De Boekenwereld. Jaargang 2

[p. 18]

Catalogi
A.A. Boers

Herinneringen van antiquaren bieden meestal boeiende lectuur. De Amerikaanse dames Leona Rostenberg en Madeleine Stern overladen in hun uiterst lezenswaardige Old and Rare. Thirty years in the Book Business (New York, 1974) Bob de Graaf in Nieuwkoop en Hilde Rosenthal in Hilversum met lofprijzingen. Van beide antiquariaten zijn er de afgelopen maanden belangrijke catalogi verschenen die een bespreking in ons blad verdienen.

In de continue stroom van catalogi, die dagelijks onze studeerkamers bereiken, bevindt zich af en toe een catalogus van zulke uitzonderlijkheid, dat het lezen ervan een waar festijn wordt. Dit overkwam mij toen ik de adembenemende jubileumcatalogus van Ludwig Rosenthal's Antiquariaat onder ogen kreeg. Dit is een unieke catalogus van 125 incunabelen en postincunabelen, waarin elk nummer een afbeelding heeft en de kleurenplaten talrijk zijn. Terecht wordt op het verso van de titelpagina de naam van de fotograaf genoemd, omdat hij voortreffelijk werk geleverd heeft. Ik zal beginnen met enige hoogtepunten uit deze rijkdommen voor U op te sommen. Nr. 3 is een Keulse druk van Ulrich Zell, circa 1475, Albertus Magnus, Sermones de tempore et de sanctis in een opmerkelijke contemporaine zwijnsleren band (f 22000,-). Nr. 8 is een prachtig geïllumineerd exemplaar van Alphonsus de Spina, Fortalitium fidei gedrukt circa 1471 door de eerste drukker in Straatsburg, Johann Mentelin. Het exemplaar bevat de acht folia met aanwijzingen voor de rubricator, die meestal na het binden werden weggegooid. De middeleeuwse encyclopedie van Bartholomaeus Anglicus De proprietatibus rerum vindt men in de uitgave Heidelberg, Heinrich Knoblochtzer, 1488 (f 8800,-). De eerste Nederlandse incunabel is De disciplina scholarium van pseudo-Boëthius. Het boek stamt uit de Broxbourne library (Deventer: Jacob van Breda, 1496; f 12500,-). De volgende Nederlandse incunabel is een uitgave van de Opera van de kerkvader Cyprianus die in de jaren 1477-1479 in Deventer door Richard Pafraet gedrukt werd (f 12500,-). Nr. 45 is een zeldzaam Grieks schoolboekje, Elementale introductorium in nominum et verborum declinationes Graecas (Erfurt: J. Knapp, 1509; f 4500,-). Deze kleine boekjes werden stuk gelezen en weggegooid, zodat er maar zeer weinig van bewaard zijn gebleven. Dit is het tweede bekende exemplaar van deze editie. Het belang van dit soort boekjes bij het onderzoek naar bijvoorbeeld de bestudering van het Grieks in de vijftiende en zestiende eeuw is evident. Nr. 58 brengt ons naar hoogtepunten uit de Italiaanse renaissance; het is een convoluut met de vertaling van Herodotus van Lorenzo Valla en de vertaling van Polybius van de hand van Nicolao Perotto (resp. Venetië: Joannes en Gregorius de Gregoriis, 1494 en Venetië: Bernardinus Venetus de Vitalibus, 1498; f 9800,-). De Herodotusvertaling is beroemd om haar prachtige sierlijst. Nr. 63 is weer een Nederlandse incunabel: de Sermones de tempore et de sanctis, in 1483 door Pafraet in Deventer gedrukt, met drie fraaie initialen (f 23500,-).

Nr. 74 is een fraai gedrukte uitgave van Lucianus' Dialogi deorum met Latijnse vertaling van Othomar Nachtigal (Straatsburg: J. Schott, 1515; f 3300,-). Nr. 94 is een vorstelijk exemplaar in fraaie band van Rainerius de Pisis, Pantheologia (Augsburg: Günther Zainer, 1474; f 52000,-). Een interessante convoluut bestaande uit de Fasciculus temporum van Werner Rolewinck (Venetië: Erhard Ratdolt, 1484) en het Supplementum chronicarum van Jacobus Philippus de Bergamo (Venetië: Bernardinus Benalius, 1486) krijgt nog meer waarde doordat de vijftiende-eeuwse bezitter bekend is: een zekere Broeder Gerard uit Amersfoort.

Nr. 106 is het eerste geïllustreerde boek uit de drukkerij van Anton Sorg in Augsburg, de Spiegel Menschlicher Behaltnuss uit 1476 (f 110.000,-). Nr. 124 is een van de eerste in München gedrukte boeken, het Quadragesimale van Paulus Wann, circa 1500 door Johann Schobser gedrukt (f 5800,-; uit de Broxbourne library).

Dit is nog slechts een kleine selectie uit de onmetelijke rijkdommen die in deze catalogus vergaard zijn. De beschrijvingen zijn zeer nauwgezet; mevrouw Rosenthal en haar medewerkers hebben in een aantal gevallen de hulp ingeroepen van buitenlandse experts, zoals Mme. Dominique Coq in Parijs bij het beschrijven van een uniek boek van de pers van Jean Mauditier in Rouen, van Frank Hieronymus in Bazel voor een Bazelse druk van Gregorius Bartholomaeus Mewes en van de Deutsche Staatsbibliotheek in Berlijn voor het toeschrijven van een incunabel aan Georg Husner in Straatsburg. De liefde en zorgvuldigheid waarmee de catalogus is samengesteld blijkt ook uit het zeer kleine aantal zetfouten.

Na al deze lof wil ik nog de volgende onjuistheden en hiaten signaleren: Bij nr. 5 is ‘si deliter emendatum’ natuurlijk een leesfout voor ‘fideliter emendatum’. Bij nr. 85 (een druk van Johann Zainer uit Ulm) was een verwijzing naar P. Amelung, Der Frühdruck im Deutschen Südwesten 1473-1500, I 47, (Stuttgart, 1979) wenselijk geweest. Het auteurschap van Gerard van Vliederhoven van de Quattuor novissima (nr. 92) staat wel vast. Zie De vijfhonderdste verjaring van de boekdrukkunst in de Nederlanden (Tentoonstellingscatalogus Brussel, 1973), blz. 241-243. In nr. 93 is een ligatuur verkeerd getranscribeerd: ‘ad horrendem vetustatis exemplar’ moet zijn ‘ad horrendae vetustatis exemplar’.

De tweede catalogus die ik bespreken wil is, zoals gezegd, van Bob de Graaf uit Nieuwkoop.

Al vele jaren behoort Bob de Graaf tot de meest erudiete antiquaren van Nederland. Vooral zijn kennis

[p. 19]

van het zestiende-eeuwse boek is groot, zoals onder andere blijkt uit zijn bibliografieën van Petrus Apherdianus en Reinerus Snoy Goudanus, zijn pionierswerk voor de bibliografie van alle Nederlandse drukken tussen 1540 en 1600, artikelen in Folium (en nu ook in De Boekenwereld!) en een imposante reeks catalogi. Met catalogi van De Graaf kan men riant en uiterst plezierig een avond doorbrengen. Ze munten uit door een rijk aanbod aan oude drukken, goede en deskundige beschrijvingen en veel illustraties.

Ook De Graafs nieuwe Catalogue 65 voldeed weer volledig aan mijn hooggestemde verwachtingen. Het is moeilijk een keus te maken uit het tiental incunabelen, zo'n 40 postincunabelen en een groot aantal latere zestiende- en zeventiende-eeuwse drukken, maar ik wil deze recensie beginnen met het opsommen van de voor mij meest verrassende en begerenswaardige nummers. In eerste instantie noteerde ik er op een kladblaadje 26!

Nr. 12 is een convoluut met Neolatijnse poëzie van Baptista Mantuanus - onder andere de Parthenice, het grote epos over Maria - gedrukt in 1518 door Knobloch in Straatsburg, in een band van Spierinck uit Cambridge (f 1700,-). Nr. 117 en 118 zijn werken van Hadrianus Junius, stadsdokter en rector van de Latijnse school in Haarlem, respectievelijk de Animadversorum libri sex (Bazel, 1556; f 600,-) en de bekende Batavia (Leiden, 1588; f 885,-). In dit laatste boek staat de beroemde passage hoe Laurens Janszoon Coster de boekdrukkunst uitgevonden zou hebben. Nr. 134 is een mystiek werk van de Italiaan Marco Antonio Lovisino, Espositione dell' XI et XII Cap. del IIII Lib. d'Esdra, met curieuze houtsneden, die men zo vaak in prognostische en mystieke werken aantreft (Venetië, 1571; f 1275,-). Een zeer zeldzaam boek is de Huyspostille op de Evangelien van de Sondagen, ende principaelste Heylichdagen doer het gheheel jaer. Deze Luthervertaling verscheen in 1567 bij Nicolaes Hendricks in Oberursel. Een prachtig geïllustreerd boek is Philip Melanchthon, In Evangelia... annotationes in de uitgave Leipzig: Valentin Babst, 1552. Hoewel het exemplaar enige defecten heeft, lijkt mij f 950,- zeer redelijk geprijsd. Nr. 173 is een interessante uitgave van Johannes Nider, Consolatorium timoratae conscientiae (Parijs: Jehan Petit, circa 1500; f 3600,-). Het boek is in de bibliografische literatuur niet exact te traceren. Het exemplaar heeft, volgens De Graaf, grote overeenkomsten met Copinger 4418 maar heeft anderzijds ‘substantial typographical differences’. Deze verschillen had De Graaf natuurlijk moeten noteren! Een intrigerend apocalyptisch werk is nr. 177, Onus eccleciae temporibus hisce deplorandis Apocalypseos suis aeque conveniens. (Augsburg, 1531; f 1950,-). Een grote houtsnede op het verso van het titelblad toont een met knuppel en zwaard tierende duivel.

Nr. 187 is een werk van Paulus van Middelburg, Paulina de recta Paschae celebratione (Fossombrone, Ottaviano Petruccio, 1513; f 4800,-). Nr. 212 is een leuk bibliografisch nummer over boekencensuur in Vlaanderen (Gent, 1610; f 250,-). Nr. 241 Bulle ofte Aflaetsbrief van de heylighe Cruysvaert getuigt van de nauwgezetheid waarmee De Graaf zijn catalogi schrijft. Na consultatie van Paul Valkema Blouw, de grootste kenner van het zestiende-eeuwse Nederlandse boek, kon hij deze bul toewijzen aan de drukkerij van Gillis Rooman in Haarlem. Volgens De Graaf is nr. 256, Termini causarum in Romana curia servari soliti in causa beneficiali, een in de literatuur onbeschreven incunabel, door hem aarzelend toegewezen aan Stephan Plannck of Eucharius Silber in Rome, circa 1490.

Nr. 267, Claude de la Tombe, Thesaurus animae ex theologia naturali (Frankfurt: Typis Laurentii Kerichbergerii à Tylsen, 1618) is een nogal mysterieus boek, omdat noch de schrijver noch de drukker te traceren is. Nr. 270 tenslotte is de prachtige Dialogo intitulato il Castellano van Giovanni Trissino, gedrukt in de cancellaresca van Arrighi (Vicenza, 1529; f 2250,-).

Vervolgens wil ik enige kritische opmerkingen plaatsen. Allereerst verbaast het mij dat er in een aantal transcripties van titelpagina's, die men kan controleren met behulp van de afbeeldingen, slordigheden zijn geslopen. In nr. 31 moet ‘hun ‘hem’ zijn; in 78 ‘veterum’ ‘verum’; in 79 ‘Johann’ ‘Johan’ en ‘waren’ ‘warem’; in 143 moet ‘op’ ‘opt’ zijn; in 145 ‘statuta’ ‘statua’; in 249 ‘cuiliber’ ‘cuilibet’. In 270 vermeldt De Graaf terecht dat in Trissino's Dialogo de open o als een Griekse omega wordt geschreven, maar hij transcribeert de titel dan met ‘Dialwgw’! In 277 moet ‘esse’ ‘essi’ zijn. In de bibliografische annotaties gebruikt De Graaf bij Plantijndrukken merkwaardigerwijze de grote bibliografie van Voet niet. Bij de nrs. 39 en 71 was een verwijzing naar M. Keyser, Glazemaker, 1682-1982: catalogus bij een tentoonstelling over de vertaler Jan Hendriksz. Glazemaker in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam (Amsterdam, 1982) nuttig geweest. Bij nr. 70, de belangrijke Seneca-editie van Erasmus (Bazel, 1515) had De Graaf moeten verwijzen naar de indrukwekkende catalogus van F. Hieronymus, Basler Buchillustration 1500 bis 1545. (Basel, 1984). De titelomlijsting staat op pag. 176. Bij nr. 82 en enige andere nummers is ‘title edition’ een verkeerde vertaling van ‘titeluitgave’. De Engelse term is ‘reissue’. De Graaf noemt Simon Grynaeus de samensteller van het Lexicon Graeco-Latinum (Bazel, 1532). Gelet op de titelpagina en vooral op de farrago libellorum is er blijkbaar een nauwe verwantschap met het Griekse woordenboek dat Geert Morrhe in 1530 in Parijs drukte. Voor zover ik weet bestaat er geen verband tussen Grynaeus en de Parijse editie. Zeer nuttig is tenslotte de index van vijftiende- en zestiende-eeuwse drukkers en uitgevers aan het einde van de catalogus.

Tenslotte kan ik drie antiquariaten noemen die voor de eerste keer een catalogus uitgebracht hebben: Coornhert in Gouda, Libellus lepidus in Veenendaal en Nillco in Tilburg. Alle drie wens ik veel succes toe!.