De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 68]

Boekbesprekingen

Buijnsters gebundeld
P.J. Buijnsters, Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Veertien verkenningen, (Utrecht: Hes, 1984, 248 blz., f 25,-. ISBN 90-6194-254-3).

In 1981 werd, om iets bouds te zeggen, de bestudering van de achttiende eeuw volwassen. In dat jaar recenseerde W. van den Berg op alleszins onmatige wijze - zeer lang, zeer kritisch, zeer briljant, soms zeer raak en soms geheel mis - de uitgave door P.J. Buijnsters van Sara Burgerhart (Den Haag 1980). Hij deed dat in het Documentatieblad van de Werkgroep 18de eeuw, nr. 51-52 (sept. 1981) 151-207 en in het jaar daarop gaf Buijnsters in hetzelfde blad (55-56 (1982) 163-178) repliek, evenwichtig, to the point.

Debatten van een dergelijke felheid en een dergelijk niveau zijn zeldzaam in de Nederlandse letteren. Buijnsters was gekwetst - en men kan zich dat ook wel voorstellen - maar hij nam de aanval op in het blad dat onder andere onder zijn redactie stond en trok zich niet terug achter de gekwetste trots van de vader van het achttiende eeuw-onderzoek. Want zo kan men Buijnsters inmiddels wel noemen, een van de belangrijkste grondleggers en stimulanten van dat onderzoek naar de lang verwaarloosde achttiende eeuw, vooral ook omdat zijn belangstelling zich niet alleen richt op de Nederlandse letterkunde waarin hij te Nijmegen hoogleraar is, maar veel breder van opzet is.

In het debat met Van den Berg bleek dat al: de erudiete comparatist die uitgaat van de werkelijkheid van de literatuur stond tegenover de diepgravende veldwerker op zoek naar de historische werkelijkheid daar achter. Door zijn programma heeft Buijnsters onschatbare diensten bewezen, met name aan historici.

Het is daarom een goed idee geweest van de uitgever hes om een aantal artikelen van Buijnsters te bundelen. Het betreft hier vooral artikelen en voordrachten die gepubliceerd werden in het buitenland of in Nederlandse bundels en tijdschriften met een vrij klein lezersbereik. Ook daarom is deze bundeling verstandig omdat het hier vooral - zoals de ondertitel al aangeeft - om verkenningen gaat die ook voor een geïnteresseerd publiek aantrekkelijk zijn. Zo zijn er portretten van de begaafde journalist Hendrik Doedijns en de jammerlijk vergeten romanschrijver Petrus Lievens Kersteman, en van beroemde bezoekers aan de Republiek als J.J. Björnståhl en Swedenborg. Het belangrijkste zijn wel de prachtige stukken over de imaginaire reisverhalen, over de libertijnse literatuur, het verschijnsel gouverneur/gouvernante en over de leesgezelschappen. Deze stukken geven namelijk veel meer dan de titel doet vermoeden en openen perspectieven op cultureel-maatschappelijke ontwikkelingen en entaliteitsveranderingen. Het duidelijkst komt dat naar voren in de twee stukken over de spectatoriale geschriften, een kostelijke bron die door Buijnsters voor het eerst in zijn volle vruchtbaarheid geanalyseerd werd. In de ‘Sociologie van de Spectator’ beschrijft Buijnsters bijvoorbeeld het lezerspubliek van deze periodieken als de ‘Middelbare staat’, de bourgeoisie. De spectatoriale geschriften hadden voor de burgerij een bij uitstek emancipatoire functie. ‘Het voedde de burger op tot mondigheid, gewende hem eraan om alle traditionele waarden in de weegschaal van de verlichte rede te leggen, leerde hem vooral na te denken over zijn eigen positie. Op die religieuze, wijsgerige en morele emancipatie moest de politieke bewustwording noodzakelijk volgen’.

De thema's die in de andere stukken aangeroerd worden, het verschijnsel burgerlijke zedenroman, de leesgezelschappen, het verdwijnen van de gouverneur enzovoort, zijn allemaal uitingen van deze sociale beweging. Dat maakt deze stukken juist voor andere disciplines, en met name voor de geschiedenis, zo de moeite waard.

W. Otterspeer

Kaarten te koop
P.C.J. van der Krogt, Advertenties voor kaarten, atlassen, globes, e.d. in Amsterdamse kranten 1621-1811, (Utrecht: Hes, 1985. xv + 473 blz., f 150,-. ISBN 90-6194-055-9).

Historische kartografie is ‘in’. Er verschijnen de laatste jaren steeds meer publicaties hierover en sinds enkele jaren zelfs een tijdschrift: Caert Thresoor. Het is dus niet verwonderlijk dat er ook tal van hulpmiddelen, zoals inventarisaties van kaarten, atlassen, globes en dergelijke verschijnen.

Zo'n hulpmiddel voor de geïnteresseerden in de oude kaarten en de verspreiding daarvan is het onderhavige boek.

Met veel energie heeft de auteur een zo compleet mogelijke serie Amsterdamse kranten opgespoord, de advertenties doorgelezen en eigenlijk alles wat van belang was voor de kartografie genoteerd. Het resultaat, een kleine 2200 vermeldingen, wordt in bijna 500 pagina's van dit boek meegedeeld. De advertenties zijn bijna alle integraal meegedeeld, en hebben betrekking op aanbiedingen van uitgevers of verkopers van kaarten, atlassen en boeken waarin zich één of meer kaarten bevinden, advertenties voor boeken op het gebied van de navigatie, aanbiedingen voor onderwijs op een van deze terreinen en - een grote groep - advertenties voor openbare verkopingen van bibliotheken en inboedels waarin kaarten e.d. voorkomen.

[p. 69]

Dankzij twee goede registers - één op onderwerpen en één op persoonsnamen - zijn al deze gegevens nu goed toegankelijk en het ligt in de lijn der verwachtingen dat toekomstige publikaties op kartografisch gebied veel verwijzingen zullen bevatten naar dit werk van Van der Krogt.

A.G. van der Steur

Theologische collecties in Amsterdam
Theologie in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Bijdragen over de collecties en verwante verzamelingen alsmede Doopsgezinde Adversaria verschenen bij het afscheid van Dr. Simon L. Verheus als conservator van de kerkelijke collecties. (Amsterdam: Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, 1985, 200 blz., afgehaald bij de UB f 17,50, per post f 20,-. ISBN 90-6125-381-0).

De inhoud van deze bundel is onder drie rubrieken gerangschikt. i. Godsdienstige, kerkelijke en theologische literatuur in de Bibliotheek en het Theologisch Instituut van de Universiteit van Amsterdam. ii. Kerkelijke archieven bij de Gemeentelijke Archiefdienst Amsterdam. iii. Doopsgezinde adversaria.

In het openingsartikel verhaalt H. de la Fontaine Verwey belangrijke ervaringen, ontmoetingen en ontdekkingen waartoe zijn bestudering van de zestiende-eeuwse radicale reformatie hem leidde. Hij vertelt onder meer zijn spectaculaire vondst van het enige bekende exemplaar van de Amsterdamse druk van 1639 van het commentaar op Openbaring van H.J. Barrefelt alias Hiël. Van belang is ook wat hij vermeldt over de lotgevallen van de collecties Mensing en Van Baak vóór, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.

P. Valkema Blouw leverde een interessante bijdrage over de tactieken waarmee zestiende- en zeventiende-eeuwse drukkers en boekhandelaars reageerden op het verbod op heterodoxe boeken en over de moderne typografische analyse die erop gericht is de identiteit van drukkers van drukwerk zonder impressum te achterhalen. De resultaten van deze typografische analyse zijn van eminent belang voor de kennis van de verbreiding van vroeg- en radicaalreformatorische geschriften in gedrukte vorm.

Mieke Krebber onthult de ins en outs van de catalogi die de literatuur over godsdienst en theologie in de algemene collectie van de ub ontsluiten. Haar glasheldere uiteenzetting maakt duidelijk, dat de catalogisering zo gecompliceerd is geworden, dat men er in veel gevallen het best aan doet, Mw Krebber persoonlijk te raadplegen. Een beschrijving van de Doopsgezinde bibliotheek in de Amsterdamse ub droeg, met tal van belangwekkende details, de scheidende conservator S.L. Verheus zelf bij. De geschiedenis van de bibliotheek van de Remonstrantse Gemeente Amsterdam wordt geschetst door S.B.J. Zilverberg; die van de boekerij van het Luthers seminarie door Th.A. Fafié. Voorts komen aan bod: de Begijnhofcollectie, het Réveil-archief, de Bibliotheca Rosenthaliana, de bibliotheek van het Theologisch Instituut der Universiteit van Amsterdam, de theologisch relevante bestanddelen in de handschriftencollectie van de ub en in de bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, alsmede de kerkelijke archieven in het Gemeentearchief van Amsterdam.

A.K. Offenberg schreef over de Haarlemse doopsgezinde leraar Abraham de Vries, diens belangstelling voor judaica en de lotgevallen van zijn judaïstische bibliotheek. Tenslotte zij vermeld de bibliografie van Samuel Muller (1785-1875), professor aan het Doopsgezind Seminarie te Amsterdam, van de hand van Hans Forma.

Het voorwoord noemt deze bundel een ‘vogelperspectief van het theologische grondgebied binnen en buiten de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek’. Dat is een ongelukkige overdrijving, want Amsterdam telt nog minstens vijf belangrijke openbare theologische boekerijen die in dit boek geen enkele aandacht krijgen. Maar de vele informatie die de bundel wèl biedt, is waardevol en nuttig. De inhoud is nogal bont, bonter dan uit deze korte aankondiging blijkt, maar voor theologen, historici en boekenliefhebbers is de bundel boeiende lectuur. De prijs waarvoor deze degelijke en keurig gepresenteerde waar beschikbaar is, is ongelooflijk laag.

H.J. de Jonge