: nogal verrassend, maar zeker als anglofiel kan ik er geen bezwaar tegen hebben.) Nemen we als voorbeeld het hoofdstuk over de Zeventiende Eeuw, het tijdperk van het ‘Hollandse Wonder’, de periode waarin naar schatting in de Nederlanden méér boeken werden geproduceerd dan in de gehele rest van de wereld: traditioneel aanleiding dus om uitvoerig stil te staan bij de grote Hollandse uitgevershuizen. Welnu, het hoofdstuk telt 32 bladzijden en daarvan besteedt Schneiders nog geen kwart aan de Blaeus en Elseviers c.s. Daarentegen wijdt hij tien bladzijden aan de opkomst van krant en wetenschappelijk tijdschrift, en niet minder dan dertien aan bibliotheekvernieuwingen en de twee belangrijkste initiatiefnemers daartoe, Gabriel Naudé en Leibniz.

Hiermee komen we dan aan het volgende, en naar ik meen: eveneens vernieuwende, aspect van het boek, te weten de ruime aandacht voor bibliotheekgeschiedenis c.q. geschiedenis van de documentaire informatie. Op dat gebied is in het Nederlands werkelijk zeer weinig voorhanden en alles wat Schneiders erover schrijft is dus winst. Zijn liefde voor dit onderwerp is groot, evenals zijn sympathie voor nu veelal vergeten biliotheekpioniers als de zeventiende-eeuwers Bray en Kirkwoord, en vele anderen, die ijverden voor uitbreiding van de leescultuur en de democratisering van het boek.

Diezelfde belangstelling blijkt ook uit de ruime aandacht voor leesgezelschappen, een vooral in het laatste kwart van de achttiende eeuw populair fenomeen, en voor de eerste public libraries, die rond 1850 in Engeland en de Verenigde Staten ontstonden. Met

[p. 64]

betrekking tot die openbare bibliotheken stelt de auteur overigens het nog te onderzoeken probleem aan de orde of die instellingen waren bedoeld c.q. hebben gefungeerd als: a. medicijn tegen sociale onrust (onder het motto ‘De werkloze is het minst gevaarlijk in een openbare bibliotheek’), of b. stimulans (als resultaat van toegenomen studie en kennis) tot verzet tegen de bestaande orde.

Betrekkelijk uitvoerig gaat Schneiders ook in op de pogingen tot bibliografische beheersing van alle informatiedragers, zoals die rond 1900 werden ondernomen door de Belgen Paul Otlet en Henri la Fontaine; maar dit zal niemand verbazen die zijn dissertatie De bibliotheek- en documentatiebeweging 1880-1914; bibliografische ondernemingen rond 1900 (1982), kent.

Naast de lopende tekst bevat het boek nog een schat aan informatie: letterlijk ernaast (want in de marge, soms echter ook een gehele bladzijde beslaand) zijn talloze afgeronde blokjes informatie opgenomen, die samen met de vele afbeeldingen soms een illustratie of toelichting vormen bij het verhaal, maar er soms ook geheel los van staan. Deze redactionele aanpak leidt tot een hybridische vulling van het blad, en in verband hiermee wil ik dan ook nadrukkelijk vormgever Victor Levie prijzen, die alles in een glasheldere en aantrekkelijke lay-out wist te gieten.

Valt dit boek nergens te bekritiseren? Natuurlijk wel - en een enkeling ging me hierin reeds voor. Hans Furstner schreef in Boekblad (3 jan. 1986) dat vakjargon niet overal (tijdig) wordt verklaard: de term ‘ontsluiten’ zou pas op p. 203 worden verklaard. Dat gebeurt echter al op p. 133. Ook Furstners mening dat de uitdrukking ‘volgens Bartjens’ (p. 74) verkeerd uitgelegd zou worden deel ik niet.

Een verschijnsel waar ik tijdens het lezen wel eens moeite mee had is van compositorische aard, en ik duid het hier maar aan als ‘diachronische tussensprintjes’. Een onschuldig voorbeeld ervan vinden we op p. 43, waar de omvang van een karolingische bibliotheek wordt vermeld, en vervolgens binnen tien regels de collectietoename tot in de twintigste eeuw wordt geschetst. Op andere plaatsen kan men zich afvragen of de sprint wel altijd even tactisch is geplaatst. Zo snelt de auteur in de paragraaf ‘Late Middeleeuwen’ onder het kopje ‘nieuwsvoorziening’ binnen anderhalve bladzijde vooruit van paus Urbanus' volkstoespraak anno 1095 naar de vijftiende- en zestiendeeeuwse handelsbrieven van het huis Fugger. ‘Bij de behandeling van het ontstaan van de gedrukte krant in de zeventiende eeuw wordt erop teruggekomen’, stelt hij ons gerust, maar ter plaatse aangekomen (p. 105 e.v.) vinden we de naam Fuggerzeitungen, toch onverbrekelijk verbonden aan het ontstaan van de krant, met meer terug.

Dat brengt me op het volgende - en eerlijk gezegd: enige echte - punt van kritiek: het terugvinden van een naam, ofwel het register. Het register telt slechts zo'n 140 namen van ‘personen waarover meer uitvoerige informatie wordt gegeven of die van grote betekenis zijn geweest’. Deze beperking ten aanzien van personen is te verdedigen, hoewel ook aanvechtbaar. Dat echter een zaakregister geheel ontbreekt vind ik beslist betreurenswaardig - en eerlijk gezegd voor een boek dat mede over informatie-ontsluiting handelt ook hoogst merkwaardig.

Inhoudelijk kan men zich nog de vraag stellen of de ontwikkeling van de drukletter, hoezeer ook buiten de focus van dit boek vallend, niet al te weinig aandacht heeft gekregen. In het proces van informatie-overdracht zijn een functionele typografie en de vormen der individuele letters waarlijk niet onbelangrijk!

Voor de goede orde: ik meen dat deze kritische opmerkingen terecht zijn, maar beoog geen afbreuk te doen aan de enorme kwaliteiten van dit boek. Ik vind integendeel dat we Paul Schneiders dankbaar kunnen zijn voor dit voortreffelijke Papieren gebeugen. Ik vind dit boek niet alleen verplichte kost voor iedereen die geïnteresseerd is in boeken, maar voor iedereen die belangstelling heeft voor onze geschiedenis en cultuur. Ik vind dat dit boek niet alleen gekocht moet worden door alle abonnees van De Boekenwereld, maar ook door vele duizenden anderen.

‘Het boek verdient verdedigd te worden.’

Sjaak Hubregtse

P.G.J. van Sterkenburg, Van Woordenlijst tot Woordenboek. Inleiding tot de geschiedenis van woordenboeken van het Nederlands. (Leiden: E.J. Brill, 1984. XV + 212 blz., geb. f 65,- ISBN 90-04-07304-3).

Hoe woordenboeken gemaakt worden is voor verreweg de meeste gebruikers een raadsel - voor zover zij zich daar al gedachten over maken, wat zelden het geval zal zijn. De auteur van bovengenoemd boek komt tot dezelfde conclusie, waar hij aan het eind van zijn boek zegt dat ‘woordenboeken door vele gebruikers nog als culturele mysteries worden gezien’. Het is overigens een mysterie dat men gelaten aanvaardt: het bestaan van woordenboeken wordt door de gebruikers als vanzelfsprekend ervaren; men kan zich eenvoudig niet voorstellen dat zij er ooit niét geweest zijn. Dat bijvoorbeeld verklarende handwoordenboeken, zoals Koenen en Van Dale nauwelijks anderhalve eeuw oud zijn, zal menigeen hogelijk verbazen. De lange weg van glossarium en vocabularium tot alfabetisch woordenboek wordt in het boek van Van Sterkenburg in detail uitgemeten, waarbij vooral de relatie en de filiatie van de middeleeuwse vocabularia van het Latijn veel aandacht krijgt.

In hoofdstuk IV, ‘De invloed van de Humanisten op Nederlandse woordenboeken’ wordt besproken hoe hun opvattingen over de klassieke talen enerzijds, en het ontstaan van het begrip voor het nationaal belang van de eigen taal anderzijds leidt tot een bloei van de lexicografie, waarin het woordenboek van Kiliaan, zijn Etymologicum Teutonicae Linguae, een onovertroffen hoogtepunt vormt. Dit is echter nog lang geen verklarend handwoordenboek, al heeft het daarvan wel ongeveer de omvang; het is een verzameling woorden die min of meer een doorsnee van de verschillende dialecten geeft, waarin het Brabants de boventoon

[p. 65]

voert, en waarbij de betekenisomschrijving in het Latijn wordt gegeven. Voor de hedendaagse taalkundigen is het een onschatbare bron voor de kennis van de toenmaals bestaande taalschat en woordvormen, en ook voor de auteur was het een wetenschappelijk werk, geen boek voor het publiek. Niettemin heeft het tot op grote hoogte als basis gediend voor de vertaalwoordenboeken die in de zeventiende en achttiende eeuw in groten getale begonnen te verschijnen en waaraan het vijfde hoofdstuk van het hier besproken boek gewijd is. Het is wel heel beknopt en doet geen recht aan de onmiskenbare groei van de woordenschat en de verbetering van de kwaliteit die deze woordenboeken in de loop van deze twee eeuwen vertonen. In de tweede helft van de achttiende eeuw kon men hier te lande beschikken over een zeer behoorlijk stel handwoordenboeken voor het Frans, Engels en Duits, en voor het Latijn, die het begin vormen van de lange traditie van goede woordenboeken van deze categorie in Nederland, die tot onze dagen voortloopt.

De hoofdmoot wordt, uiteraard, gevormd door de behandeling van de grote, in de negentiende eeuw gevestigde, woordenboekondernemingen, het Woordenboek der Nederlandsche Taal van M. de Vries c.s. (WNT), en het Middelnederlandsch Woordenboek van Verwijs en Verdam. Van het WNT worden in detail oorsprong, opzet en werkwijze besproken, en de trage voortgang verklaard. Als het zwakke punt wijst de schrijver terecht het hybridische karakter ervan aan, het vitium originis dat het tegelijk historisch (diachronisch) en synchronisch, dat wil zeggen een woordenboek van de moderne taal wilde zijn, waardoor het genoodzaakt werd hijgend achter de ontwikkeling van de woordenschat aan te lopen. Zijn kritiek geldt ook de ongelijkmatige materiaalverzameling. Niettemin mag wel opgemerkt worden dat vrijwel al degenen die zich in de afgelopen zestig jaar met de uitgave van oude literaire of historische teksten hebben beziggehouden hun verplichting en erkentelijkheid hebben uitgesproken jegens het WNT, dat hen zelden in de steek had gelaten. Als historisch werkinstrument mag het WNT wel degelijk als adequaat worden beschouwd, afgezien van de eerste drie verschenen delen, die in dit opzicht volstrekt tekort schieten, maar dan ook een andere opzet hadden: de oorspronkelijke bedoeling van De Vries was immers een woordenboek te geven van de eigentijdse taal, met historische excursies, terwijl zijn opvolgers van een tegengesteld beginsel uitgingen.

Afzonderlijke hoofdstukken zijn verder gewijd aan het handwoordenboek, het dialectwoordenboek en het etymologisch woordenboek; deze dragen een in hoofdzaak inventariserend karakter. In het eerstgenoemde wordt geponeerd dat het woordenboek van Bomhoff (1857) het eerste Nederlandse handwoordenboek was; dit is niet juist, zoals wel blijkt uit de titel: Nieuw Groot Woordenboek. Kleinere zijn daaraan voorafgegaan.

Het laatste hoofdstuk heet ‘Nederlandse Woordenboeken in de toekomst’. Daarin worden de nieuwste methoden van materiaalverzameling en van verwerking daarvan besproken en komt uiteraard het gebruik van computers daarvoor ter sprake. Er wordt gewezen op de mogelijkheid dat in de toekomst wetenschappelijke woordenboeken niet meer als boekpublikaties zullen verschijnen, maar het karakter zullen dragen van taaldatabanken, die ter plaatse of op het eigen beeldscherm geraadpleegd kunnen worden.

Het boek van dr. Van Sterkenburg is meer voor de koks dan voor de gasten geschreven. Voor wie werkelijk in de lexicologie geïinteresseerd is, of dit vak als studierichting gekozen heeft (waartoe de mogelijkheid misschien weldra geopend zal worden, en waarvoor het boek wel bedoeld zal zijn) is het een goede inleiding. Voor de leek die iets meer over woordenboeken wil weten is het echter te technisch en te gedetailleerd; voor hem is een eenvoudig werkje als Wegwijs in Woordenboeken (1982) van Geeraers en Janssens geschikter, of gewoon de ‘Inleiding’ tot de naoorlogse uitgaven van Van Dale.

C. Kruyskamp