De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 110]

Schrijven en snijden
De dichter en papierknipper H.M. Vockestaert (1794-1840)
Joke en Jan Peter Verhave

In Nederland is de papierknip- en snijkunst sinds de Gouden Eeuw steeds populair geweest. In 1686 schreef een Amsterdamse Anonymus het aardige instructieboekje Konstig en Vermaakelijk Tyd-Verdryf der Hollandse Jufferen, Of onderricht der Papiere Sny-Konst. Er is maar één exemplaar van dit boekje bekend! Van de knipsels zelf zijn er gelukkig meer overgebleven. Diverse musea bewaren collecties in depot, die het aanzien waard zijn en het Nederlands Knipselmuseum W.T. Lever in Westerbork mag zich in een voortdurende belangstelling verheugen. In 1983 en 1984 is ook de zeer rijke verzameling van het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem tentoongesteld. Bij de voorbereiding daarvan en door onze studie van de geschiedenis der Nederlandse papierknipkunst^1. kwamen wij tot de overtuiging dat het niet alleen deftige joffers uit de gegoede burgerij waren, die zich met schaar en papier hebben bezig gehouden. Zeer velen, mannen, vrouwen en kinderen, anoniem of vergeten, hebben in stad en op platteland met schaar of mes hun decoraties, silhouetten en bruiloftsknipsels gemaakt. Met name in de vorige eeuw was hun aantal groot, zodat we met verbazing het volgende lazen in een negentiende-eeuwse biografie van de bekende kunstenares en knipster Anna Maria van Schurman (1607-1678):

Vroeger toen men meer prijs dan thans op de beoefening dezer kunst stelde, toen men de namen der gelieven kunstig te zamen gestrengeld en door festoenen van knipwerk omringd in de bruiloftszaal, of de familiewapens, tusschen geknipte allegorieën gevlochten, nevens de familieportretten ophing, toen er schier geene woning was, waarin de beroepswerktuigen van den eigenaar, in kunstig knipwerk weergegeven, de wanden niet versierden, werden de knipsels van Anna Maria voor hoogen prijs aangekocht, tot modellen genomen en in kunstboeken bewaard.^2.

De auteur, geschiedkundige en folklorist dr. G.D.J. Schotel die dit in 1853 schreef, verwees deze kunstnijverheid naar het verre verleden en realiseerde zich niet dat de knipperij in zijn eigen tijd springlevend was. Het aantal mensen, dat als liefhebberij of beroepsmatig de schaar hanteerde, was in die tijd, maar ook in de voorgaande eeuwen, in ons land groter dan elders in Europa. En nu is dat opnieuw het geval!

Papier heeft op diverse manieren de creatieve geesten en handen uitgedaagd. Zo zijn er enkele schrijvers die zich met het silhouetteren en papierknippen hebben bezig gehouden. Goethe en Hans Christian Andersen zijn bekende voorbeelden. In ons land was de jonge Betje Bekker een enthousiast knipster en later liet ze als de schrijfster Elisabeth Wolff haar personage Willem Leevend een silhouet maken. Ook Jacob van Lennep schreef, dat zijn grootvader dat rond 1775 wel eens deed, zelfs met schaar en papier op zijn rug! Tenslotte noemde Hildebrand in zijn Camera Obscura met onverholen kritiek de vaak op niemand gelijkende schaduwportretten. Maar het gebruik van ‘maken en geven’ van gelegenheidsknipsels hebben we, ondanks het algemeen voorkomen, nog nergens beschreven gevonden^3..

Wel ontdekten wij een Nederlandse schrijver, die zelf ook de schaar heeft gehanteerd. Het is de maker van 125 knipsels in de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum, een tot voor kort als knipper onbekende H.M. Vockestaert te Delft, die zijn werkstukken dateerde van 1805 tot 1812^1.4.. Het zijn eenvoudige, later meer sierlijke landschapjes, boerenbezigheden, jachttaferelen, vogels, bloemen en harten met versieringen. Achter H.M. blijkt de jongeheer Hendrik Melchior schuil te gaan, in 1794 geboren als zoon van de Delftse Mr. Hendrik Vockestaert, schepen en secretaris van die stad, en Anna Maria Hugenholtz. De moeder overleed kort na zijn geboorte en na een tweede huwelijk van zijn vader verloor hij deze in 1807. Knippen deed H.M. toen al twee jaar. In een werkstukje komen de initialen van alle broers en zusters uit zijn gezin voor en een ander toont een doodskist, mogelijk die van zijn vader.

Hij bezocht de Delftse Latijnse School en werd daar geoefend in de moderne talen en de klas-

1. Joke en Jan Peter Verhave, Schaar-kunst. Arnhem/ Zutphen, 1983.

2. G.D.J. Schotel, Anna Maria van Schurman. 's Hertogenbosch 1853.

3. Woordenboek der Nederlandse Taal, 1941, onder de trefwoorden knippen, knipsel, silhouet.

1. Joke en Jan Peter Verhave, Schaar-kunst. Arnhem/ Zutphen, 1983.

4. Afbeeldingen van zijn knipsels zijn ook te vinden in: N. de Roy van Zuydewijn, Antiek van het Nederlandse Platteland. Haarlem 1982. De auteur was niet op de hoogte van de her- en afkomst van H.M.V. Anders had ze zijn knipsels vermoedelijk niet als plattelands-antiek gekwalificeerd.

[p. 111]

sieke letterkunde. In 1811 ging hij samen met zijn broer Pieter Herman in Leiden studeren, Pieter theologie en hij rechten^5.. Op de 24ste van de Sprokkelmaand 1811 gaf hij een zes pagina's lang gedicht in druk uit ‘Op het overlijden van mijnen hooggeächten Grootvader, den wel-eerwaarden Zeer geleerden Heer P.H. Hugenholtz, in leven rustend leeraar bij de Hervormde Gemeente te Delft’^6.. Hoewel hij toen, op zijn zeventiende nog actief knipte, liet hij er niets van doorschemeren in dit gedicht. In 1814 voltooide hij zijn studie en bracht de vakantie door in Grouw, waar zijn zwager predikant was. In september maakte hij een gedicht op Grouw^7., dat als volgt eindigt:

En ik genoot niet minder vreugd,
Dan 'k ooit bij druischend stadgeneugt
Of bosch of beken vond.

De laatste regel past op veel van zijn knipsels, waarin heuvellandschappen met imposante sparrebomen en bruggetjes over water zijn uitgebeeld: zéker geen Delftse of Leidse landschappen!











Bovendien staat op één daarvan vermeld ‘De Elterenberg’, wat suggereert dat H.M. ook wel eens in het Gelderse Montferland op vakantie was geweest^8..

In dezelfde maand schreef hij ook het gedicht ‘Aan mijne Vriend de Heer Th. van Swinderen, bij diens benoeming tot hoogleraar in Groningen’^9.. In 1816 promoveerde hij met een dissertatie De L. Cornelio Sulla, legislatore. In Den Haag begon hij zijn loopbaan als advocaat en trouwde er in 1829 met jvre. Caroline Reigersman. Al in 1823 had hij zich in Dordrecht gevestigd als substituut officier van justitie, later werd hij rechter, en Officier van de Arrondissementsrechtbank in 1839. Intussen bleef H.M. de klassieke schrijvers lezen en boeide de geschiedenis hem zó, dat hij een grote parate kennis daarover ten toon spreidde. Ook werd hij een ‘vurig beminnaar der Vaderlandsche Dichtkunst’ genoemd en was hij een zeer godvruchtig mens, redenen waarom hij in 1830 tot curator (‘schoolverzorger’) van de Dordtse Latijnse School werd benoemd^5.10..

5. P.C. Bloys van Treslong, ‘Genealogie van het geslacht Vockestaert’. De Nederlandsche Leeuw xxxi (1913) 200-207; Een manuscript-genealogie Vockestaert uit 1890 berust in het familiearchief De Dieu, Gemeente Archief Alkmaar (mededeling J.H. Rombach); [Conrector Grim], ‘Levensberigt H.M. Vockestaert’. Algemeene Konst- en Letterbode i (1840) 162-164.

6. Exemplaar in Gemeentearchief Delft.

7. Geciteerd in de Friesche Volksalmanak 1837, en in: J. van Vloten, Nederlands Dicht en Ondicht uit de Negentiende Eeuw, Zwolle 1872.

8. Onbekend met de leeftijd en achtergrond van de maker, heeft Hil Bottema, tot 1968 medewerkster van het Nederlands Openluchtmuseum, vermoed dat hij door Duits knipwerk geïnspireerd was.

9. Mnemosyne, Mengelingen voor Wetenschappen en fraaye Letteren, 3e stuk (1817); [Grim], ‘Levensbericht’.

5. P.C. Bloys van Treslong, ‘Genealogie van het geslacht Vockestaert’. De Nederlandsche Leeuw xxxi (1913) 200-207; Een manuscript-genealogie Vockestaert uit 1890 berust in het familiearchief De Dieu, Gemeente Archief Alkmaar (mededeling J.H. Rombach); [Conrector Grim], ‘Levensberigt H.M. Vockestaert’. Algemeene Konst- en Letterbode i (1840) 162-164.

10. A.J. van der Aa, Nieuw Biographisch, Anthologisch en Critisch Woordenboek van Nederlandsche Dichters, iii, Amsterdam 1846, 309-311.

[p. 112]

Enkele gelegenheidsgedichten zijn er gevonden, die hij na zijn afstuderen heeft gemaakt. In 1817 wijdde hij een kort stuk aan zijn vriend A. van Esch ‘bij zijne bevordering tot doctor in het Romeinsche en hedendaagsche regt’ en in 1822 kreeg zijn vriend en neef F.C.C. Tydeman bij een dergelijke gelegenheid ook zo'n vers. In 1827 overleed zijn stiefmoeder Catharina Elisabeth van Hoogeveen en H.M. dichtte ‘Gedachten bij het lijk mijner zeer waarde en hooggeachte moeder’. Opnieuw sloeg de dood toe in het ouderlijk gezin: in 1831 moest hij dichten ‘Bij het lijk van mijnen hooggeschatten broeder... Pieter Herman Vockestaert, in leven predikant der Hervormde Gemeente van den Leidschendam en Wilsveen’^11.. In beide laatste stukken komt in de breedvoerige en bloemrijke stijl van die tijd veel naar voren over de genegenheid voor zijn moeder en broer:

Zoo moge ook meen'ge traan van ons uw lijk besproeijen;
Dat rouwmisbaar is zoet, die zamenstemming schoon.

Maar ook hier zijn, ondanks de vele herinneringen uit de kinderjaren geen verwijzingen naar zijn knipactiviteiten. Wel vonden we nog een dichtwerk uit 1823: ‘Gedachten na het lezen van Rousseau's Ontwikkeling der Menschheid’^12.. Daarin komen de volgende regels voor:

'k Erken het, 'k blijf nog vaak met stillen weemoed staren
op 't zwichtend schaduwbeeld der kinderlijke vreugd.

Zou het er ver naast zijn, als we veronderstellen dat hij hier doelde op zijn jeugdknipwerk, een voorbije passie?

In zijn gedichten toonde H.M. zich een trouw en toegewijd Christen, die toeleefde naar de hemelse hereniging met de gestorven geliefden:

Daar wordt ge eens ons weêrgegeven,
Als aan 't eind van 't aardsche leven
Ook ons stof ten grave zinkt.

Dat gebeurde maar al te spoedig. H.M. overleed ‘op het onverwachtst’ te Dordrecht, de 25ste februari 1840, ‘door alle wijzen en braven hartelijk beweend’. De Dordtse medicus M. van den Brandeler wijdde ‘latijnse dichtregelen’ aan zijn overlijden^13.:

In obitum viri egregii mihique amicissimi Henrici Melchioris Vockestaert.

Het werd door diens broer, de oud-rechter J.J. van den Brandeler vertaald en deze dichtte ook een eigen lied ‘Tranen en Bloemen op het graf van mijnen vriend...’ met 26 coupletten en een grafschrift^14.. Een van die vele dichtregels geeft iets weer van de waardering voor de overleden vriend, maar nergens een spoor van zijn knipkunst.

Hoe welkom was hij steeds in den beschaafden kring!
Met zout besprengde taal kwam immer van zijn lippen;
Geen dubbelzinnig woord liet hij zich ooit ontglippen;
't Was feestdag, als hij kwam, 't was jammer als hij ging.

Noch in het Letterkundig Museum, noch in het Dordts gemeentearchief was meer over Vockestaert te vinden^15., maar wij hebben geen uitputtend onderzoek naar zijn leven willen instellen. Toch leek het ons aardig deze onbekende schrijver en knipper eens voor 't voetlicht te halen. Wij zijn wèl belangstellend in verdere informatie over hem, zeker als die met zijn knipactiviteiten in verband gebracht kan worden. Ook zijn wij er erg in geïnteresseerd te weten of er ooit landelijk of regionaal bekende schrijvers het papierknippen in hun boeken of gedichten noemden, heel terloops misschien of uitgebreid, in de trant van Hildebrand, die in zijn Camera Obscura een avondje koekvergulden beschreef. Tenslotte zouden we graag oude knipsels in privé bezit (komen) bekijken^16..

11. De vier genoemde gedichten uit 1817, 1822, 1827 en 1831 werden ons in kopie aangereikt door de heer A.G. van der Steur te Haarlem.

12. Mnemosyne, 12e stuk (1823), 389-391, en in Van Vloten, Dicht en Ondicht.

13. Algemene Konst- en Letterbode i (1840), 179. Ook in Notulen Vergadering Curatoren Latijnsche School 28.3.1840 (Gemeentearchief Dordrecht, arch. 98, inv.nr. 4).

14. Exemplaar in Gemeentearchief Dordrecht (arch. dsu 805, nr. 1479).

15. Pieter Breman en Joyce Rijken, Dichters in Dordt. Gem. Archiefdienst en Openb. Bibliotheek 1983.

16. Zie de rubriek ‘Informatie gevraagd’ in De Boekenwereld ii/2.

[p. 113]

Alle illustraties, naar knipsels van Hendrik Melchior Vockestaert, zijn afkomstig van het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem. Deze kleine selectie geeft een beeld van de, met de jaren toenemende vaardigheid in decoratief knippen van H.M. De knipseltjes variëren in grootte van ongeveer 4 × 9 cm. tot 21 × 16 cm.