Boekengids. Jaargang 38

[p. 121]

Nummer 4 achtendertigste jaargang mei 1960

Jos Panhuysen zestig
door Valeer van Kerkhove

Is het mogelijk dat een schrijver van internationaal gehalte gedurende dertig jaar zijn talenten tentoon spreidt binnen ons taalgebied en toch voor de grote massa van de Vlaamse lezers een kwasi onbekende blijft? Dit lijkt mij het geval voor Jos Panhuysen. Geboren te Tilburg op 13 mei 1900, sinds jaren woonachtig in Den Haag, is Panhuysen bij ons het slachtoffer van ik weet niet welke ongekendheid bij het lezerspubliek, ongekendheid die, vooral ten overstaan van de werken die hij sinds de jongste wereldoorlog schreef, een waarachtig schuldige nalatigheid moet heten. Verre van ons, natuurlijk, te beweren dat niemand hem hier zou kennen, maar zijn faam is te klein in verhouding

Jos Panhuysen

tot de waarde van zijn laatste zestal romans.

Toch is die mindere bekendheid bij de Vlaamse lezer misschien in zekere mate te begrijpen, al is ze dan geenszins goed te keuren. Hoewel Panhuysen door geboorte N.-Limburger is, dus sterker dan andere Noorderburen met het Vlaams temperament verwant zou kunnen zijn, toch is een zekere graad van ons bevreemdende nuchterheid misschien oorzaak van zijn onvoldoende populariteit bij ons. Niet dat ik hem een ‘hollander’ zou willen noemen in de soms minder gunstige betekenis die wij wel eens aan die naam geven; eerder zou ik hem als Engels typeren. Met een soms licht ironiserende distance staat hij tegenover zijn onopvallende, burgerlijke figuren, die zich meestal bewegen in even onopvallende, burgerlijke provinciestadjes. Wat daarenboven, op een eerste gezicht het meest treft, is het feit dat de lezer bij het sluiten van een boek van Panhuysen, weinig of geen herinnering van een ‘verhaal’ bijblijft. Hij is door de rust van een provinciestadje gewandeld, hij heeft wellicht Graham Greene'se drama's en situaties meegemaakt, maar dat heeft hij nauwelijks gemerkt. Bij de lektuur is mij vaak de gedachte door het hoofd gegaan: dit is een situatie voor Greene, maar deze Panhuysen heeft er een heel andere narratieve techniek op toegepast. Nergens zoekt Panhuysen de epische spanning, nergens het aangrijpend verhaal-effekt, nergens het exotisch of sterk gekleurd dekor, nergens enige jachtigheid. Als in Wandel niet in water, kan hij Maan Houthalen bij het begin van het boek zijn voornemen laten uitdrukken om binnenkort zelfmoord te gaan plegen, waarna het hele boek de biecht van Houthalen bevat, die een rechtvaardiging van die zelfmoord (in de ogen van Houthalen althans) moet zijn. Toch klinkt in heel dit boek geen woord hoger dan het andere, wijkt de lichte ironie zelden uit de bladzijden en verwekt de zelfmoordgedachte niet de minste sensatie.

Volgt nu uit dit alles niet, dat de boeken van Panhuysen grijs en kleurloos moeten zijn? Neen, wel integendeel, zij boeien van het begin tot het einde, zij houden de lezer vast op een eigenaardige, zeer ongewone wijze. En het moet eenieder die wat dieper op die werken wil ingaan, intrigeren hoe Panhuysen het dan toch klaarspeelt om zonder ‘helden’ en zonder in het oog springende ‘story’ toch de lezer aan te grijpen en tot het einde toe met ergens een onvatbare band mee te voeren langs het lot van zijn personages.

In een publiek debat dat schrijver dezes eens te houden had met een van onze eminente en zeer gelezen romanciers stond o.m. volgende vraag aan de orde: wat is nu eigenlijk essentieel in de roman? Mijn gewaardeerde vriend en tegenspreker poneerde: ‘in de roman primeert het verhaal’. Ik meende daar tegenover te moeten plaatsen: ‘in de roman primeert de mens’. Ik bedoelde daarmee dat het inwendig lot van de personages voor mij van meer belang was dan wat hun uitwendig overkomt; dat de gebeurtenissen, de feiten, mij minder interesseerden dan de innerlijke reacties en evoluties van de figuren. Soms zou men een boek van Graham Greene kunnen leggen naast een van Agatha Christie voor wat de verhaalspanning betreft. Het enorme verschil tussen deze auteurs ligt dan in het feit, dat ons bij Greene, buiten en boven het verhaal uit, het innerlijk lot van de personages uiteindelijk veel meer boeit en aanbelangt dan hun uitwendige lotgevallen.

Panhuysen nu heeft bijna volledig afstand gedaan van het opvallend ‘feit’. Hij heeft de ganse interesse verlegd naar dat inwendig lot, lot dat soms zeer dramatisch is, waarvan echter de dramatiek nergens opkookt, maar altijd in het even rustige, dagelijkse woord

[p. 122]

gevangen blijft. En de lezer gaat mee, stap voor stap, zonder zich op te winden, zonder zich te vermoeien, maar volkomen thuis in al deze dagelijkse dingen, tussen deze dagelijkse mensen en dekors waartussen hij zijn eigen leven slijt, temidden van toestanden die voortdurend de zijne zijn, maar die hem door de magie van nuchter gesproken woorden gans nieuw geopenbaard worden. Ik zou Panhuysen de tovenaar van het dagelijkse willen noemen.

Want... achter al het dagelijkse, en achter de vaak opduikende ironie, klinkt een diepere resonantie. Panhuysen is een bij uitstek katholiek auteur. Het weinige dat ogenschijnlijk met zijn personages (en met ons allen!) gebeurt, projecteert hij, weer even onopvallend maar daarom juist zo waarachtig, tegen een eeuwigheidsachtergrond die een gans onverwacht, en ook voor de gelovige, gans nieuw licht werpt op het vertelde. Zelden heb ik bij een auteur het geloof zo ‘ingebouwd’ gezien in het leven. Vele van zijn personages zijn, oppervlakkig gezien, ongelovigen of althans zeer lauwe belijders. Zij zijn allesbehalve conventionele heiligen. Maar zij zijn, als ik die modernistische term gebruiken mag, existentieel gelovig. Daarmee bedoel ik, dat hun leven aan ons zichtbaar wordt in dat zeer bijzonder licht dat den gelovige eigen is, het licht waarin de aardse betrekkelijkheid en de bovennatuurlijke absolute waarde met elkaar verzoend worden. Eén dogma vooral gaat schuil achter het gehele werk van Panhuysen, zoals het schuilgaat achter het leven zelf, dat dogma nl. dat naar mijn bescheiden mening het dogma van deze verscheurde tijd moet zijn: het mysterie van de Gemeenschap der Heiligen, van de onderlinge, onvatbare genadeband tussen de mensen, van de inwerking - buiten alle psychologie om, - van mens op mens. Maar die wisselwerking is zo subtiel, ze verloopt zo in de verborgen diepten van de ziel, dat het schier onbegonnen werk is ze met konkrete voorbeelden uit de werken te illustreren. Panhuysen drukt ze zelden of nooit expliciet uit. Zij schuilt in de volledige evolutie van de personen ‘naast’ elkaar, onbewust van elkaar. De reeds vernoemde Maan Houthalen zegt ergens ongeveer: ik geloof dat de mensen tenslotte maar bitter weinig voor elkaar kunnen doen. Ondertussen is dezelfde man echter bezig uiteen te zetten hoe zijn hele leven geboetseerd is geworden door mensen met wie hij samenleefde; en die uiteenzetting op haar beurt, gedaan tegenover een schier passief luisterende zuster, zal misschien uiteindelijk zijn redding betekenen, omdat de luisterende zuster, zonder uitwendige daad of tussenkomst, het hoogste voor hem doet: haar geloof voor hem offeren. Is de uitspraak van het personage dan in tegenspraak met de werkelijkheid? Neen. Wat hij immers van de mensen verwachtte en verlangde, gebeurde zelden of nooit. Wat wel gebeurde was een richten van zijn inwendige evolutie, waarvan hij zich niet helemaal bewust was, maar dat er niet minder reëel om bleek.

_* * _*

De titels van de verschillende romans (we vernoemen enkel die na de tweede wereldoorlog verschenen,) drukken telkens op summiere wijze een soort programma uit. Rechtvaardigen en zondaars, (1947) Leven alleen is niet genoeg, (1954) Iedereen weet het beter, (1955) Gewoon bespottelijk, (1956) Wandel niet in water, (1957) Ik kom niet terug, (1958).

Normaal zou in een opstel als het onderhavige een korte bespreking per boek aangewezen zijn. Met opzet vermijd ik dat echter. De wereld van Panhuysen is één. Hoewel vanzelfsprekend telkens andere aspekten lichtjes naar vóór treden, lijkt die eenheid mij zo groot, dat het niet opgaat ze uiteen te halen binnen dit kort bestek. Zoiets zou een uitgebreide studie vragen.

Gedifferentieerd zijn de types immers wel, en zulks in zeer hoge mate. Maar samen vormen ze één kleine ‘comédie humaine’. Daar is Olivia Doeve, hoofdfiguur uit de nog enigszins naar de juiste vorm tastende roman Rechtvaardigen en zondaars, een vrouw die op zoek is naar een zin in haar paradoksaal leven: leven dat tegelijk overvol en ledig is. Daar is Kees Roderijs uit Leven alleen is niet genoeg, die inderdaad vagelijk gaat beseffen wat de titel uitdrukt. Hij ook heeft druk geleefd. Nu hij echter voor de dood staat komen stuk voor stuk de herinneringen los aan zijn overleden vrouw die hij blijkbaar nooit begrepen heeft, daar waar alle anderen haar wel schenen te kennen. Meteen wordt ook zijn eigen leven hem vreemd... Mede onder impuls van zijn opduikende herinneringen gaat de wereld nieuw voor hem open; zijn dreigend einde toont hem de lijn van zijn verlopen leven en schenkt hem nieuwe, zij het vage inzichten in de levens van de anderen: hij speurt het mysterie. Het dichtst wordt ongetwijfeld dit levensmysterie benaderd door het zielige burgermannetje Jan Tondel uit Iedereen weet het beter, de meest magistrale figuur die Panhuysen totnogtoe geschapen heeft. Jan Tondel spreekt twaalf talen (zoveel als er apostelen zijn, wat ons aan het Pinksterwonder herinnert.) Maar hij spreekt ook - en dat is het mirakel, - de taal van zijn buren, zijn kennissen en zelfs van zijn toevallige ontmoetingen. Hij zit zonder het

[p. 123]

te weten of te willen in hun levensmysterie ingebouwd. In geen ander boek heeft Panhuysen de reeds vernoemde realiteit van de Gemeenschap der Heiligen sterker geïllustreerd dan in deze schriele en tegelijk grootse figuur. Het verst heeft Panhuysen zich gewaagd met Maan Houthalen uit Wandel niet in water. Deze heer op middelbare leeftijd heeft een ogenschijnlijk geslaagd leven geleid. Hij is levenslang een vrije geest geweest, zijn materiële zaken zijn hem meegelopen, hij was succesrijk. Toch besluit hij nuchterweg zelfmoord te plegen en verhaalt enkele weken voor zijn daad zijn leven aan zijn zuster Leen die kloosternon is. Sommigen zijn over het algemeen opzet van dit boek gestruikeld. Zij hebben blijkbaar een onverzoenlijkheid ontdekt tussen de rustige, gedetacheerde toon van de verteller en het schier ondenkbaar dramatisch gegeven. Daarenboven komt schijnbaar nergens een doorslaggevende reden voor de geplande zelfmoord naar voor. Maar wellicht heeft Panhuysen in geen ander boek sterker de dramatiek van het ‘gemis’ uitgedrukt: een man die vele redenen had om tevreden te zijn... waarover? Een tijdlang immers kan de denkende mens zichzelf bedriegen en de noodzakelijke levenstevredenheid scheppen uit bijkomstigheden: een lichamelijke liefde, het werk, de natuur of wat dan ook; maar het zeer tijdelijk, beperkt en vleugellam opgaan in dit en dat en nog iets anders geeft geen uiteindelijke zin aan de totale menselijke existentie. Voor het Leven in de hogere zin vormen vele kleintjes geen groot en zeker geen geheel, zij verdwijnen stuk voor stuk in de absolute leegte. Het is de aanwezigheid van deze leegte, zo sober opgeroepen, eigenlijk maar gesuggereerd, door de gelovige Panhuysen, die de vierde dimensie schept in zijn werk. En het is die vierde dimensie die van hem de belangrijke auteur maakt die hij is, de man die uit een wereld van kleinburgerlijkheid, waarin weinig gebeurt, een wereld in eeuwigheidsperspectief kan scheppen.

Geen personage van Panhuysen is ons vreemd; wij kennen hen alle, we praten dagelijks met hen, of liever langs hen heen, zoals zij langs ons heen praten en toch... de Gemeenschap der Heiligen is een realiteit waarvan wij ons nooit ten volle bewust zullen zijn, maar die wij langs de boeken van Jos Panhuysen sterker kunnen gaan beseffen.

Het nog gezonde Vlaanderen heeft er behoefte aan Panhuysen beter te leren kennen en hoger te leren waarderen. Dit wensen wij hem - en onszelf - dan ook van harte bij zijn verjaring.

Bibliografie van Jos Panhuysen

1929	-	DE DAG. Een onwaarschijnlijke komedie in 3 bedr. (IV, 82.1) - Zaandijk, J. Heijnis Tsz., 8^o, 88 blz.
1930	-	HET HOOPVOLLE TEKORT (IV, †, 83.1) - Tilburg, Nederlandsche Boekhuis (19 × 13) 146 blz. (R. 9296)
1931	-	HET GELUK (IV, †, 83.8) - Arnhem, Van Loghum Slaterus (Stem-bibliotheek) (20 × 14) 250 blz. (R. 8693, 8777).
1932	-	HET AFSCHEID (IV, †, 83.1) - Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar (22 × 16) 153 blz. (R. 10.234, 10.278).
1937	-	DE ONTMOETING (IV, 83.1) - Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar (21 × 14) 149 blz. (R. 14.626).
1938	-	ZEE (III-IV, 83.1) - Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar (21 × 13) 312 blz. (R. 16.081, 16.245).
1947	-	RECHTVAARDIGEN EN ZONDAARS (III, †, 83.1) - Utrecht, Het Spectrum (22 × 14) 276 blz. (R. 28.068, 28.130).
1954	-	LEVEN ALLEEN IS NIET GENOEG (III, †, 83.1) - 's-Gravenhage, A.A.M. Stols (21 × 13) 195 blz. (R. 38.680, 38.752).
1955	-	IEDEREEN WEET HET BETER (III, †, 83.1) - 's-Gravenhage, A.A.M. Stols (21 × 13) 240 blz. (R. 39.847, 39.921).
1956	-	GEWOON BESPOTTELIJK (III, †, 83.1) - 's-Gravenhage, A.A.M. Stols (21 × 13) 216 blz. (R. 41.877, 41.947); 3^e druk: Den Haag, Nijgh & Van Ditmar (Zakdoekenreeks) 1959 (20 × 13) 216 blz. (R. 41.877, 41.947).
1957	-	WANDEL NIET IN WATER (III, †, 83.1) - 's-Gravenhage, A.A.M. Stols (21 × 13) 240 blz. (R. 43.356, 43.422).
1958	-	IK KOM NIET TERUG (III, †, 83.1) - 's-Gravenhage, A.A.M. Stols (21 × 13) 130 blz. (R. 45.329).