De Boekenwereld. Jaargang 1

[p. 8]

De Bibliotheek van Teylers Stichting
J.G. de Bruijn

Teylers Stichting werd opgericht in 1778 krachtens testament van de Haarlemse koopman Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778). Deze stamde af van de in 1580 om zijn geloof uit Engeland naar Holland uitgeweken Thomas Taylor. Pieter Teyler was een menslievend, spaarzaam mennoniet, die een levendige belangstelling had voor kennis en kunst en hun daadwerkelijke beoefening. De stichting, beheerd door een zich door coöptatie aanvullend college van vijf ‘directeuren, administrateuren en executeuren’, heeft dan ook naast charitatieve oogmerken, zoals de instandhouding van Teylers Hofje, de bevordering ten doel van godsdienst, wetenschap en kunst.

Tot dat doel zijn allereerst twee geleerde genootschappen met de stichting verbonden, naar omvang behorende tot de kleinste ter wereld: elk telt slechts zes leden. Teylers Godgeleerd Genootschap heeft de bevordering van de godsdienstwetenschap in de ruimste zin tot taak; de titel van de door hem uitgegeven publicaties vermeldt nadrukkelijk en typisch achttiende-eeuws: Verhandelingen betreffende de natuurlijke en geopenbaarde godsdienst. De taak van Teylers Tweede Genootschap is de bevordering van de ‘natuurkunde’ (waaronder begrepen zowel de exacte wetenschappen als de eigenlijke natuurwetenschappen, ieder vertegenwoordigd met één lid), dichtkunde, historiekunde, tekenkunde en penningkunde - in deze volgorde door de testateur gegeven. Beide genootschappen vervullen sedert 1778 hun taken door het jaarlijks uitschrijven van prijsvragen, het beoordelen c.q. bekronen van inzendingen, en het publiceren van de bekroonde studies. Van de Verhandelingen van het Eerste Genootschap verschenen tot heden 66 delen, van die van het Tweede Genootschap 47.

De tweede vorm waarin de stichting haar culturele doeleinden nastreeft is de instandhouding van een museum en een bibliotheek. Het eerste hiertoe bestemde gebouw, de ‘boek- en liefhebberijzaal’, werd voltooid in 1784. Deze ovale zaal bestaat uit twee verdiepingen, op de parterre voorzien van tien wandkasten voor instrumenten en een centrale vitrine voor gesteenten, op de verdieping bezet met twaalf wandkasten voor boeken langs een galerij. In de loop van de negentiende eeuw kwamen aanzienlijke uitbreidingen tot stand, de grootste bij het eeuwfeest van de stichting in 1878. Zo beschikt de bibliotheek thans over circa 300 kasten voor haar meer dan 100.000 banden.

Het museum bestaat in zijn tegenwoordige structuur uit vijf afdelingen:

I.	het natuurkundig kabinet
II.	het mineralogisch-paleontologisch kabinet
III.	de kunstverzamelingen
IV.	het penningkabinet
V.	het postzegelkabinet.

De inhoud van de bibliotheek draagt in essentiële trekken het stempel van haar eerste bibliothecaris, Martinus van Marum. Deze was tevens de eerste directeur van het museum en heeft de grondslag gelegd voor de hierboven genoemde afdelingen I en II van dit museum. Zijn persoon verdient daarom een korte uitweiding.

Dr. M. van Marum (1750-1837) was een verlicht Europeaan, die met vele vooraanstaande beoefenaars der natuurwetenschappen van zijn tijd in betrekking stond. Zijn bewaard gebleven correspondentie omvat meer dan 3.000 brieven, voor een deel ook van betekenis voor de bibliotheek van Teylers Stichting: vele boekwerken bestelde Van Marum bij de (buitenlandse) auteurs zelf; in andere gevallen schakelde hij zijn correspondenten in bij de aanschaffing. Gepromoveerd als medicus èn als natuurfilosoof, vestigde Van Marum zich in 1776 als arts te Haarlem, waarnaast hij reeds in 1777 directeur werd van het kabinet van natuurlijke zeldzaamheden van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, Nederlands oudste zoölogische museum, in 1866 geliquideerd. Tussen 1776 en 1800 hield hij zich vooral

[p. 9]

bezig met fysicochemische onderzoekingen. Niet alleen zijn enorme elektriseermachine, ook diverse chemische apparaten herinneren aan zijn werk op dit terrein. Ook de natuurlijke historie had echter zijn aandacht behouden. Op reizen in Duitsland, Frankrijk, Zwitserland en Engeland verzamelde hij materiaal ter uitbreiding van de aan zijn zorgen toevertrouwde musea. Ook boeken kocht hij wel in buitenlandse steden aan. Sedert 1794 was hij secretaris van de Hollandsche Maatschappij, Nederlands vroegst opgerichte en voornaamste geleerde genootschap. In zijn latere leven keerde Van Marum meer en meer naar zijn jeugdliefde, de plantkunde, terug. Sedert 1803 kweekte hij op zijn buiten Plantlust aan het Spaarne talloze inen uitheemse, ook subtropische, gewassen.

Van Marums activiteiten voor de bibliotheek weerspiegelen sterk zijn persoonlijke voorkeuren: botanie, zoölogie en geologie - de drie rijken van de natuur. Daarnaast was hij uiteraard gebonden aan richtlijnen, hem door directeuren en door Teylers beide genootschappen verstrekt; hij was trouwens zelf jarenlang lid en voorzitter van het Tweede Genootschap.

De opzet van de bibliotheekcollectie is drieledig:

1.	een verzameling klassieke auteurs, waaronder de kerkvaders,
2.	een natuurhistorische verzameling, waarbij ook reisverslagen behoren,
3.	een collectie verhandelingen van academies en geleerde genootschappen.

Dit schema vormt grosso modo nog altijd de basis van de verzamelactiviteiten, met dien verstande dat de eerste afdeling na haar oorspronkelijke opzet slechts weinig is uitgebreid. Naar de omvang is de laatste van de drie afdelingen in de loop der tijden ongeveer vier maal zo groot geworden als de beide andere tezamen,

1. De ovale zaal, gebouwd door Leendert Viervant in 1770-1784, Dit is het oudste deel van ‘Teyler’. Tot 1880 was het alleen toegankelijk via het fundatiehuis, Pieter Teylers woonhuis, in de Damstraat. De twaalf kasten op de verdieping vormden tot 1826 de gehele Stichtingsbibliotheek. Anno 1984 telt deze 300 kasten met 125.000 banden, waarvan 100.000 tijdschriftjaargangen. Negen generaties bibliothecarissen hebben naarstig verzameld. Foto: E. Zwartser

[p. 10]

een ontwikkeling die in Van Marums tijd stellig nog niet te voorzien was.

Van Marums opvolgers dr. J. van Bemmelen (1837-1853) en dr. D. Lubach (1853-1869), beiden medicus als hij, breidden de collectie sterk uit. In 1865 kwam de verzameling van de toen opgeheven Haarlemse klinische school aan Teylers Stichting. Bij de acquisitie werden deze beide bibliothecarissen zeker gesteund door Van Marums opvolger in het museum, prof. dr. J.G.S. van Breda. Door dr. C. Ekama (1869), eveneens medicus, werd de definitieve editie van de catalogus geredigeerd. Tome I Sciences Exactes et Naturelles verscheen in het tijdvak 1885-1888, Tome II Auteurs Grecs et Latins, Bibles, Histoire Ecclésiastique, Pères Ecclésiastigues, volgde in 1889. Ook in deze periode gaat de uitbreiding gestadig door.

De eeuwwisseling markeert dan evenwel de onrust die langzamerhand in de natuurwetenschappelijke bibliotheekwereld ontstaat door de tomeloze groei van de omvang van onze kennis. Het is de tijd van de Union internationale de documentation en het Institut international de bibliographie te Brussel, het tijdvak waarin men de hoop koestert, de opkomende vloed van literatuur op natuurwetenschappelijk gebied nog op één plaats te kunnen blijven beheersen. Vanuit deze optiek werden ook de delen iii en iv van onze bibliotheekcatalogus geschreven, waarin Teylers Stichting een eigen bijdrage leverde aan het toen jonge vak documentatie: naast de aanwinsten uit de periode 1888-1912 catalogiseren deze twee delen ook de titels van de artikelen uit een groot aantal belangrijke tijdschriften; vandaar hun enorme

2. De leeszaal, uit 1826, waar de botanische boeken staan opgsteld. Een middenkast bevat foliowerken en dient tevens als leestafel. Met een replica van het standbeeld op de Grote Markt te Haarlem wordt de nagedachtenis van Laurens Janszoon Coster in ere gehouden. Foto: E. Zwartser

[p. 11]

omvang. G.C.W. Bohnensieg (1892-1906) publiceerde in 1904 Tome III, J.J. Verwijnen (1906-1925) gaf in 1915 Tome IV uit. Sedert dat jaar zijn geen gedrukte catalogi meer verschenen.

In de twintigste eeuw veranderde het beeld van de wetenschap, vooral dat van de natuurwetenschappen, op vrijwel alle onderdelen. De overheersende rol die voorheen gespeeld was door de beschrijvende plant- en dierkunde, werd door de experimentele biologie in toenemende mate betwist. Ook in de geologische wetenschappen nam de invloed van de fysicochemie en van experimentele methodes toe. Wat betreft de publicatiemedia, verminderde de functie van boeken ten gunste van de zoveel sneller te verspreiden tijdschriften, waarvan het aantal schier onbeperkt schijnt. Wellicht houdt echter deze omvang zelf in onze tijd van automatische geheugens de kiem in zich van ontbinding en opheffing: reeds nemen sommigen aan dat binnen weinige decennia geen wetenschappelijke publicaties meer zullen verschijnen maar dat zij rechtstreeks en ‘ongepubliceerd’ in de computer zullen worden opgeslagen.

Hoe dit zij, de bibliothecarissen van nà de eerste wereldoorlog zagen zich geconfronteerd met moeilijkheden die hun voorgangers nimmer hadden gekend. Het waren Mevrouw H.C. Dorhout Mees (1925-1956), dr. R. Lorentz (1957-1967) en de schrijver dezer regelen. In 1928 werd de bibliotheek nog verrijkt met een zeer belangrijke privé collectie, namelijk die van de fysicus prof. dr. H.A. Lorentz, die van 1912 tot aan zijn dood aan Teyler verbonden was als curator van de natuurkundige afdeling.

3. De zogenaamde ‘opkamer’ gezien vanaf de onderste halve verdieping. De vloerverwarming was in 1880, toen deze Spaarnevleugel gebouwd werd, ultramodern. Dit gedeelte bevat de zoölogische boekwerken; ook hier een centrale kast voor folianten. De architect van de gevel aan het Spaarne was de Wener C. Ulrich, de uitvoering van de nieuwbouw stond onder leiding van de Haarlemse bouwmeester A. van der Steur. Foto: E. Zwartser

[p. 12]

In 1947 werden de bibliotheken van Teylers Stichting en de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen met elkaar gecombineerd: onder beheer van de bibliothecaris van Teyler werd het gehele tijdschriftenbezit en een deel van het boekenbezit van de Maatschappij opgeslagen in de lokaliteiten van de stichting.

Een steeds scherper onderscheid ontstaat met het vorderen van de twintigste eeuw tussen enerzijds ons vieux fonds, de prachtige verzameling van in de eerste plaatst achttiende en negentiende eeuwse natuurhistorische werken, welke nauwelijks meer wordt uitgebreid, anderzijds het tijdschriftenbezit, een bezit dat ten dele eveneens van hoge ouderdom is (de Philosophical Transactions van de Royal Society of Londen dateren van 1665!) doch dat nog heden levend wordt gehouden door meer dan 1.000 lopende titels. En al weten wij dat deze duizend periodieken niet meer dan één procent vormen van hetgeen thans aan natuurwetenschappelijke tijdschriftpublicaties verschijnt, wij menen daarmede toch aan een behoefte in de Nederlandse wetenschappelijke wereld (namelijk die van biologen en geologen) te voldoen. In hoeverre wij daarin slagen zal de toekomst uitwijzen. In hoeverre mijn voorgangers geslaagd zijn moge ik overlaten aan het oordeel van één onzer gebruikers, Mevrouw Van Steenis van het Rijksherbarium te Leiden:

modern botanists in the Netherlands cannot but admire the persistence with which Van Marum created this monument of learning, this priceless library.

4. De ‘opkamer’ gezien vanaf de bovenste halve verdieping, waar - gerangschikt naar land van herkomst - tijdschriften zijn opgeslagen. Evenals de ovale zaal heeft de opkamer bovenlicht. Foto: E. Zwartser