De Boekenwereld. Jaargang 2

Veilingen

Twee drukke maanden

De voor veilingen drukke mei- en junimaanden begonnen bij Christie's in Amsterdam, waar op 8 mei 543 lots boeken en prenten onder de hamer kwamen. Ik was op dat moment op reeds lang tevoren besproken vakantie en woonde deze veiling dus niet bij. Helaas, mag ik wel zeggen, want er was met name een zeer fraaie collectie naslagwerken op het gebied van prenten schilderkunst. Voorts bijna tweehonderd nummers diverse oude boeken en een verzameling Escher prenten. Om deze rubriek geen mechanische opsomming van titels en prijzen te laten worden, heb ik mij voorgenomen alleen nader in te gaan op die veilingen, waar ik ook daadwerkelijk de kijkdagen en één of meer veilingdagen bezocht heb. Om dezelfde reden hier ook geen gedetailleerd verslag van de Beijers veiling op 18 juni. Daar werden 777 nummers geveild, in alle denkbare onderwerpen.

Van Stockum veilde van vijf tot en met zeven juni. Ook een divers geheel, met twee opvallende collecties. Over de genealogische bibliotheken van wijlen J. Zandleven en W.A. van Rijn leest U hieronder nader. Bijzonder waren de 39 nummers met werk geïllustreerd door Frans Masereel. Deze van oorsprong Belgische kunstenaar is vooral bekend geworden door zijn indringende houtsneden. Zijn werk haalt met name op Duitse aucties hoge prijzen. Een Duitse vertaling van Costers Uilenspiegel en Lamme Goedzak met 150 houtsneden van Masereel, de luxe editie in honderd heelperkamenten exemplaren, vond voor f 1.500,- een particuliere koper. Een zelfde luxe exemplaar bracht in 1982 in Duitsland DM 2.200,- op. ‘Debout les morts’, negen houtsneden in portefeuille, één van de tien op Japans uit een oplage van 130, bereikte precies de schatting van f 1.000,-. Sternheim, Fairfax, met 10 litho's in 200 exemplaren was één van de weinige grote nummers die onder de schatting bleven: het ging voor f 950,- (1.250,-) naar de handel.

Eén van de opvallendste nummers bij de oude boeken was een zeer fraaie Zeeuws/Middelburgse band met een geaquarelleerd frontispice uit de tweede helft van de achttiende eeuw. Het betekende het enige veilingavontuur uit het bestaan van deze band, want voor f 3.500,- (500,-) werd de bibliotheek van Zeeland de eigenaar. Net zo als een week later bij Van Gendt was de zitting met oude boeken zeer goed bezocht en werd er flink geboden door zowel particulieren als de handel. Een niet geheel vlekkeloos exemplaar van de helft van het Passionael van Jacobus de Voragine, het Somerstuc (Gouda: Leeu, 1478) klom naar f 7.000,- in commissie (5000,-). Weyermans Levensbeschryvingen van Nederlandsche konstschilders en konstschilderessen, met het zeldzame vierde deel, kwam in handelaarshanden voor f 2.200,- (900,-).

[p. 22]

Van Gendt telde 1722 nummers, in drie dagen te veilen van 12-14 juni. De eerste 406 nummers waren kinderboeken en -spelen en dergelijke. Ik ben er niet bij geweest, maar er werd door onder andere de Nederlandse en Duitse handel, naar ik vernam, pittig gekocht. Dat kon niet gezegd worden van het eerste deel der kunstboekencollectie van wijlen W.F. van Eekelen; daar bleef veel van onverkocht. Erg aardig was de Handleiding tot de methode van het hout- en marmerschilderen van A. en P. van der Burg (Rotterdam, 1876), met 36 litho's. Aardig vanwege de bijgevoegde kist met benodigde borstels, kammen, kwastjes. Het bracht f 900,- op (400,-/500,-). De emblematabundel van Drijfhout met de platen van M.C. Escher steeg naar f 3.800,- (900,-/1100,-). Voor de genealogie in deze veiling verwijs ik U opnieuw naar de beschouwing elders in dit nummer.

Een boekwerk van ene H. Smith met 100 natuurzelfdrukplaten werd voor f 3.300,- gekocht door Schierenberg (1200,-/2000,-). Het zeer zeldzame handlijnkundig werkje van B. Cocles, Physiognomiae & chiromantiae compendium, met opmerkelijke prentjes (Strasbourg, 1533) bracht met f 2.900,- het dubbele van de schatting op. De eerste druk van de Divisiekroniek (Leiden, 1517) kwam voor f 7.000,- (= schatting) in particuliere handen.

Er zou met name uit de Van Gendt veiling nog veel fraais te noemen zijn. Het zeer fraaie weer een oekaze van de uitgever ‘nu of nooit’ nopen me deze keer tot enige beknoptheid.

F.W. Kuyper

Drie genealogische collecties bij Van Stockum en Van Gendt; aanbod en vraag van manuscripten en documenten

Amateur-historici hebben de neiging een eigen handbibliotheek te willen aanleggen. Zij werken immers meestal op momenten dat bibliotheken gesloten zijn en hebben - in tegenstelling tot beroepshistorici - geen instituut achter de hand waar het gewenste even kan worden opgeslagen. Dit geldt in nog sterkere mate voor genealogen. Er is eigenlijk slechts één echte genealogische bibliotheek in ons land: bij het Centraal bureau voor genealogie in Den Haag. Des te belangrijker om handboeken en naslagwerken thuis in de kast te hebben staan.

Om die reden is er altijd vrij veel belangstelling voor veilingen van genealogica en de in juni 1985 gehouden veilingen van de collecties van een drietal overleden genealogen waren daarop geen uitzondering. En dit ondanks het feit dat geen van de drie bibliotheken nu echt fraai genoemd mocht worden.

Bij Van Stockum werd de bibliotheek geveild van de Rotterdamse genealoog W.A. van Rijn en de collectie (voornamelijk handschriften) van de Utrechtse genealoog Joh. Zandleven. Een week later kwam bij Van Gendt een deel van de bibliotheek van wijlen Jhr. mr. C.C. van Valkenburg onder de hamer. Van Stockum hield zich aan de goede gewoonte om de namen van de overleden eigenaren van de te veilen collecties op de omslag van de catalogus te vermelden. Van Gendt deed dit niet (of mocht dit niet doen), maar uit brieven en aantekeningen in de verkochte boeken was de herkomst zonder twijfel af te leiden.

W.A. van Rijn was een Rotterdamse beroeps-genealoog die, vanuit genealogisch oogpunt terecht, meer aan archiefonderzoek deed dan aan literatuurstudie. Zijn bibliotheek was daardoor slechts een onbelangrijk onderdeel van zijn collecties, die vooral bestonden uit handschriften van zijn eigen hand, een uitvoerig kaartsysteem met aantekeningen over duizenden families en een reusachtige verzameling familieannonces uit couranten, gerangschikt op familienaam. Deze onderdelen werden al vóór de veiling via de Stichting Nederlands patriciaat verworven door het reeds genoemde Centraal bureau voor genealogie, de enige juiste bestemming voor dit unieke materiaal. Bij Van Stockum kon het Centraal bureau overigens nog enkele verdwaalde onderdelen van deze collectie aankopen.

Johan Zandleven, in het dagelijks leven een administrateur in Utrecht, was amateur-genealoog. Hij publiceerde onder andere in Gens Nostra en in de Stichtse Heraut, van welk laatste blad hij een aantal jaren redacteur was. Zijn verzameling omvatte veel handschriftmateriaal, waarover hieronder meer.

Jhr. mr. C.C. van Valkenburg tenslotte was, naast zijn dagelijkse werkkring als assuradeur, een van de meest vooraanstaande amateur-genealogen in ons land. Voorzitter van de Hoge raad van adel, voorzitter van het Centraal bureau voor genealogie, bestuurslid van het Koninklijk Nederlands genootschap voor geslachten wapenkunde en van de Stichting iconographisch bureau en naast dat alles publicist van diverse artikelen over familiegeschiedenis, heraldiek en de Nederlandse adel.

Opvallend was op beide veilingen dat er wel veel genealogen aanwezig waren, maar dat ‘de handel’ toch met de meeste nummers naar huis ging. Het aantal genealogen dat bij antiquariaten koopt is dus vele malen groter, dan dat der veilingbezoekende genealogen. Vooral voor de lots met grotere aantallen boeken was veel belangstelling van antiquariaten als De Tille, Gijsbers en Van Loon en De Slegte. Hoge prijzen werden bij Van Gendt betaald voor een setje van zeven jaargangen van de Indische navorscher (f 800,-), voor een complete set van de Genealogische en heraldische bladen (f 750,-), voor een complete Nederlandsche heraut (f 800,-), voor de ‘omgekeerde Rietstap’: Renesse's Dictionnaire des figures héraldiques (f 900,-). Goedkoop waren bijvoorbeeld de acht delen archiefinventarissen van de, genealogisch interessante, familie-archieven Van Sypesteyn, Van Beresteyn en Wittert met aantekeningen en correspondentie van jhr van Valkenburg (f 70,-) en een goed exemplaar van de Vroedschap van Zierikzee van P.D. de Vos (f 80,-), maar aan dit laatste zal het feit dat het restant van de herdruk van dit werk enkele weken geleden - ook bij Van Gendt - aan Gijsbers en Van Loon werd verkocht, niet vreemd zijn. Het bekende Stam- en wapenboek van aanzienlijke Nederlandsche familiën van Vorsterman van Oyen in drie delen en met, zoals ge-

[p. 23]

woonlijk, gerepareerde ruggen, werd opgehouden op f 650,-. En dat terwijl een tweetal jaren geleden een enthousiaste uitgever een facsimilé reprint aankondigde die vele malen dit bedrag zou moeten gaan kosten! (Dit plan is overigens - en begrijpelijk - niet verder gekomen dan het stadium van een dure prospectus.)

Vrij hoge prijzen bij Van Stockum haalden Bloys van Treslong Prins, Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden betr. Europeanen op Java, dat door Minerva voor f 275,- werd gekocht - terwijl het vierde deel (waarvan de oplage in 1940-1945 gedeeltelijk verloren is gegaan) miste - en, zoals al eerder gezegd, de lots bestaande uit meerdere boeken. Beslist goedkoop waren S. van Leeuwen, Batavia illustrata, 1685, met weliswaar een beschadigde leren rug maar toch voor f 150,- een koopje; de 24 eerste jaargangen van De Navorscher, opgehouden voor f 120,- en de fraaie Genealogie Reepmaker, verkocht voor f 45,-. Dat de complete serie Nederland's patriciaat voor f 5.000,- werd verkocht verbaast al niet meer. De serie wordt steeds zeldzamer en gezochter en f 6.000,- (inclusief de 20% opgeld) lijkt een redelijk bedrag voor de 67 deeltjes.

Ja, en dan de manuscripten en documenten. Zoals gezegd waren er vele nummers afkomstig van de genealoog Zandleven. Maar er werden ook stukken met andere herkomst geveild, zoals een lot met enige honderden brieven uit 1950-54 van en aan Felix Kersten, masseur van Prins Hendrik en Heinrich Himmler, zoals de catalogus meedeelde! Hierbij brieven van prof. N.W. Posthumus, E. baron van Nagel, dr L. de Jong, Greet Hofmans en Hugh Trevor Roper. Het interessante lot werd voor f 2.100,- afgeslagen voor antiquariaat Beek (schattingsprijs f 750,-).

Een interessante collectie over de vroegere Nederlandse kolonie St. George d'Elmina in Afrika werd voor f 1.400,- aangekocht door antiquariaat Emmering. Een briefje van Prins Maurits uit 1624 bracht f 500,- op en een charter uit 1462 betreffende onroerend goed ‘tot Syon buiten Delff’ f 525,-. Maar dat waren de uitschieters. Over het geheel genomen waren de prijzen laag en diverse lots met 20 à 30 geschreven stukken uit de zeventiende - negentiende eeuw werden voor prijzen van f 100,- à f 200- verkocht. Het verzamelen van manuscripten en documenten raakt er kennelijk wat uit in Nederland, maar aan de andere kant is ook het aanbod bijna verdwenen. Ik herinner mij nog catalogi van antiquariaten uit de jaren vijftig van deze eeuw met honderden nummers geschreven materiaal. Van Van Huffel in Utrecht bijvoorbeeld. Dat aanbod is verdwenen, maar de vraag kennelijk ook. Enkele jaren geleden was er in landen als Engeland, Duitsland en de Verenigde Staten een soort rage om portret + handschrift van een bekende persoon in een lijstje achter glas te kopen. Zelfs grote warenhuizen als Harrods hadden daar gespecialiseerde afdelingen in. Voorzover mij bekend is deze rage geheel aan ons land voorbij gegaan en ik vraag mij ook af of er genoeg aanbod had kunnen zijn als er in Nederland vraag was geweest hiernaar.

‘Nadenken, laat staan theoretiseren, over het verzamelen van handschriften, openbare handschriften-collecties en dergelijke gebeurt in Nederland niet’ schreef Boudewijn Büch onlangs in Optima, ter inleiding van de constatering dat er in Nederland niemand serieus genoeg handschriften verzamelt om een der belangrijkste literaire manuscripten van deze eeuw (Reve's Avonden?) te willen aankopen (vraagprijs f 100.000,-). In dit kader kan ook de verwijtende opmerking van mw. dr I.H. van Eeghen geplaatst worden (Maandblad Amstelodamum mei/juni 1985) dat het bijzonder fraaie manuscript van Jan Sywertsz Kolm (1589-1637) met 77 eigenhandige tekeningen in maart 1985 door het Amsterdams Gemeentearchief bij Van Gendt voor ‘de fabelachtige som van f 64.000,-’ moest worden aangekocht. ‘Wie de tegenbieder geweest kan zijn, zal wel altijd een raadsel blijven’ voegt zij er aan toe. Is f 100.000, - voor De Avonden duur? Is f 64.000,- voor het unieke manuscript van Kolm ‘fabelachtig duur’? Zijn er in Nederland naar verhouding weinig verzamelaars van handschriften en autografen? Is het aanbod in de laatste tien jaar inderdaad minder dan in de decennia ervoor? Worden papieren nalatenschappen in ons land eerder geschonken aan archieven en instellingen (het Letterkundig Museum) dan in andere landen? Misschien voelt een lezer van deze regels de drang om in de kolommen van dit blad eens nader op deze vragen in te gaan.

A.G. van der Steur.