De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 38]

Ets door H.E. Roodenburg van het gebouw waarin de Bibliotheca Thysiana te Leiden is gevestigd.
Foto: Henk Platenburg.

[p. 39]

In het teken van de phoenix
De Bibliotheca Thysiana te Leiden.
R. Breugelmans

Op Rapenburg 25 te Leiden, op de hoek van de Groenhazengracht, staat een van de fraaiste Renaissancegevels in een stad, die ondanks alle sloperijen en andere vormen van vandalisme en stadsvernieuwing daar nog steeds niet arm aan is te noemen. Wat zich achter die gevel bevindt is misschien nog meer de moeite waard: de Bibliotheca Thysiana, de bibliotheek van Joannes Thysius. Onder het begrip bibliotheek vallen twee zaken: een boekverzameling en een gebouw, waarin zo'n collectie wordt bewaard. In dit artikeltje wil ik het vrijwel uitsluitend over het laatste aspect hebben. Het gebouwtje vertoont voldoende bijzondere trekken om dat te rechtvaardigen.

De stichter, de al genoemde Joannes Thysius (1621-1653) was de zoon van een rijke Amsterdamse koopman, oorspronkelijk uit de zuidelijke Nederlanden afkomstig. Op veertienjarige leeftijd kwam hij naar Leiden om daar rechten te gaan studeren. Hij haastte zich daarmee bepaald niet, want een academische graad behaalde hij pas in 1646 tijdens zijn ‘grand tour’ in Frankrijk, namelijk die van licentiaat. Nog weer zes jaar later, in 1652, promoveerde hij dan in Leiden tot doctor in de beide rechten. Thysius heeft niet lang pleizier gehad van deze nieuwe waardigheid: op 29 september 1653 maakte hij zijn testament en voegde er op 3 oktober een codicil aan toe. Hij werd vijf dagen later in de Pieterskerk begraven.

In dat testament bepaalde Thysius dat zijn bibliotheek ‘sal werden geemployeert tot publijcke dienst der studie’ (waarvoor hij een jaarlijkse rente van 300 gl. bestemde), en gaf hij tevens de opdracht haar

een bequame plaats... te besorgen, ende oock te voorsien dat eenige studenten daaromtrent een beurse moge hebben, ende datter oock yemant zij die de opsigte over deselve boucken mach hebben. Vervolgens zonderde hij uit zijn kapitaal een

bedrag van 20.000 gl. af om

daaruyt eerst ende voor al [te] besorgen de bouwinge van een bequame plaats... tot bewaringe der voors. Bibliotheecque, ende wooninge eeniger studenten mitsgaders van den custos ofte opsiender van deselve Biblioteeque.

Thysius' aangetrouwde neef jonkheer Marcus du Tour was aangewezen als uitvoerder van het testament en deze ging met grote voortvarendheid te werk. Hij kocht op het Rapenburg en op de Groenhazengracht enige pandjes (G.H.M. Posthumus Meyjes vermoedt dat deze plek is uitgekozen vanwege de nabijheid van het ‘Waalse college’) en liet ze slopen, zodat op 10 april 1655 de eerste steen voor de bibliotheek gelegd kon worden. Het ontwerp was van de bekende Leidse stadsarchitect Arent van 's Gravenzande, die echter, omdat hij begin 1655 de stad verliet, op de bouw geen toezicht kon houden. Deze taak werd vervuld door Willem van der Helm, timmerman en eveneens architect. (Hij ontwierp onder andere enige van de Leidse stadspoorten.)

Men blijkt flink doorgewerkt te hebben. Begin oktober is het buitenwerk voltooid en kan aan de inwendige afwerking worden begonnen. Wanneer het pand is opgeleverd is me niet bekend; wel wat het, inclusief de aangekochte panden en de inrichting, heeft gekost: 14.500 gl., zodat van het uitgetrokken bedrag nog 5.500 gl. restte. In de voorgevel werden, behalve Thysius' wapen, drie stenen aangebracht met respectievelijk ‘m.dc.lv.’, ‘Ioannis Thysii’ en ‘Bibliotheca’ erin gehouwen. Tot zover beknopt iets over de bouwgeschiedenis en de uiterlijke vorm van de bibliotheek. Het wordt tijd het pand eens van binnen te gaan bekijken.

Dit artikel is niet de plaats om alle wijzigingen die het gebouw heeft ondergaan te behandelen. Bij mijn beschrijving ga ik uit van de toestand zoals die is ontstaan bij de restauratie van 1957-1958 die het oorspronkelijke gebouw zo dicht als mogelijk (al zijn er nog wel enige wensen) benadert. Wie het pand binnentreedt komt direct in het voorhuis en ziet daar twee traparmen die naar een bordes leiden. Aan de rechtermuur hangt Thysius' portret, voor 25 gl. geschilderd door Jan de Vos. Na opening van een deur ziet men weer een trap, en na bestijging daarvan komt men in de eigenlijke bibliotheekruimte. Door ligging en inrichting is deze zaal voor de binnentredende bezoeker telkens weer een grote en aangename

[p. 40]

verrassing. Drie grote ramen met kruiskozijnen aan de oostkant, langs het Rapenburg, en evenveel in de noordmuur, langs de Groenhazengracht zorgen voor het licht, dat een cameraman van de nos de uitspraak ontlokte: ‘Dit licht staat zo verschrikkelijke stil! Ik heb nog nooit zo iets moois gezien. Volgens mij sta ik hier voor de eerste keer de zeventiende eeuw te filmen!’ Het bijkomende en niet te versmaden voordeel van deze ligging is dat de zon de boeken in de oorspronkelijke opstelling langs de zuid- en westmuur niet kon bereiken, wat zeer tot hun behoud heeft bijgedragen. Ik ben ervan overtuigd dat hier van een welbewuste planning in dit opzicht sprake is.

De ruimte, die de gehele eerste verdieping van het gebouw in beslag neemt, is vrij groot: ongeveer 7.25 m (voor de oost- en westkant) bij 14.50 m (voor de noord- en zuidkant), wat een verhouding van 1:2 oplevert. De hoogte bedraagt ongeveer 5 m.

Onder de vele zaken die opvallen behoort allereerst de balie, helaas bedorven door de kastjes die er tegenaan staan en die de pamfletten herbergen. Deze balie is het kenmerkende element voor het type bibliotheek waar de Bibliotheca Thysiana toe behoort: de zeventiende-eeuwse zaalbibliotheek. In zo'n bibliotheek zijn de boeken in kasten langs de wanden geplaatst en door een balie van de gebruikers gescheiden. In de ruimte tussen de balie en de kasten, zo breed dat men zich echt niet zelf kon bedienen, liep een bibliotheekbeambte die de gevraagde boeken uitreikte. De bezoekers werden geacht staande de inhoud daarvan te bestuderen, waarbij de boeken op een hoge tafel rustten. (Die in de Bibliotheca Thysiana, een loodzwaar exemplaar van massief, duimdik eikenhout, met op het blad een schuin aflopende vierzijdige verhoging, dateert ongetwijfeld uit de tijd van de inrichting.) Ook in andere opzichten had men het comfort der ge-

Links en rechts: het interieur van de Bibliotheca Thysiana.
Foto's: Henk Platenburg.

[p. 41]

Interieur van de universiteitsbibliotheek van Leiden, uit Les délices de Leide, Leiden 1712.

[p. 42]

bruikers niet op het oog. Zo was wegens brandgevaar, de bibliotheekruimte niet voorzien van een stookplaats en moest men zich in de winter behelpen met enige vuurbekkens, waar men de handen boven kon warmen. De bekendste afbeelding van een dergelijke bibliotheek is die van de Leidse universiteitsbibliotheek uit het begin van de achttiende eeuw, al is daar het principe al verwaterd door de aanwezigheid van de grote middenkast, die noodzakelijk was geworden door de aankoop van de collectie-Vossius (Herman Boerhaave zou als werkstudent geholpen hebben de boeken in die kast te rangschikken). Wanneer het type ontstaan is weet ik niet. In 1653 ging Antonius Thysius ii, een achterneef van Joannes, zodra hij tot assistent-bibliothecaris van de Leidse universiteitsbibliotheek was benoemd, tot deze opstelling over. Bij de inrichting van de Bibliotheca Thysiana heeft men ongetwijfeld zich hierop geïnspireerd.

De kasten langs de zuid- en westmuren (die langs de oostmuren moeten gezien het bovenstaande latere toevoegingen zijn) leverden ongeveer 120 strekkende meter plankruimte op, wat ruim voldoende moet zijn geweest om Thysius' bibliotheek, die op het moment van zijn dood zo'n tweeduizend banden omvat zal hebben, te herbergen. Om tot dit totaal te komen is de breedte van 2.15 m van een kast in het midden van de zuidwand niet meegeteld. Deze fraaie beschilderde kast is voorzien van een tympaan met daarin het familiewapen der Thysii en het jaartal 1657. Ze diende om allerlei familiepapieren en andere archivalia erin op te bergen.

boekenmolen uit het begin van de zeventiende eeuw (?).
Foto's: Henk Platenburg.

[p. 43]

In de bibliotheekzaal vragen nog drie dingen de aandacht. Allereerst de boekenmolen, waarschijnlijk uit de eerste helft van de zeventiende eeuw, en misschien zelfs, gezien de Hans Vredeman de Vries-achtige ornamentiek van de staanders, uit het eerste kwart. De Dordtse schrijnwerker Claude Kaymax omschreef de werking van een dergelijk apparaat, toen hij op 9 januari 1630 hiervoor octrooi aanvroeg bij de Staten Generaal, als volgt:

Lessenaers drayende int ronde opperwerts ende nederwaerts als een rat van een wagen, daerop ses boecken in folio connen werden gebruyckt, sonder van de plaetse daermen staedt ofte sit te vergaen, ende dat alleen met het draeyen van het voors. instrument, sonder dat oock de boecken met nederdraeyen van lessenaer connen vallen, wesende de lyste daerop deselve rusten soo gemaeckt, dat deselve haer volcht naer het opgaen ende nedergaen van de selve boecken.

P.C. Hooft was zo enthousiast over zo'n apparaat dat hij in augustus van hetzelfde jaar, op de eerste, de achtentwintigste en dertigste, in brieven aan Joost Baak, er uitgebreid over sprak. Kennelijk wilde hij er zich een aanschaffen, maar die in Brussel gemaakt werden vond hij met 50 gl. te duur. In de tweede brief vermeldde hij het ‘Dortsche maxel’ - waarschijnlijk in verband te brengen met Kaymax' octrooiaanvrage - en ‘de meester van Leiden’. Blijkens zijn brief van 30 augustus beschikte Hooft over ‘de schetz van de lessenaer’ volgens Leids model. Of Hooft er een gekocht heeft ten slotte is niet bekend.

De oudst bekende afbeelding van een boekenmolen is afkomstig uit Agostino Ramelli's Le diverse et artificiose machine (Paris 1588). Op de plaat zien we hoe de machine werkt: de zijwanden zijn hol en erin bevinden zich tandwielen die de legborden in een zodanige stand houden dat de

[p. 44]

boeken er niet af kunnen vallen. Door aan de zijkanten te draaien komt het volgende bord voor. Zo werkt ook de molen in de Bibliotheca Thysiana en zal die van Kaymax ook wel gewerkt hebben. Ik vermoed dat Kaymax' model het meest op dat van Ramelli geleken heeft. Of Thysius, en zo ja, wanneer, de molen voor zich heeft laten maken bij voorbeeld door ‘de meester van Leiden’; of hij een bestaand exemplaar heeft overgenomen (er gaat een verhaal dat dit exemplaar door Johannes Polyander à Kerkhoven gebruikt zou zijn bij zijn werkzaamheden ten behoeve van de Statenvertaling van de bijbel) en of de molen pas later in de bibliotheek is gekomen: ik heb er geen gegevens over gevonden. Het exemplaar heeft vier legborden van bijna één meter breed, zodat er twee geopende foliodelen naast elkaar op kunnen liggen. De hoogte is circa 1.40 m. De molen werd waarschijnlijk gebruikt in combinatie met een schrijftafel.

Het kastje, waarin de Blaeu-atlas bewaard wordt, dateert van rond 1700, te oordelen naar de fraaie, dun gedraaide poten en de versiering op de zijkanten.

Ten slotte vraagt in de bibliotheekzaal de afbeelding in hout van een vogel de aandacht. J.W. Muller dacht dat het ging om een ‘fiere, trotse, gekamde (Gallische) haan’ en was door die gedachte zo medegesleept dat hij het beest een citaat uit de Reinaert meegaf: ‘met sinen vederen seere slaende’. Hij meent dat het ‘wellicht een zinnebeeld der Fransche en Waalsche relaties en sympathieën [is], waarvan ook des erflaters testament en de inhoud en de geschiedenis zijner boekerij wel blijkgeven.’ Echter bij een betere beschouwing blijkt het beest wel bijzonder weinig op een, van welke epitheta dan ook voorziene, haan. Ik waag de veronderstelling uit te spreken dat het uitgebeelde dier een phoenix moet voorstellen.

[p. 45]

De mythe van de phoenix is al bij de oude Egyptenaren te vinden en luidt in de meest ontwikkelde vorm als volgt: de phoenix is een vogel ter grootte van een adelaar, met een verenpak van goud, rood en purper. Er is er altijd maar één en als hij zijn einde voelt naderen bouwt hij van welriekende kruiden een brandstapel, gaat daarop zitten en zingt een zeldzaam schoon lied (dat door de Waldenzen als het symbool van de menselijke plicht God te prijzen werd verklaard). De zon doet de brandstapel ontvlammen en de phoenix vergaat tot as, waaruit een worm voortkomt die uitgroeit tot de nieuwe phoenix. Diens eerste taak is het de as te verzamelen en vanuit Arabië, waar de phoenix woont, naar de zonnepriesters in het Egyptische Heliopolis (= Stad van de Zon) te brengen. Daar begraaft hij de as en keert naar Arabië terug. Volgens de kerkvaders is de phoenix het symbool van Christus' dood en verrijzenis en tevens het zinnebeeld van de verwisseling van het tijdelijke met het eeuwige leven. De humanisten daarentegen zagen de phoenix als een volstrekt einde en een volstrekt nieuw begin.

De veronderstelling dat het om een phoenix gaat vindt steun in de iconografie, waarin de phoenix meestal met uitgespreide vleugels wordt afgebeeld en in de wijze van beschildering. Op het exemplaar zijn namelijk sporen van de oorspronkelijke kleuren te vinden. Kop en hals waren goudkleurig, het lichaam rood en de vleugels purper. De poten, die van metaal zijn, waren waarschijnlijk zwart en rood (van de vlammen?). Al met al lijkt het mij een passender symbool dan een haan. We vinden het ook in het kleine lakstempel dat als eigendomsmerk is aangebracht in het oudste boekenbezit.

Over de rest van het gebouw kan ik kort zijn. Er is een ruime zolder, waar ook boeken staan opgesteld en de begane grond is de woonruimte van de custos, die hij in vroeger eeuwen moest delen met enige studenten.

Voornaamste literatuur:

J.W. Muller, ‘Uit de geschiedenis der Bibliotheca Thysiana’, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en Rijnland, xxvi (1933-1934), 62-90;

Hugo van Oerle, ‘De bouwgeschiedenis van de Thysius bibliotheek aan het Rapenburg’, id., xxxv (1943), 171-179;

Boudewijn Büch, ‘Een zorgelijk legaat. De Bibliotheca Thysiana in Leiden’, Bibliotheken. [Amsterdam 1984], 88-96 en 194-195.

De vogel Phoenix in de Biblioteca Thysiana.
Foto: Henk Platenburg.