Het boeck vanden pelgherym

[p. ongenummerd]

[Het boeck vanden pelgherym]

¶ Dit is dat boeck vanden pelgherym

<houtsnede: de pelgrim in de open lucht; op de achtergrond huizen en torens; boven zijn hoofd in een cirkel het hemels Jeruzalem met muren en torens>

[De versozijde is blanco]

[fol. 1r]

<houtsnede: pelgrim slaapt met hand onder wang op een helling links van een beekje; konijn op de linkeroever, op de rechteroever drinkende vogels en herten>

[1ra]

¶ Hier beghint het prologus

In¹ allen pelgryms van desen lande de welcke dat hier gheen bliuen en hebben. Ghelijc dat sinte pouwels seyt. Alle t volck van deser werelt Rijc arm wijs ende onwijs zijn alle pelgryms ¶ Een visioen willic v ontdecken dat my op eenre nacht te voren quam in mynen slape al dromende Langhe tijt te voren had ic dicwile gelesen dat schone gedicht van de rose Ende ic wane wel dat het de meeste sake was die my eerst dede dromen twelcke ic v nu wil vertrecken Dus coemt bet nae alle lieden ende wilt verstaen ende horen nye [1rb]mont gha achterwaerts noch en vertrage want ghij zijt alle schuldich voert te comen ende wel te horen na dat visioen Daer bij soe heb ict in leker talen geset om dat die leeke lieden verstaen souden Want hier an mach elckerlijc leeren wat wech men sculdich is te gaen of te laten Ende dit visioen is een sake zeer noetsakelic den menschen. die haer pelgrymagie doen moeten in deser werelt

¶ Hier eynt dat prologus²

1 Blauwe, eenvoudig gedecoreerde initiaal I ter hoogte van acht regels.

2 Bladsignatuur a ij.

[fol. 1v]

<houtsnede: dezelfde als van de eerste pagina, maar nu bladgroot>

[fol. 2r]

[2ra] Mi³ droemde in minen visioen dat ic een pelgrym was de welke wt ghetoghen was om te gaen totter stat van iherusalem. want in een spigel also mi dochte die groet was had ic van varren ghesien de stadt van ierusalem De welke mi dochte van groten doene beide van buyten ende van binnen. want die wegen ende die straten waren alle ghepaueert van goude Seer hoech was tfondement gheset ende alle die metselerie was ghewrocht van leuenden stenen. ende mit eender hoger mueren al besloten Daer binnen stonden sonderlinghe vele van yemant begrepen te warden

Daer na sach ic sinte franciscus Die wel betoende dat hi der luider vrient was Want alsoe my dochte habitacien ende woninghen. Daer was alle blijschap sonder rouwe. Daer had elkerlijc meer van alle begeerten dan yemont soude konnen begeren. Maer een dinc wantroeste mi seer Dat was dat elckerlijc niet daer in en mocht comen tot sijnen begheren mits den inghanc die soe zeer nauwe ghewacht was. want cherubin was de portier Die een vyerich zwaert in sijnre hant hielt zeer snijdende aen beiden zijden Dies conste hi hem wel behelpen. want hi soe wel schermen const dat hem niemant voerbi lijden mocht sonder doot of ghewont te wesen. De prince van dier stat geboren om dat hi [2rb] menschelichede angenomen had ende doer die stadt geleden was. ontfinc hi de doot gesteken mit eenre glauie in sijn zide ende liet sijn bloet daer te tolle Nochtan en was hi daer gheen tolle schuldich Al desghelijcs so deden alle sijn ridders ende soudeniers al droncken zij wt sijnre kelcken Ende ter passagen ontfinghen zij de doot Bouen ter cartelen van der poorten daer de portier niement en verdraghet So sach ic hanghen wimpelen gheuerwet met roeden bloede Als ic al dit merckende wart ende wel sach datmen mit fortse daer in most comen op datter ghen ander inganc en waer alst en was. Want elckerlijc was versaecht als hi cherubinne sach Daer om dochte my dat hi voertmeer sijn vuerich swaert wel besteden mocht Mar recht als ic mijn ogen op wart sloech ende opwaerts sach So sach ic daer een seer groet wonder dat mi alte seer verwonderde Want daer sach ic sinte augustijn sittende hoghe ten cartelen vander muere ende hy scheen wesende een vogelaer of een azere van vogelen Mit hem so waren veel ander luyden meesters ende leraers die alle holpen dat aes maken om de voghelen te asen ende te voeden Want mitten aze ende ghesuyckerden morselen die sij hielden ende die wytworpen die de voghelen aten veel luyden worden voghelen ende daer⁴

3 Gedecoreerde initiaal M ter hoogte van acht regels; de letter i is iets groter dan de daarna volgende letters.

4 Bladsignatuur a iij.

[fol. 2v]

[2va] nae vlogen zij inde stat van bouen Voert sach ic daer veel iacopinen canoniken ende augustinen ende alle ander manieren van volcke die alle plumen vergaderden ende maecten daer of grote vlercken Daer na begonnen si te vlieghen om van bouen in dese stat te vlieghen ende alsoe daer in te comen sonder yet veel te gheuen om cherubins dangier

Harde⁵ cort nae desen. alsoe ic mijn ogen omme sloech ende an dander sijde sach Soe verwonderde ic my noch veel meer dan te voren van een dinck dat ic daer sach Want bouen ten cartelen vander stede sach ic ander volck van auctoriteyt die den ghenen van haerre kennissen holpen Alsoe dat si quamen in die stat van iherusalem Alder eerst sach ic daer sinte benedictus⁶ die gherecht had neffens den muer een grote starcke ledere In welcke ledere ghestelt waren xij. trappen van oetmoedicheiden. biden welken hi sine vrienden dede harde dapperlic opclimmen om in die stat te comen weder het waren swarte monicken wit of graeu sonder ende droemde Een grote corde wel vast ghedrayt mit veel groter knopen tot veel steden hadde hi nef[2vb]fens de muer neder gelaten Bijder welker elckerlijc op clam die van siner kennissen was Niemant en mocht de handen so vet hebben noch soe besmeert op dat hij hem vast hielt aen die cnopen hi en quam zeer lichtelic op Menigen anderen sach ic oec op die muer daer of dat ic niet seker en ben wie zij bi namen waren Want sonder meer was al mij ghesicht ande sijde tegens my ouer want ic en mochtse niet ouer sien dat mi seer leet was Maer op de muer tegens mi ouer was een cleyn doerkijn seer nauwe Welck doerkijn de coninc dede wachten. ende hadde den slotel daer of ghegheuen sinte peter in wien hi sijn betrouwen gestelt had Ende seker so mocht hi oec wel want hi die nie en loech heeft ghesproken die rijcke niet te meer daer doer ne mocht lijden dan een kemeel soude mogen cruypen doer dat oghe van eender naelden. seer subtijl was daer het inghaen. want sij mosten hem al naect ontcleden die daer lijden souden Als men daer binnen quam so vantmen daer grote oueruloedicheit van alderhande clederen dus so en mochter niemont gecleet lijden of hi en hadde an des coninx leuereye. mar wie die an had leden als sij wilden. zeer wel bequam mi dese passage om tgemeen vordel datter elkerlijc had ia arm ende rijc indien sij haer oude cleder wilden of doen om

5 Initiaal H over twee regels; de volgende a is ook iets groter. Tenzij anders vermeld geldt dit voor alle volgende vetgedrukte initialen en tweede letters.

6 bndictus met een nasaalstreep boven de n.

[fol. 3r]

[3ra1] daer binnen nyewe te hebben Dit is licht te doen want daer en is geen so rijc hy en is wel arm als hy wil Ende seker men mach wel hopelic een luttelkijn armoed lijden om so groten rijcdoem ewich weder te vercrighen

Nv hebdi opt corte ghehoert vander scoender stat ende hoe icse inden spiegel gewaer wart. Dus so wil ic daerwaert gaen ende warden pelgrim want ic sach wel in mynen droem dat elders niewer rust en was dan daer My dochte oec dat ic gro[3rb1]te bliscap gehad soude hebben had ic daer binnen gheweest ende nemmermeer en wildic weder wt gecomen hebben Terstont so wardic weder peisende dat my van node was wildic pelgrim van iherusalem warden een staf ende male Doe trad ic wt minen huyse daer ic den termijn van .ix. maenden in gheweest hadde sonder dat ic ye daer wt quam Ende began doe te soecken palster ende male Dwelc my van node was nae dien dat ick te doen hadde

<houtsnede: links slapende pelgrim, rechts Gratie Gods en pelgrim in landschap, pelgrim draagt tas en Gratie Gods overhandigt hem staf>

[3ra2] Als ic dus ghinc wenende ende souckende om te vinden een coepman die my daer an helpen mochte Onuersiens wardic siende voer mi een zeer schone vrouwe ende scheen eens coninx of groets heren dochter des ic my zeer verblijde Sij was omgort mit een groen web mit carbonckelen be[3rb2]sayt An haer borst was een hecsele daer int middel stont een starre dies ic my zeer verwonderde. Haer hooft was gecroent mit een crone al omset mit veel starren. zeeker wel had hij de macht diese haer ghegeuen had Sij was houesch alsoe my dochte want zij gruete mi eerst soetelic vra⁷

7 Bladsignatuur a iiij.

[fol. 3v]

[3va] gende waer ic also ginc al wenende ende troerende Doe wort ic beschamet ouermits dat ic ongewone was teghen een so groet een vrouwe te spreken Niettemin ic ouerleide een woert van outs hoe edelre hoe oetmoedigher want oetmoedicheit is een teyken van goedertierenheit ende van een edel hart Ende die dese doget in hem niet en heeft in hem en is gheen doecht die volmaect is. Ende andtwoerde haer ende seyde alle dat my ouergegaen was ende op wege was om tot iherusalem te ghaen Maer dat ic droeue waer was doer ghebrec van palster ende male ende ic dat al wenende ghinc soukende O goede vrient andwoerde zij mi van als goede nyemare datstu soecs coemt mit my want groet geluc is dy gebeurt my ghevonden te hebben want ic v van al v gebrec voersien sal Doe en mocht ick my niet langher onthouden te vraghen haer naem ende wie zij waer. ende seyde O edele vrouwe sonder v te belgen ic bid v segt my uwen naem waen ende wie ghi zijt Vrient seyde zij ic ben des coninx dochter heer bouen allen heeren Hy heeft my hier gheset in dit lant om hem vrienden te makene niet dat hijs noet heeft Maer om dat hy seluer lieft draecht tot een yegelijc ende wilde dat malc zijnder kennisse hadde om haer selfs profijte allene want hij van als onbehoeftich is Siestu niet hoe costelic ic gecleet [3vb] bin ende verschiert mit costelicken ghesteenten carbonckelen ende ander precioese stenen ia mit veel diverscher starren Ende nye en saechdi gheen schoender want ic ben ghepareert om te verlichten de ghene die by nachte ghaen willen Ende om dat my elckerlijc vinden mach bij dage als bij nachte ende bij nachte als bij daghe om dat zij niet dolen en sullen vanden rechten wech des hoghen iherusalems Ic ben de ghene die du schuldich biste te souken alstu trecken wils in vreemden landen. Alsoe alstu my hebste in dijn gheselscappe soe en moechstu hebben ghenen beteren vriendinne dan my. Ende bij alsoe ist datstu doer vermetelheit desen wech bestaes sonder my. sonder twijffel het en sal niet mogen zijn sonder seer gehaet te zijn Ende in sorge ewelic achter te blyuen ende verloren te zijn Ende van mijnen vader den coninc bouen allen ende van allen die by hem zijn ghehaet te weesen. Sonder my en mach nyment weldoen want elcken mensche ben ic van node ende behoeft mijnder Langhe tijt waer die werelt vergaen en had icse niet gehouden staende Want wie dat my heeft hem en mach niet ghebreecken ende oec weder omme. soe wie mijnder ghebrec heeft alle doghet is hem mede ghebrekende Ic ben van alle dinghen meesterse ende van allen

[fol. 4r]

[4ra] eeuelen gheneester Ic verlicht de blinde ende ic geue starcheit den cranken Ic heffe op die gheuallen zijn ende die ontwegen zijn die bewege ic weder Van nyemende en wil ic my vervreemden sonder van haer die in hooft sonden staen want van hemluiden en wil ic niet weten also lange als zij in sulcker vuylheiden zijn ende daer in blyuen. Mijnen name die is gracie gods. also sulstu my roupen wanneer du mijnre van doen suls hebben want dat sal seker dicwyle wesen eer du comen suls ter stad al daer du ghaerne wesen sous want du suls vinden veel meskief ende weder spoets Dwelc du qualic suls lijden mogen sonder hulpe van my Ende al waer dat saeke datstu sonder my lijden mochtes Nochtan seg ic dy datstu nochtan in dat schone prieel van iherusalem niet en souts mogen comen sonder my Want du hebs doch ghesien hoe datter enighe in comen al naect ende de sommige van bouen in vlieghen ander comen in by engienen ende sommige by cherubinne nochtan niet sonder hulp van my ende des zijt seker want den enen doe ic zijn cleder of doen om binnen niewe an te doen ander doe ic vliegen also het my ghelieft Dwelc ghy al ghesien hebt. Dus so moechstu weten sonder enige vreese dat mijn kennisse goet is. Ende indien datse dij ghenoecht dat wil ic stappans van dij weten sonder lang vertrec [4rb] Vrouwe andwoerde ic haer om gode bid ic v genade begerende vwe kennisse ende my nymmermeer te laten want niet ter werelt thans my so van node is als vwe bystandicheyt. Ende zeer bedanc ic my van v dat ghy eerst v vernederde my an te spreken om mijn selfs profijt want ic vwer van groten node had dus doer genade leit mi daert v gelieft tot vwen ghebode

Doe nam sij my ter stont ende leyde mi teenen huyse dat haer toebehoerde als si seyde. my toeseggende daer te vinden dat my in de reyse van node wesen soude Dit huys sach ic sonderlinge ghaerne Ende int sien veruaerde ic my harde zeer want het hinc zeer hoghe inde lucht tvschen hemel ende aerde gelijc oft vanden hemel ghedaelt quame Daer waren an int aensien veel toernen costelic verchiert. Maer dat my zeer wantroeste was. datter een water voer liep daer ic doer most lijden soude ic int huys comen Daer en was brug noch schip noch planc Ende dat water was zeer diep soe ic wel daer na beuoelde Want als ic daer ouer thoeft toe in was began ic der gracien gods te vragen hoe ick soude mogen ontgaen Ende waer omme dat daer sulck passagie was ende of daer geen ander ouerghanc en waer Ende dat si my wilde seggen bij ordinancie wat profijte dat my van dien watere comen soude

[fol. 4v]

[4va]

<houtsnede over twee kolommen: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim tot aan zijn middel in het water met staf, aan de linkeroever Gratie Gods, rechts aan de overzijde van het water gebouw met pilaren en trap>

Doe antwoerde zy mi Fy om een luttelkijn waters sidy daer om soe veruaert du die gaen wils in iherusalem ende moets ouer lijden so groten zee als de werelt is die vol is van ongeual tempeest ende grote winden Hoe sulsti die mogen lijden alstu veruaert biste om dus luttel waters want du en zijs niet schuldich veruaert te sijn van dit water Want ic seg di dat hier meer kinderkijns lijden dan oude luyden Dit is het eerste passagie na ierusalem van allen goeden pelgrims ende geen ander Hier doer sijn enighe luden die hem dwoegen in haer selfs bloet. niet daer by wilstu dijn wech nemen tot iherusalem so en ist di niet contrari Mer alstu wel besies waen du comen biste ende thuys al vol messen is daer du ix maenden in gewoent hebs du hebs van node dy wel te dwaen Daer by [4vb] moetstu doer dit water liden want du en moges geen sekerder passage lijden Hier voermaels leet hier een coninc die den wech wel vry maecte Dat is hi die nie beulect en was wildine lijden ic sal hier doen comen mijns vaders officiael wachter van mijnder herbergen ende meester van dit pasage Die sal di dwaen in dit water ende helpen ende tonen hoe du dese grote zee lijden suls ende iherusalem ghewinnen ende min den vyanden te ontsien ende sal dij voer ende achter teikenen mit crusen ende oec opt hoeft om luttel te duchten alle ongeual ende sal dij smeeren in een campioe Nu andwoerde my pelgrim wat v daer nu of dunct Doe andtwoerde ic ende seyde O zeer goedertieren vrouwe het is mijne begheerte dat ghij uwen vrient den officiael hier doet comen

<houtsnede over twee kolommen: links slapende pelgrim, rechts Gratie Gods, de vicarius van Mozes met horentjes en staf, en pelgrim met staf in landschap>

[fol. 5r]

[5ra] Doe quam tot mi bi haer ghebode de officiael daer si my of gheseit had. Die nam my byder hant ende leide mi int voerseide water Daer in ghinc hi mi dwaen ende stack mi driewarf daer in Gracie goods en loech mi niet hi smeerde mi vore ende achter ende segende ende cruyste mi daer na leide hi mi int huys daert schoen was Daer thoende mi graci goods veel meer te mi waerts dan si eerst gedaen had ende seide dat si mi daer veel dincs tonen soude ende leren ende dat ic grote vroeschap doen soude wilde ic werken nae haeren raede ende verstaen Binnen dat si dus tegens mi sprac So sach ic menich wonder als ic v verclaren sal Maer ic salder hier nae of segghen als ic tijt ende stonde sal hebben ende vanden palster ende male want ic salder mi toe gheuen

[5rb] Inden eersten sach ic gestelt int midden van dier stede het teyken van .thau. dat mitten bloede van den witten lam geteykent was Mit dat teiken sijn geteikent goods dienaren an haer voerhoeft ende dat sach ic Ende oec een meester die vicarius scheen wesende van aaron of van moyses Want in sijn hant hielt hi een roede bouen ant eynde crom wesende ende hi had hoornen opt hoeft Ende hij had an witte linden cleeder Ic waen seeker dattet was die ghene daer ezechiel of seyt in sijn .ix. capittele want hi sette den volke int voerhoet dat teken thau daer mede hise tekende Het was een teken van ghenade want god wilde sijn volc so getekent hebben daer ic oec mede getekent wart Daer na gaf de mester den officiael salue segghende aldus Siet hier

[fol. 5v]

[5va1] drie heilighe manieren van saluen die ic dy gheue om alderlei manieren van luyden die pelgrim sijn of campioens werden willen Met dien tween saluen sulstuse smeren sonder meer toe te doen Ende dese derde salue sal sijn omme die ghewont ende gequest sullen sijn Ende om die ghene die in haer doot bedde sullen liggen sonder enighen troest te hebben Met deser saluen sulstuse smeren ende een ghetrou surgien sulstu hem luyden sijn ende smeren wel bedochtelic mit dier saluen als dies van node sullen sijn Daer of sijn alle wandelaers ende pelgrims van groten node die doer [5vb1] dit lant liden want si sijn altoes in oerlogen Daer bi en macht niet sijn si en moeten dicwile gequetst sijn ende ghewont Ende daer bi tot in haer eynde hebben sij noet van deser salue Dus smeertse wel sonder enighen faute ende daer bi geue ic di de salue Ende oeck ander manieren van salue om te smeren den nyewen comende onder den vicario van moyses. Ende als van de tafelen daer wi of eten daer of houdic te miwaert die costume execucie ende amministracie Dus soe sich wel scharp toe ende wacht di dastu di niet en ontghaes noch en mesdoes tegens my

<houtsnede: links slapende pelgrim, rechts Redene in een deuropening, daarnaast de vicarius van Mozes en de pelgrim in de open lucht>

[5va2] Mit dat si aldus onder hem tween spraken ende ordineerden van haer smeeren Soe wart ic een siende comen wt eender toerne ende was een maecht ende ghinc tot hemluyden. [5vb2] Dese maecht als mi gracie geseyt had was genaemt. Reden Die tot hem luiden ghinc ende seide. Ghij heeren die aldus ordineert ende spreect van vwen saluen ende smeren Nu wilt verstaen

[fol. 6r]

[6ra] twee cleyne woerdekijns die ic v ontbinden sal Salue is een dinc die zeer soet is omme quetsuern ende wonden. ende zoetelic is si sculdich beleet ende gebreet te zijn mit zuete instrumenten. Ende zoet is hij schuldich te zijn de ghene diese leyt Want ruytheyde die en voechter niet wel toe Want een die gewont is en mach niet ghehandelt zijn mit ruyden handen want ruythede quetst somtijt meer dan de salue gehelpen can Ruyt zijn si genoemt die fel als leeuwen ende niet en willen laten onder hem ongewroken Sodanige en zijn geen goede surgijns want si willen haer gequetsten alte ruydelic de salue geuen. Ende daer bij ben ic hier neder gecomen om v te auiseren dat in v geen ruythede en zij noch felheide maer dat ghy vwen gequetsten otfermich zijt oetmoedich ende soet Al vwe zieken hadelt zoetelic ende dan sal uwe salue doghen Dicwile waerdy schuldich te peysen dat ghij gesmeert waert om oetmoedich ende ontfarmich te worden sonder yement enighe felheide te doen ende dat ghij in alle v leuen geen felhede peinsen noch doen en soudt ende dat ghi alle misdaet soudt vergheuen ende houden v an gode Want op dat die propheet niet en liecht So heeft god alle wraec tot hemwaerts ghehouden Daer bij diese hem nemen wil mocht wel gheraken tot enen quaden eynde

[6rb] Als aldus vrou reden gesproken had so heeft haer de vicarius geantwoert Ic bid v vrouwe dat ghij my segt waer om heb ic dese hoernen ant hoeft ende dese roede die scharp is ten einde Ist niet om punicie ende correxie te doen ouer de quade Ic wane dat ic bet eer schuldich ben de quade metten hoernen dan met der saluen te smeren Lieue vrient antwoerde reden Verstaet my noch een luttelkijn Ic bekenne wel datstu waer gheseyt hebs. maer noch en hebstu niet geleert die manier die du schuldich zijs te hebben om te horten ende te steken Inden eersten bistu schuldich soetelic te waerschuwen den genen die du sies dolen ende misdoen. Ende dan daer na vinstu hem ouerhorich ende niet obedient. alsdan hebstu oerlof mitten hoernen hem te horten Het behoert wel tot dijnre officien iusticie te doen ouer de quade maer eerst moestu sacht ende goedertieren zijn eer du strenge zijs of pkels⁸ Ende noch seg ic di voert en wil niemont steken bij felhede of strenghede. maer mit soete vermaninge van medelijden Want alist dattu ghehoert bist bij iusticie Nochtan bistu schuldich in dijn hart ontfermich te zijn ouer die du regierste Gedenc datstu gesmeert waers eer du waers ghehorent ende stocke of roede hads dit zijstu sculdich indachtich te zijn alstu yemont corrigieren wils. Du

8 Onduidelijke afkorting: pkels met nasaalstreep boven de p (die aan het eind van de regel staat).

[fol. 6v]

[6va] en zijs oec niet schuldich te vergeten van wie du houds de vicarie Dat was de ghene die gehorent scheen wesende ende niet en was Ende dat is moyses die de kinder van ysrahel leyde doer de zee mitter roeden die hem beuolen was Nu verstaet wel mijn sermoen ende weest ymmer ontfarmhartich dreyght zeer maer misdoet niet toent v streng maer zijt goedertieren. Al is v roede scarp beneden aensiet weder dat zij crom is ende nederwaerts buycht. Dat beduyt Alstu yemont corrigiers dastu dan oetmoedich ende barmhartich sous zijn Hier om is dij de roede beuolen dijn volc te regieren mit iusticie ghemenget mit barmharticheyt ende ouer dese zee te leyden de werelt.

Nv sal ic dy voertmeer seggen waer bij datstu dese hoernen ende roede draechs Hier voermael plach in dese stede te wonen die gehorende vander hellen ende had zijn woenstadt hier langhe tijt bij possessien Maer om dat gracie goods leec was die dese stad om haer woeninge gemaect had dede zij dij wapenen mit dese hoernen ende den stoc gheuen om dat daer wt vliegen soude de valsche bewoender die daer of wilde heer zijn Den welcken du soe staecs ende sloechs mit hoernen ende roede dat hy dese plaetse ruymen most Ende om datstu een goet campioen waers soe wilde gracie goods dat[6vb]stu dicwile gewapent waers mitter wapenen van victorien om dattet niet vergeten en soude bliuen ende de quade de costume te benemen daer te comen Ende om datstu souts zijn te vechten teghen die thuys van gracie gods pilgieren ende ontcleden wilden van haer goeden bij onrecht ende vyolencie Maer als daer of want ic de waerhyede weet en doedi niet wel dattu schuldich waers te doen want du selue gheefs hem luyden materi ende toens den wech om de tienden ende die subieccien te hebben. welcke saken gracie goods voer genen danc en neemt Daer bij ic seg dij het es een dwaesheyt van dijn hoernen ende stocke Dijn hoernen en zijn maer hoernen van slacken die hem bedecken om tbeuoelen van een stroe So danige hoernen en had sinte tomas niet. die den coninc den in ganc verboet van zijnen huyse om dat hi onrechtelic ende sonder reden wilde stellen in bediensticheit die altoes vrij hadden geweest Lieuer hadde hi gestoruen dan hijse had laten gaen in seruituten ende bediensticheit. Van sinte ambrosius seg ic dij oec. die zijn huys soe wel bewaerde tegen den keyser ende keyserinne dat hij daer allene heer of bleef Ghij hebt seyde hij vwe pallaysen. steden. ende renten vanden keyserijcke ende daer mede zijdy schuldich v te laten ghenoeghen ende van mijn huys en onderwint v niet want

[fol. 7r]

[7ra1] ghij en hebter niet an bij mijnen tijt het en sal al soe niet in subieccien zijn ic souder eer voer steruen. Siet nv dese en droegen geen hoernen om niet. Waerstu alsoe wel ghehorent ende wel verwerende de vryhede van dijnen huyse dattu ghesworen ende getruwet hebs ende daer datstu het vingerlijn an dijn hant hebs ende oec dijn roede wel ghebruyctes pharao den coninc arguerende ende hem seggende [7rb1] Als dat hij dijn volc liet gode dienen sonder seruituten ende subieccien ende dat hijse niet en disturbeerde noch belet en dede Dan. waerstu een goed moyses ende du soudts gracien goods wel dienen in haer goede rechten ende het soude haer wel behaghen telcken als zij dij gewapent wiste. Dus doet voert meer bedt soe sal dijn eer ende loene te meerder weesen

<houtsnede: links, van li. naar re., vrouw, man, officiael, vicarius van Mozes, Redene en pelgrim in landschap, recht de slapende pelgrim>

[7ra2] Als aldus vrou reden ghesermoneert had is die officiael wech gegaen ende droech mit hem de salue ende bestedese Daer na sach ic comen een wijf van westen ende een man van orienten totten officiael ende boden hem beide van stonden an de hant ende de officiael nam haer beyder hant ende leydese te gader ende seyde hem luyden aldus Onder v tween suldi een zijn [7rb2] ende elc sel den anderen houwen trouwe ende niet scheiden sonder sekere reden ende dat bij moyses Dus houdt wel dit sacrament ende ondermint v ghetrouwelic Ende beloefden zij beyde Hier mede scheyden zij ende de officiael keerde moises die noch was by vrou reden Mar aldus staende te gader Onuersien ouerquam hem daer eenen groten top van volcke die

[fol. 7v]

[7va1] haer parlement deden cesseren ende quamen voer moyses Ende baden hem dat hem wilde belieuen hemluyden te gunnen enighen dienst binnen sinen huyse Doe nam hij een scare die hi tot hem dede comen ende heeftse terstont [7vb1] ghescoren tot hemluyden seggende aldus. Als dat god soude zijn haer leen ende haer erue Ende dat hem dat wel ghenoeghen mochte indien si vroet waren

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts van li. naar re. Redene, de vicarius die een geknielde man die de handen gevouwen heeft, het hoofdhaar scheert, de pelgrim>

[7va2] Als moyses dit gedaen hadde quam vrou reden tot hem ende seyde. Ghij heren zijt gemoet al ist dat ghi gescoren ende geknipt zijt opt hoeft sots gewise Dese sothede is v luden grote vroescappe waer bi ic mi voertmeer presenteer te zijn v vriendinne oec wient leet is. Dese minne en wedersegt niet want voer alle ander volc suldise hebben het en houde an vwe sothede ic sal v beste vriendinne zijn Ic ben reden Bij wien dat ghij zijt of geteykent van ander luyden Ende so lange als ghi my bij v hebt suldi mans geacht weesen Ende [7vb2] wanneer ghi sonder mi doen wilt suldi anders niet gerekent zijn dan stomme beesten ende en sult sonder my niet gheeert zijn hoe rijc ghij zijt Ende wildi iugieren argueren of filogiseren sonder my en suldi nimmermeer conclusie maken dan met schanden Nu sal ic v voert leeren hoe ghij mijn lieft wachten sult Ghij sult soberlic eeten ende drincken min dan andre. Want dronckenscap leckerheit ende gramscap sonderlinghe doen mi den mensche laten desgelijcs felhede ende vleyschelijcke minne veriagen my Dus wacht v ende ghij sult my behouden

[fol. 8r]

[8ra] Noch sal ic v verclaren wat de gescoren plaetse op v hooft beduyt al ront oft waer een casteel of toerne Het schijnt wesende een besloten hof mit mueren De stede die binnen ondect is beteykent dat geheelic v hart ontdaen is tegens god de rondicheit ist slot ende is v ghehelic sluitende vander werelt sonder daer yet mede doen te hebben want ghij moeter of scheyden indien ghij mit gode deel wilt hebben mit beide en moechdi geen deel hebben Want ghij gode selue tot v deel ghecoren hebt Dus en kan ic niet sien dat ghij ter werelt enich moecht hebben want die kiesen sel moet dat een kiesen ende dat ander laten Dus al ist dat ghi gecoren hebt ghi en moecht gheen beter deel hebben dus laet v genoegen. Want en twifelt niet v deel en is dat beste Hier om ist v zeer voerdelic van vwen cruyne die v besluyt vande werelt altijt v deel hebbende Ende van dat ghy geschoren zijt bekent men v goet vee te zijn. Reden want de aerde behoert toe dat vlies van haer beesten voer haer arbeyt Somtijt mach v pastoer v wel al te nae scheren maer hij en heeft geen oerlof v te villen want hem is de schare gegeuen om te scheren ende niet het mes om v onredelic te villen

Als reden dit geseit had tot die gheschoren waren Ander die mede dienst begeerden moyses gaf [8rb] se allen gaerne Enighe maecte hij doerwaerders ende camerlincs van sinen huyse Ander maecte hij serianten om te verdriuen de vyanden binnen den huyse Ander bewees hy grote eere ende beualse predikaers te zijn vanden heylegen palaise ende te leren de wet goods Ander dede hij dienen met kaersen ter groter tafele daer hij eten soude Ander gaf hij zijn vergulden cop om van drancke hem daer mede te dienen. Sommige maecte hij draghers vande iuwelen ihesu christi daer hij de starcste mede belaste Dese wilde hij sonderlinge dat hem ende den officiael dienen souden ter tafelen ende beleyders waren

Als dit al gheordineert was als voer geseyt is elck begonste hem te stellen om zijn officie te bedienen ende de tafelen te bereien want het was tijt te ghaen eten Enighe brochten wijn gemengt mit watere also my dochte Maer eer moyses ghinc eeten so wilde hij hem quite maken ander die hem verwachten ende noch niet van diensten versien en waren om den officialen voert te dienen want het was wel van node in sulck een huys alsoe my dochte en mocht sonder onder dieneren niet weesen gheregiert

Nv sal ic v seggen hoe dat hij dede Int eerste riep hij tot hem gracien goods mit luyder stemmen al wast dat zij niet varre van hem⁹

9 Bladsignatuur b i.

[fol. 8v]

[8va1] en was want zij sat in haer zetel ende nam waer van al dat hij dede ende ick zat neffens haer voeten dies ic seker zeer blijde was Ende als si haer hoorde roupen stont si terstont op ende ghinc tot moysen ende leyde my mit haer Als moyses gracien bij hem sach wart hij veel stouter als ghij verstaen sult int vertrecken deser materien. Inden eersten smeerde hij haer handen ende dudese te gader Daer na nam hij een scharp zwaert wel snijdende an beide zijden wel gebruneert ende vuerich keerlic ende wendelic [8vb1] wel dochtet mi wesen tselfde zwaert dat ic cherubin hebben sach ende het was zeer costelic ghefigureert Dat gaf hy hemluyden in mijn presencie mit veel slotelen die gracie hem gedaen had Ja hij gaf hem graci selue die waerdige vrou diet hem al selue halp doen seggende Siet hier gracien. neemtse ic geefse v om dat ghi v vriendin dair of sult maken Ic dit horende ward gram luyde wenende Ay my ay laes heb ic gracien verloren ende wort alle dit volc gegeuen lieuer waer ic doot dan dit te lijden

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Gratie Gods en de pelgrim in een landschap>

[8va2] Gracie my dus bedroeft siende riep my ende seyde O sot meendi mi alleen te hebben neen tgemeen goet is tbeste dat elx besigen mach ic ben gracie een fonteine allen gemeen niet besloten alle menschen beminne ic ende dat en is di niet hinderlic maer [8vb2] du sulster in doegden bi wassen want alle die ghene die ic beminnen sal die sal ic vwe vrienden maecken Ende de meer goede vrienden du hebs de bet behoerstu te vreden te zijn alsoe my dunct Hier om en hebts genen nijt al beminne ic ander mede

[fol. 9r]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Redene op een soort preekstoel, daarnaast toehorend de vicarius met geheven zwaard, de pelgrim en achter hen nog een man en een vrouw>

Als gracie my dus vertroest had clam vrou reden op een schafot ende began te prediken ende seide O gij heeren wilt ouersien de duecht die moyses doer gracie v ghedaen heeft Hij heeft v ghegeuen tselue zwaert dat god voer hem ghemaect had om de sondaren te keeren wt de lande daer hij heer of is Die dit zwaert besigen wil moet weeten dat het heeft plat scarp ende poynt want den misdadigen sal men mit een van dezen drien punieren al sparende ende mit medelijden. Die poynt bediet datmen geen oerdel geuen en sal indiscretelic sonder goet ondersouc als de saec onbekent is. Want het is wel een verwaent sot die bij wanen ende vermoeden vonnisse geuen wil. Dit zwaert is qualic besteet an een die schelu ende verblint is ende al tastende daer [9rb] mede slaen wil ende tgoet van tquaet niet onderscheyden en can. Het en behoert oec niement te dragen die niet wel onderscheyden en can tusken ziecte ende gesonthede Dats te verstaen dat een rechter eerst sculdich is te weeten de circonstancien van der misdaet eer hij vonnisse daer of gheeft Bij dit zwaert is te ghelijken des menschen keele want een rechter behoert te hebben een langhe keele om wel te onderscheyden wat hij seggen wille want elc rechter moet vonnisse geuen na de reden die hij verstaen heeft Maer de reden waer om dit zwaert an beyde zijden snijt is dese. Ist dat ghij v swaert scarp hebt het is wel recht dat ghij iusticie hebt ouer de quade Ende dat ghij oerlof hebt alle misdaden te corrigeren sonder de grote sticken die de grote gehorende an hem¹⁰

10 Bladsignatuur b ij.

[fol. 9v]

reserueert ende behout Ende om dat v lant in tween gedeelt is soe moet v swaert an beyde zijden snijden. De een partije is des menschelijcken lichaem dat men heet de buitenste man Ende dander partie is de geest die men heet de binnenste man Dits v lant dat in tween gedeelt is Dese twee moechdi als een rechter oerdelen alst tijt is Eerst het lichaem moechdij pijne gheuen ende arbeyt om zijn misdaden mit penitencie Ende den geest mit diuerscher stucken Als ouerhoericheyt obstinacie dats niet te willen beteren zijn sonden om eenighe vermaninge diemen hem doen mach Dan moechdi keeren dat snijdende sonder yet te sparen ende moechten wonden totter doot metten slage van excommunicacie ende daer en is gheen vreselicker. want sonder remedie isset een doot wonde Ende daer bij is hij hem wel sculdich te duchten daer hij op gheleyt wordt oec moet hij hem wel bepeysen die mit sulc een zwaert gaen wille Ende ic seg v dat niemant rechtelic daer mede slaen mach het en zij dat hi hem eerst gewaerschuet ende mitten platte geslagen heeft ende in sulcker manieren doen steruen Bijden platte vanden zwaerde verstae ic goet ende getrouwe waerschuwen gerechte vermaninghe als tquade al slaende sparende ende mit woerden corrigierende mit woerden van gode daer respijt vander doot in leyt Dit [9vb] plat zijdi schuldich te gebruycken ouer vwe ondersaten als ghijse dolen siet ende misdoen want veel castijens ende versprekens doet dicwile de sonden laten Ende indien ghijse dus bekeeren moecht. het es beter dan mitten scharpe vanden zwaerde te slaene

Hier bij na ghelegentheit der zaecken moet gij gebruycken ia om wel te regieren want somtijts moetmen corrigieren feytelic somtijt mit scarp onderwijs Ende daer bij so heet dit zwaert . verlatilis . dats te seggen kerende ende wendende Dit zwaert is v gegeuen om dat ghijt altijt gereet sult hebben om te keeren ende wenden na dat recht ende reden eysschen sullen Dus machment wel mit rechte noemen cherubin vol van wetentheyt ende heiliger vroescappen want waerdi wijs als cherubin ghij mocht bij auentuer slaen mit het scarp als ghi sculdich waert te slaen mit het plat Ende int wijsen of corrigieren doen alle het contrarie dat ghij doen sout Hier bij is dit zwaert zeer vreselic in handen vanden onwetenden ende die fel van indachten zijn. want dit zwaert is v gegunt ende gegheuen vierich doer de gracie goods. Ende de reden is dese want hoe ghijt ghebruict int versprecken of oerdelen gij zijttet altijt vie ich ende vlammich te toenen van rechter minnen ende caritaten want min is tvier diet doet barnen

[fol. 10r]

O Nu sal ic v seggen waer om dat ghij dit swaert hebt Also my dunct so zijdi poertiers van hemelrijc ghij hebt de sloetelen om te sluyten ende luycken sonder v te toenen wat men brengt en mach daer niement in Alle manieren van packen moetmen daer voer v ontbinden ende thonen Daer en is dinc so secreet noch heymelic het en is schuldich mit waerachtiger biechten voer v gheopenbaert ende beleden te zijn Besiet nu of ghij dit swaert wel bedochtelic an gheuaert hebt mit de sloetelen Niement en zijdi schuldich te laten lijden die zijn pack ende last niet ontbinden ende v thonen en willen Ghij sult den sondaren ondersoeken ende haeren last doen ontbinden ende wijselic dat oerdelen ende rijpelic Alsdan alle dinc doergesien de misdaden gheiugiert ende penitencie gegeuen so dat ghij verneemt berouwenisse. Dan moechdij ontdoen de poorte ende latense in gaen. Dit is de beteykenisse vanden swaerde ende de beduyenisse vande slotelen Nu besiet wel dat ghijt onderscheydelic doet als ghij schuldich zijt te doen

Als vrou reden dus gesproken hadde ende ict al gehoert had Groote wille quam my toe om te hebben dat vierighe swaert mit den slotelen om te weesen poortier vant voerscreuen passage Maer tot wat eynde dat ic daer of comen soude en had ic noch niet ouerpeynst ende [10rb] dat gebeurt dicwijle datmen dingen begint daermen wille toe heeft sonder het eynde te ouerleggen. Alsoe varinc als ic dit ouergeleyt hadde ghinc ic tot moysen hem biddende my te willen consenteren dat swaert ende slotelen om te weesen poortier van dat pallayse. Moyses mijn bede horende nam dat swaert ende stackt inde schee ende de slotelen bant hy te gader wel vast ende besegeldze al te samen ende heeftse my beyde geconsenteert ende gegheuen oetmoedelic seggende als dat ic de slotelen niet en ontbonde noch tzwaert verporde voer dat ic oerlof hadde

Als ic dat hoerde was ic wat onstelt ouermits dat hy niement my siende dit gedaen en had Veel peynsdic wat ic doen wilde of mocht mitten swaerde ende slotelen die also gebonden ende besegelt waren Menende dat hy my bedrogen had Maer gracie diet al mercte sende tot my vrou reden die my van als tbediet seide als gij noch horen sult

Urient seide reden wat peinstu Dijn gepeins is sot waer ist datstu tscholen gegaen hebs Ic sie wel du en cons niet dijn predicamentum ad aliquid want dat heeft altyt op anderen zijn gesicht dan op hem seluen ende mact zijn fondement wel op eens anders gront Al nemet van anderen en doet niement ongelijc Ende sonder ander en ist selue niet Nu hoort dan exempel¹¹

11 Bladsignatuur b iij.

[fol. 10v]

Als god de werelt eerst ghemaect had soe was hy sonder meer god geheten maer als hy den mensche gemaect had was hij heer geheten in teyken dat hy knapen had sonder dat hi dies te meerder was Maer dese tijtlicke heeren zijn al van ander condicien want de meer cnapen si hebben de meer si hem verheffen. haer ondersaten dienaren ende huysgesin al zijn si hem tribuyt ende bediensticheit sculdich. Heerscapie was geboren in de subiecten ende en waeren geen subiecten De heeren dunct my deen ende dander en souden niet weesen als my geseyt is by . aliquid . dats wat te seggen want deen heeft zijn weesen ende spruyt wt den anderen Ende alst deen is soe ist dander ende deen gebreect so gebreect het dander. Nu verstaet wel dese lesse Du die in subiectien zijs besich wel datstu onderdanich ende subiect zijs den anderen ende gheen subiect onder en hebs Want dijn ouerste heeft bouen dij heersappie ende iurisdictie soe wie dat hy is maer datstu gheen ondersaten en hebs dats dat di bedriecht ende daer om ist datstu gemist hebste het swaert al naect ende ondect te draghen ende de slotelen ontbonden te hebben ende het en waer oec maer sothede Want drouge ic een messe bloot sonder schee ende niet te snijden en had men soude my voer sot houden of dat ic yemonde wilde slaen of steken Ende droech ic slotelen achter straten [10vb] ondect ende slot noch dore en hadde om te ontsluyten men mocht peysen dat ic valsche slotelen droege ende dat ic stelen wilde Ende daer by so seg ic dy Also lange alstu te sluyten noch ontsluyten en hebs Ende so lange alstu niement te corrigieren en hebs: beter ist dastu tswaert bedect inde schee hebs dan al naect ende de slotelen ghebonden dan ontbonden Tot alre tijt machmen comen ten eenen of ten anderen tontbinden ende ontdecken Aldus so gafse dy moyses opt alder versekerste als hij schuldich was van doen Om als hy stede ende tijt sal sien datstu dat swaert ende slotelen suls mogen ontdecken Dat sal zijn als hij dy sal geuen van zijn ondersaten om hem te helpen Niet anders en moechstuut doen of du en wils misdoen Altijt wtgesondert inde vre ende vrese des doots alsdan moechstu dat swaert ende slotelen wel ondecken op datter nyement bij en is diet voer dij behoert te doen want de noot die oerloft dij

De ghene die dit toebehoort is die gheene die tswaert al naect heeft ende de slotelen ontbonden Dat is hij die de iurisdictie bouen hem heeft. Dus waert datstu oec ondersaten hads so waer dijn macht ad aliquid. dats te segghen tot wat Maer so mi dinct en hebster noch gheen Ende hier om en behoerdi niet gram te zijn al hebstu dat zwaert ende slotelen gebonden ende bezegelt

[fol. 11r]

[11ra] Als reden my dus ghepredict hadde ende het al bereet was ende moyses wilde gaen eten ende begheerde ander spijse te hebben dan daer ghereet was niet dan alleen broet ende wijn daer hem niet mede en genoechde want hy wilde bloet ende vleysch mede om te vermeeren doude wet

Moyses om hem te helpen riep gracie tot hem die ter stont quam Daer ic alte groten wonder sach allen anderen wonderen te bouen gaende Want vanden brode soe maecte hy leuende vleysch also gracie dat ordineerde ende vanden wijn maecte hy roet bloet wel schinende te weesen int drincken van een onnoselen lamme Ende moises als die houeshede plegen wilde riep alle zijn officialen ten eten ende onderweesse in dese conste ende ghaf hemluyden zijn macht om te doen alsulcke verwandelinghe Ende daer na ghaf hy hem allen teten van die nyewe gherechten sonder enighe sorghe ende hy at selue mede mit hemluyden ende droncken van dien bloede daer ict ansach mit mijn ogen Niemant en sach of en hoerde spreken van soe ghedanen verwandelinghe

Als ic dese maeltijt dus wel besien hadde ghinck ic tot reden om van haer doer minlicste bede te weten dat bediet van dese maeltijt Maer recht als ic my om keer[11rb]de vant icse al onstelt ende droeue Ende ic seyde O lieue vrou reden wat let v ghy dunct my seer onstelt ende droeuich zijn wilt mi doch onderwijsen tbediet van dese maeltijt ende de significacie. Seker seyde zy ic en sal want ic en weter niet of mijn verstant faelgiert my ende al mijn zin. Ic ben verblint ende ic en zie niet een steke Nye en was ic so ghestelt van alle mijn daghen Want al had dese moyses ghemaect van een osse een voghel of van een eye een kalf of paert ic waer ghenouch te vreden Maer hy doet my verwonderen dat hy van broet leuende vleysch ghemaect heeft ende van wijn bloet ghemaect om te drincken teghen natuere ende ghewoente Ende seker ic salt natuere segghen als icse sie ende ic salse senden tot gracien omme te spreken mit haer want zij is diet al doet geschien ende is dicwile natueren alte zeer contrari ende doet haer dic verliesen haer oude ghwoente ende costumen. Ende als reden my dit gheseyt had soe schiet zij stappans van my ende ghinc tot haer toerne waert ende liet my daer alleen in de plaetse droue ende droeuich schiet zij oec van my¹²

12 Bladsignatuur b iiij.

[fol. 11v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Nature in een deuropening, de pelgrim daarnaast in een landschap>

[11va] Mi seluen dus alleen vindende ende peysende op dese wonderlichede Soe sach ic comen een oude matroen wt een torre die seer droue scheen tonende een droeue gelaet bet ghestelt om te kijuen dan wat ander goets te seggen haer handen had zij onder haer zijde ghestelt ende haer oghen barnden in haer hooft Dus so peysdic dattet natuer was na dat reden my geseyt had dat zijt haer seggen soude ende si wast oeck als ick wel vernam want zij ghinc tot gracien om tegen haer te scheldene ende spracse ruydelic toe ende seyde

Urouwe ic come hier tot v om schelden ende om mijn rechte te beschermen ende vry te houden Dus so vaghe ic v waen dat v dese stoutheit coemt also te veranderen ende te wisselen mijn ordinancie ende costumen het [11vb] behoerd v mit recht wel te genoeghen mit de macht die v gegeuen is ende v niet te onderwinden dat mi beuolen is want gij zijt ende hebt beuele vanden hemel starren ende planeten alleen ghy doetse veranderen dode gheesten beleed gi als ghi wilt. het soude v leet zijn onderwonde ics my Dus en wil ics oec niet gedogen dat ghy v soudt willen onderwinden int mijnne Want tuschen ons was een pale geset dat wy tegen malcanderen niet misdoen en souden ende dat is twiel daer de maen in loept dat ons beyden verscheyt Dus int vwe moechdi doen dat gij wilt. Maect vande planeten vogelen of vischen dat en roert my niet Maer van binnen ist al in de macht van my Als vande elementen stormen ende winden te doen veranderen in wonderlicker veranderinghen

[fol. 12r]

[12ra] Int vier inde lucht aerde inde zee gheen dinc en laet ic lange in een staet bliuen. Al verslijt ict ende brengt tot een eynde vrouch of spade Nyewe dinghen brenge ic voert ende de oude doe ic vergaen. De aerde bomen ende cruyden clede ic in de somer ende inden winter beroef icse weder. Daer en is egelentier rose noch bloem ter werelt ic en vercleedse al Nie en clede salomon sulcke cleder als ic doe. Al dat ic doe mit verbeyden ende ghestadicheit ende alle veranderingen die mit haesticheit geschien die haet ic. Ende hier om is mijn werc te beter. In oerconde van vrou reden Ic en slaep gheen tijt noch en ben ledich onduchtich noch moede om mijn dinc altoes wel te doen na mijn macht ende verstant mannen ende wijuen doe ic spreken vogelen vliegen beesten gaen visschen int water zwemmen ende serpenten cruypen. Ic doe wassen dat coeren het fruyt wassen op de bomen Van als ben ic vrou ende regierster Maer my dunct ghy en houdt my maer als een ioncwijf want van mijn wijn maec ghy bloet om nyewen dranc ende van broot vleysch dat ymmer naectelic tegen my is ende bouen ic die natuer bin de bequaemste ter werelt ye gheschapen Ende hier om moet ic smarte lijden in mijn harte ende gramschappe dat gij tegens my natuer ende bouen mijn recht doet ende broet in vleysch ende wijn in bloet verkeert waen comt [12rb] v dese macht dit aldus te doen ic en wils niet langher lijden ic heb te veel verdraghen Want anderwarf hebdi verwandelt mijn ordenancien ende costumen Het gedenct my noch wel vanden viere dat gij deet barnen an mijn boskelkijn sonder dat het verbarnde Het gedenct my oec wel vande twee roeden van moyses ende aaron hoe dat ghise verwandelde in een serpent den eenen ende dander deet bloyen ende vrucht draghen die dorre was. Van water maecte ghij wijn ter bruylocht van sint ian Ende noch veel ander mutacien die ghi ghedaen hebt ende wonderlicke veranderinghen Oec mede en heb ic niet vergheten vander maecht die kint droech De welcke ghi deet ontfanghen ende baren sonder mijn weten noch my daer ouer te roupen Aen al twelcke gij my zeer misdaen hebt ende tegen de loep mijnder gewoenten ic die natuer ben Dese sake ende deser ghelijck heb ic langhe ghedoecht Int welcke ic altijt my geleden heb sonder yet tegen te seggen. Ende om dat gij my pacient vindt so sidi nv weeder gecomen om noch meer nyewicheden te doen Waer om ic nv wt ghecomen ben om mit nijde tegens v te kijuen Ende en waerdi so groten vrouwe niet ic soude v ter stont ontsegghen dat gy mijn costumen also verandert ende vernyewet buyten mijn weten of sonder my yet te vraghen

[fol. 12v]

[12va] Als Natuer aldus gesproken had Gracie die dit ghehoert had heeft haer soetelic verantwort in dusdanigher manieren Natuere ghy zijt alte fier die dus fierlic ende ouerdadelick teghens my spreect Ic meen dat ghy droncken zijt van vwen wijnne ende versmoert ende ghij schijnt verwoet wesende van groter gramschape die ghi hier toent Ic denc dat ghy cortelic versot ende versuft zijt Niet lange noch geleden ghi en seide dat ghy niet haestich en waert Maer nv sie ik de contrari in v want ghy spreect teghens my sonder auijs haestelic ende ouermoedelic Ende voerwaer ic seg v ic soud my scarpelic tegen v verantwerden ende versteken en waert doer mijn selfs eer ende de gramscap die ic in v sie want gramscap is men schuldich te verdraegen. want zij geen onderscheet en heeft mit dat haer verstant ende sien beroeft is

Nv segt my vrou natuere die my dus begrijpt van misdoen seggende dat ic zeer veel misdaen heb dat ic in vwen hof quam. Segt so help v got van wien houdijt ende waen commet v dat gij den wilden zwijnen gelijck zijt die inden bosch de eeckelen eten sonder weten of sien waen het hem coemt zij houden altoes thoeft in de aerde ende niet opwaert mar alleen siende op de eeckelen Alsoe en kendi my oec niet noch en waerdicht tekenen om dat ic goedertieren ben [12vb] ende niet en schelde Ondoet een luttelkijn v oghen van vwen verstande want ontdoe ghy die wel soe suldy claerlic bekennen v mestersse ende ghi zijt mijn cameriere Ende alsdan suldy soetelic spreken ende doen my manscap van al dat ghij van my te leen houdt Hier voermaels gaf ic v doer houeschede een deel vander werelt om v daer besich in te maken op dat gij niet ledich en soudt sijn ende om dat ghy mi van als goede rekeninghe soudt doen als een goedt dienaer zijn meester schuldich is te doen Ende daer bij waerdi vroet ghy en soudt niet van mi spreken noch van de paele die tuschen ons beyden is want si paelt v ende niet mi Sij sluyt v dat gij niet ouer en moecht Mar en meent niet dat icker niet ouer en mach Ic sal daer ouer ende in gaen alst my gelieft sonder v te vraghen. Ende noch meer ic macht wel al doen wildic mar neen ic want een vrou behoert een ioncwijf toe

Dvs so zijdi schuldich te weten dat gij sonder mi geen macht en hebt ende wil dat bewijsen mit v selfs woerden Ghij kent wel dat ic de zonne ende maen ende starren doe verwandelen ende dat het regement vanden hemel my alleen toebehoert. Nu segt mi dan also moet v god helpen of ic wat nyews begonne ende dat ic de zonne vanden hemel name ende icse so berchde datse binnen .C. iaren niet gesien en worde wat scoender dingen

[fol. 13]

[13ra] soude gij dan doen hoe soudt ghi dan vwe bomen vercleden alle iare wat soude ghy al generacien voertbrenghen binnen dese. hondert iaren. Aristotiles die een heyden was kende v wel ende hem maec ic mijn aduocaet in dit geschille want hy seyt ende prouft oec by redenen dat alle generacien gemaect zijn by mijnder zonnen daer ic of spreke dus had ic v die ontoghen ghy en soudt niet hebben connen gewercken ende al v macht verloren hebben Also ist oec vanden firmamente ende planeten Oec liet ict al cesseren ende stille staen ghy mocht wel gaen slapen ende rusten v ende vwe macht waer al verloren ende ter neder gheleyt ende nochtan al v heerscapie soude mi zijn ende de koer om te veranderen of te laten staen alst my geliefde Dus so en sidi niet schuldich teghens my te schelden noch qualic te spreken. Want also Ysayas seit Het is grote spijt dat de bijle haer wil rechten teghen den timmerman Ende de pot de meester wil begrijpen van zijn maecsele So waerdi dan sculdich te weeten had ghy eenige duecht in dat ghi my grote schande doet my dus arguerende ende blameert mijn wercken Ende sonder my en hebdi geen macht want ghy en zijt niet anders dan mijn instrument dat ic hier voertijts makede om my mede te behelpen. niet dat ics van node had Want altoes alst my gelieft ende als ic wille sal ic [13rb] dinghen doen die noch veel wonderlicker zijn sonder v te vraghen noch te spreken als den wijn in bloet et verkeren nede dbroet in vleisch ia swart broet so wel als wit broet indient van node waer Want anders en waer ic gheen meestersse indien ic alle dinc niet doen en mocht na mijnen wille Dus eyntelic so en waer v dit niet schuldich leet te zijn dat ic doe het welc ghy selue niet doen en moecht Gelijc Het bosch daer tvier in was dat wachte ic voer verbranden daer ghy my schuldich of waert eer te spreken dancken ende niet te schelden van de twee roeden desgelijcs Ende vande maecht die moeder was. Mede Het water dat ic in wijn verkeerde Ende dit al sonder v vrou natuer om welc gi mi sculdih zijt te eeren ende niet gram te zijn want het ioncwijf is haer sculdich te verblijden in schone wercken die haer meestersse doet. Jae sonderlinghe daer zij niet an en verliest ende het gemeene profijt te beter is Dus zijt te vreden of en zijt ic sal euen wel mijn geliefte doen dat my goet gedaen dincken sal gedaen te zijn

Als gracie ophielt van spreken Natuere andwoerde aldus Vrouwe Ic versta wel ende sie dat ic op v niet winnen en mach mit argueren Dus pacienci is my best nochtan soudic noch wel een luttel argueren dorstic Stoutelic seyde graci segt dat gij wilt ic wil horen al dat gij geseg

[fol. 13v]

[13va] gen condt. En laet niet gij en verclaert wel v harte. Natuer andtwoerde. Nadien ic oerlof heb so sal ic argueren op v seggen want my deert dat gij my dus fellick argueert ende fierlic angesproken hebt Seggende dat de meestersse niet schuldich en is te zijn sonder ioncwijf ende ghij hebt my voer v ioncwijf gehouden Om twelcke ic arguere ende seg. Nadien dat ghij mijn meesterse zijt soe ben ic schuldich altijt by v te zijn als v ioncwijf ende en waert geen dinc schuldich te doen sonder my daer ouer te roupen Ende na mijn verstant behoerdic altijt by v te zijn als ouer ioncwijf iae al wat ghij deet Ende wildijt oec confirmeren bider bilen die haer niet schuldich en is te rebbelleren. of ghy segghen wildet teghens v alst tymmerwijf wesende ende ic de bijle als niet fier tegen v te zijn Bij dese reden dinckt my dat so qualic als een goet timmerman gheen goedt huys maken en mach sonder bijle Desghelijc en waerdij niet schuldich te doen sonder my of ghy en wilt my misdoen In allen tijden soud gij my bij v roupen ende mit v leyden Ende beter waert als my dinct dat ic altoes bij v waer dan dese nyewe officialen die v dus besmeken Ghij gheeft hemluyden vwe macht ende om hemlieden te gheuen soe neemdijt my Ende nochtant en const ic nye sulcke macht gecrijghen dat ic van brode [13vb] vleysch mocht maken noch van wijn bloet Nochtan heb ic my ghepijnt altijt wel te doen na mijn macht ende na mijnder vroeschapen

Seker seyde gracie ic en beclaghe my niet van vwen dienste Maer istt dat ghij natuer niet anders seggen en wilt ic sal v cort andwoerden Ende seg v aldus Al dat v deert ende dat ghij verliest is dat gij mijn woerden niet en verstaet noch en weecht te rechte. want als ic seg dat de meesterisse is altoes schuldich haer ioncwijf by haer te hebben het was wel gheseyt ende bliuer by Maer daer en windi niet an want ic en seg niet dat zij in allen steden soude by haer zijn maer in allen tijden Want soude zij in allen steden by haer zijn het soude meer zijn tot haer oneere dan eere Maer in allen tijden is sise schuldich bij haer te hebben. Ende dat is haer eer diere wel in siet om dat zij ordineren ende gebieden mach alle dat zij gedaen wil hebben Dit en verstondi niet als gij sculdich waert te verstaen ende also en verstondi niet wel de manier vande bijle Want sprekende vande bijle en meende ic my mit v niet te behelpen als de timmerman doet mit zijn bijle Maer ic namder gelijckenisse bij om te informeren vwe ruyde sinnen Dus dan so zijdy v min sculdich tegen my te voeghen ic die v gemaect heb dan de bijle tegen den timmerman of gij en zijt van quaden

[fol. 14r]

[14ra1] aerde om my te dienen ende eeren alst my tijt ende stonde dunct Dit en mach ic niet seggen vande bijle des timmermans want een ander heeftse gemaect ende hij en heefter maer of de bruyc waer ter noet zijn broet daer mede te winnen. Maer vwer en heb ic van ghenen node Dus en wilter v niets te seer op verwanen. want sonder bijle ia enich instrument can ic wel wercken van als heb ic de macht niement en is bij my te gelijcken Opt corte al v argumenten en dogen niet ende noch min v proncken ende belgen. Ende [14rb1] het is grote lelichede dat gij dus gaet snaterende ende callende op mijn giften. Seker ic soude wel grotelic bedwonghen zijn mocht ic niemant vergauen vanden mijnen dan v Ghij en hebt geen sake enich leet wesen hier in te hebben want hoeuescheyt altijt comende van eender zijden en is altoes niet goet noch gheduerich Laet v ghenoeghen mit de macht die gij van my hebt die niet clein en is noch gheen ander en heeft Dus en stoert v niet al versie ic an der mede het is sothede van v

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Nature met gevouwen handen op haar knieën voor Gratie Gods, naast Gratie Gods de pelgrim, in een landschap>

[14ra2] Als graci zweech viel natuer ouer haer knien otmoedelic ende seyde Vrou ic bid v genade want volmaectelic sie ic nu mijn gebrec sotheyt wast dat ic so fierlic tegens v sprac Ic ken v ouer mijn meesterse ende ben v ouer al schldih onderdaen [14rb2] te zijn Dus wilt mi dese reyse vergeuen nymmermeer en sal ic my tegens v meer wersetten noch spreeken anders dan v lief sal zijn te horen Ende gracie doer dese oetmoedicheyt ontfinc natuer weder in ghenade

[fol. 14v]

[14va]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts van li. naar re. Penitentie met bezem tussen tanden, hamer in rechter- en roede in linkerhand, vicarius van Mozes, Caritate met testament in hand, pelgrim, in een interieur>

Als tparlement gedaen was ende moyses gegeten had soe deelde hij het ouerscot in aelmissen den armen pelgryms diere veel waren maer eer hij conde ant geuen comen so sach ic comen twee ghemanierde vrouwen ende gingen bequamelic staen tusschen moyses ende den pelgrymen De een hielt in haer hant een testament ghescreuen in eenen groten brief gereet ende ontwonden om te lesen. De ander twelck my zeer vreemt dochte hielt in haer een hant een hamerkijn ende in dander hant een scarpe roede cleyn van garden ende wel snijdende Ende tusschen haer tanden hielt zij een bessem dies ic my noch veel meer verwonderde Ende al stont si dus wonderlic te min en scheen zij niet wijs te zijn Dese vrou wart eerst sprekende sonder dat haer de bessem in de [14vb] mont belette Ende seyde O ghij heeren ic weet wel dat ghij niet en weet wat mijn weesen bediedt Dus soe coemt bet na ic salt v claerlic te verstaen gheuen. Ic ben de schoene luttel ghemint De goedertieren zeer geducht De gracieuse lettel begeert De vrome luttel geprijst. Penitenci is mijn naeme behoester voer de helle Alle vuylichede doe ic neder leggen Ende daer bij draech ic met mi hamer roede ende bessem Mit den hamer breec ic met berouwe dat hart vanden mensche in sonden verhart ende maecket morwe mit weenen ende suchten. Ende dit doer mijn slaen ende roepen. Ay laes wat heb ic gedaen Mit dit hamerkijn bemorwede ic peter die zijn meester lochende god almachtich. Ende castijden alsoe dat hem de traenen ouervloeyden mit

[fol. 15r]

[15ra] wenen Oec mede magdalena als verhart lange tijt in haer sonden Die ic nochtans mits slagen so veel tranen dede wenen dat icse al binnen dwoech ende purgeerde want si quamen mit berou wt goeder harten ende ic vergaderdse ende maecter loge of om daer mede te dwaen alle haer vuylichede Dese loge is soe starck datter gheen sonde so groet en is dier mede gedwoghen si en wordt gesuyuert ende daer om dat ic so wel can dwaen ende suyueren heeft my gracie gemaect haer cameriere ende haer principale waschster Wilt nv verstaen waer om dat ic dat hamerkijn draghe met my Het hart van den sondaer is ghelijc een pot vol vuylicheden ende stinckender slymicheit die men niet verporren en mach dat is ouermits verhartheit ende en obstinate eenwillicheyt ende hem niet beteren en willen Die sla ic middallen seer tot in cleynen sticskijns om dat wel gestroyt ende ghequist soude zijn de vuylicheit diere in was want en sloech ics niet in so cleyen stics mit groter berouwe daer mochten veel vuylicheden in blijuen al omtrent Nu verstaet wel dese lesse: ghy die rechte berouwenisse wilt hebben van vwe sonden En wilt niet meenen dat het genoech is een mensch zijn sonden te biechten int gros want also int gros te biechten en is niet anders danmen den pot geheel laet. neemt [ 15rb] dat hy geschuert waer so en waert nochtan niet genoech. Want ghij zijtse al schuldich ontween te slaen in cleynen sticskijns mit groten versuchten In claghen in weenen in ouerpeynsen dit soustu node doen dit is groot maer meerder is dat Dus menichwarf daestu dit dus menichwarf daestu dat In deser manieren dedic dit. luttel waerstu ghetempert ende luttel uoechstu di daer iegen Dit is de maniere vanden potte te brekene ende ontwe te slane Berou te doene van sijnre harthede Aldus doe ict verstaet mi wel mit minen hamerkine dat ic in mijn hant drage. sla ict al ontwee sonder yet te sparene Noch segghe ic een woert van dien potte uol van vuylicheden binnen. mids der vuylicheden so groeyt een woerm ende wast ende voedet hem daer in Dat is die woerm van consiencien die schijnt dat hi heeft yseren tande. want hi is soe vreeselic so bitende ende so cnaghende. waert datmen hem niet en doodde hi en soude niet op houden van cnagene noch bitene voer dat hi sinen meester gedoot hadde Ende daer bi draegic den hamere mit mi ende en willen niet sparen ic en willen doden sonder yet langher te beydene. dat is als die pot wel onsticts ende te niet gedaen is. also ic geseit hebbe want en ware hy niet eerst gequest nemmermeer en souder minen hamere yet toe mogen doen of genaken noch slaen noch doen

[fol. 15v]

[15va] steruen. Gedoget dan dat v potten wel contrijt zijn die vol vuylicheden zijn dan sal ic v wreken vanden worm ende sal hem doen steruen voer v ogen. Dit is warachtige beduydenisse van mijn hamerkijn datmen noemt contricie ende is te seggen berouwenisse

Nv sal ic v seggen van minen bessem die ic in mijn mont houde Ic heb v geseyt ende noch seg dat ic bin cameriere van gode almachtich ende seker een goede cameriere is wel behoerlic een bessem Maer een punt isser an Dat de manier van houden v verwonderen mach ende daer bij zijdijt schuldich te weten dat darwaert datmen de vuylichede wt wil doen datmen den bessem daerwaerts keert want het waer schande liet men die vuylnisse bedect leggen in enen hoec Inde heylege scrifte heb ic gesien ende gelesen tot veel steden van poorten namen. Deen hiete de poorte van den visschen Dander vanden hemel de derde vander hellen Deen is van coper dander van metale ende ander menigherley Maer onder alle ander is daer een die geheten is nemia dats poorte van de vuylichede om datmen daer vte vaget de vuylhede Ende beter ist dat de stede vuyl is dan alle het ander ramenant Nu verstaet dan Int huys daer ic ioncwijf ben ende daer gracie gods mestersse in is daer zijn ses porten daer of isser vijf daer de vuylichede in [15vb] coemt De een is van ruyken dander van tasten de derde van zien De vierde van beuoelen De vijfte van horen Doer dese poerten coemt dicwile veel vuylicheden in Maer doer de selue en machse niet weder wt ende waert dat ic minen besem daerwaert keerde ic soude verloren arbeyt doen. De seste poorte die van node is ter salichede. dat is de poerte van de vuylicheden. bijder welcker hem elckerlijck purgiert ende schoen maect het en zij dat hy wil vuyl blyuen. Dat is de mont vanden sondaer die van alle den voerscreuen poorten de beste is want die poort werpt wt die misdaden in der manieren dat zij ghedaen zijn ende seytse haren biecht vader in weeninghe ende mit berouwe. Tot deser poorten heb ic mijn bessem gekeert om al te vagen ende suyueren voersienlic Want also lange als ic gracie mijnder vrouwen dienen sal so wil ic haer huys suyuer houden sonder enighe vuylichede daer in te laten Mijnen bessem dat is mijn tonge daer ic alle vuylichede mede wech vaghe Daer en is winckel noch houcke ic en wilt al doersoeken ende wt werpen mit volcomender biechte sonder enich bedroch Dus om dat ic weet dat de wil van mijn vrou gracie sulc is steec ict al wt mit mijnder tongen ende bessem want zij en wil niet wonen in steden het en zijder schoen ende wel geuaecht Dats te seggen in een con

[fol. 16r]

[16ra] ciencie die onreyn is want een reyne conciencie is haer woenstat die wel geuaecht is. Nu hebdy gehoert wat de bessem beteykent nv sal ic v seggen tbediet van mijnder roeden Ic ben meesterse vander grooter scholen ende die de kinderen castijt Ic corrier de misdadeghen zijn zij van .xx. of van .C. iaren want een quaetdoender is een kint gheseyt Als ic dan eenyghen misdadyghen weet gaerne weet ic of hy doer mijn hamerkijn gheleden is ende of hy mit mijn bessem gheuaecht is Ende als ic hem dus vinde dats gebiecht mit berou als ic geseyt heb Dan om hem wel te castien slae ic hem mit mijnder roeden ende doe hem pijn an om dat hy hem beteren sal Op een tijt soe doe ic hem dencken op zijn oude sonden seggende Aylaes wat hebstu al groter sonden gedaen Een ander tijt doe ic hem seggen. Lieue heer ic beloue v dat ic my sal beteren ende nymmermeer so stout zijn dat ic v sal vertoernen noch dat ic sonde sal doen Op den eenen tijt dus wenen op een ander tijt bidden ende versuchten Een ander tijt doe ic hem aelmis gheuen den armen somwile doe ic hem varde beuaerden gaen somwijle abstinencie doen ende vasten om van sonden te wachten Aldus houdic hem onder de roede mit castien ende om dat hy weder om niet keeren en sal in sonden daer hi of gepurgiert [16rb] is ende gereynicht oec mede om dat de oude sonden of geuaecht blijuen sullen wanc die tot sonden consenteert en is niet schuldibh te lyden sonder mit mijn bessem geuaecht te zijn ende mit mijn roede gheslagen dus so wacht v voer misdoen De name van de roede is satisfactio of ghenoechdoen want satisfactio is al so veel te seggen weeder te doen soe veel penitencien als daer de sonden mede gebetert zijn

Nv heb ic v geseyt van mijn ambocht ende mijn naeme Maer waer om dat ic hier quam tuschen moyses ende v luyden die van zijnen relieue of ouerscot wlitt hebben dat en heb ic v noch niet gheseyt. Nv hoert ic salt v seggen Ic ben canceliere ende regierster van desen relieue sonder my en ist niemont sculdich te genaken hy en wil misdoen het en is geen spijse om truwanten of boeuen het is spijse voer ellendige ziecken die quellende zijn Die indien zijt nuttigen alst betaemt het en mach niet zijn si en hebbender bate of het is trelief dat bleef ter groter maeltijt int auondmale daer wy alle bij gheuoedt worden Dus wacht ict om datter niemont toe en sal gaen hy en zij eerst geslaghen mit mijn roede ende geuaecht mit mijn bessem. Ende dit is twaer om dat ic hier ghecomen ben tuschen moyses ende v luyden¹³

13 Bladsignatuur c i.

[fol. 16v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Caritate met het testament, in een landschap>

[16va] Als dese Vrouwe haer name ende ambocht ghecondicht had Dander vrouwe die daer bij stont mit den brief inde hant houdende began haer reden voer hem allen seggende aldus Ghij heeren wel is waer dat penitencie v geseyt heeft sonder bedroch of logene van haer grote officien Ende daer bij wil ic v oec seggen wye ic ben ende waer of dat ic diene Ic ben de gene die nie yemont in spijte noch in onwaerden en hadde noch groet noch cleyne Ende die allen menschen bemint sonder bedroch ende mit vueriger lieften. Ic en souc noch en gheer enyghe wraec op yemont ter werelt Ic ben een moeder der deuchden Voetster der wesen herberge der pelgrymen ende die van eens anders lijden tmijn maec ende al mijn goet is een ygelic [16vb] ghemeyn Ende wildi weten mijn name. die is Caritate want caritate die heeft lief dat ander luyden leet hebben Ic spijse de hongerijge ic visitere de siecken Ic ben die alle dinge pacientelic verdrage. ic ben so blijde van anderluyden goed als vant mijne. ic ben die gramscap noch sceldinge horen en mach. Ja die nye mensche te cort en dede. Nochtan heb ic wel enich quaet gedaen int schinen sonder misdoen. Ghij hebt wel gehoert vanden coninc. Jhesus hoe dat hij mensch wilde worden ende voer hem wilde steruen Maer gij moet weten dat ic de gene ben die hem menschelichede an dede nemen Ic dede dat hy hem liet binden geselen cronen wtrecken anden cruce. zijn gebenedide zijde scheuren. handen ende voeten doer slaen mit groten

[fol. 17r]

[17ra] nagelen zijn bloet storten wt zijn teder leden ende daer na deed ic hem sinen geest geuen. Maer dese quaethede verstaet wel verkeerdic al in groter deuchden want ic dede hem dalen ter hellen om v te verlossen van den tormenten ende pijnen ende om v te brengen in hemelrijcke ende om v te geuen een iuweel dat costelic is ende was vrede daer hem den hemel in verblijde De maniere ende vorme hoe hijt ghaf is hier gescreuen in desen testamente van payse ende also ist genaemt nv hoert al toe ic salt v lesen

Ic ihesus marien zone wech der waerheyt ende leuen als nu verwachtende mijn passie ende doot maec mijn achterste testament Int welc ic achter late alle den ghenen die zijn int dal der tranen van lijden ende van droefheden. een iuweel dat vrede heit dat schoenste hebbelicste ende precioeste dat inden hemel of in der eerden is Ende ist selfde iuwele daer ic heir voermaels inden hemel mijn solaes ende ghenouchte mede had Maer sint dat ic hier in aertrijcke quam soe en speeldicker niet mede noch en mochts nie gebruycken want ghedaelt wesende in dese werelt ende kint gheworden was ende dat het tijt was te spelene mit mijn iuwele So brochtent mijn dienaers hier in aertrijcke ende dedender present mede den ghenen [17rb] om wiens dat ic torment most lijden Mit welc iuweel zij ghespeelt hebben sint dat ic gheboren was Niet dat het hemluyden was want zijs niet waerdich en waren te behouden noch te hebben het was hemluiden ghegunt tot mijn weedersegghen want niemont en mochtet geuen sonder my. Maer de grote meestersse caritate mijn leydster ende die my beleedt ia haer wille mit my doet als mit eenen kinde heeft my bij haren rade die ic niet en mach weder staen daer toe ghebrocht dat ic hem luyden dit schone iuweel ghegeuen heb ende noch geue Ende nie en gaf ic schoender ghifte of ic en hadde mijn seluen ghegeuen Het is een iuwel dat ghemaect was van god mijnen vader inder eewicheyt ende al doer versouke ende begheerte van die niet of en laet Caritate¹⁴

14 De bladzijde is in de tweede kolom maar voor 2/3 bedrukt. Bladsignatuur c ij.

[fol. 17v]

<houtsnede: links slapende pelgrim, rechts ook, in andere houding, in een landschap>

[17va] Waer hier yemont die tfasoen wilde weten Ic soude hem zeer lichtelic de gelijckenisse tonen mit goeden verstande Neemt een reegel van een timmerman ende dat eerste eynd opwaerts ende dander eynde nederwaert mit den houc ende set inden houc een A ende ant opperste eynde een x ende ant ander eynde een p neder gelijc hier ghefigureert staet Hier mede suldy zeer lichtelic moghen weeten dat maecsel ende faetsoen ende properlic de name weeten Dese drie letteren doen te verstaen dat de ghene die dit testament gegeuen is schuldich is vrede te hebben in drien manieren Dats dat int opperste daer de x geset is Daer is by te verstaen dat ic ben geheeten souereyn ende dat alle dinc tegens mi misdaen gebetert moet zijn. Bijder A die inden houc [17vb] staet is te verstaen de ziele die inden lichaem is die is schuldich vreede te hebben by destruxien van sonden doer penitencie want hy en staet niet in vrede die gheoerloecht is van sonden Bij de p int achterste eynde is te verstaen dat hy oec sculdich is vrede te hebben mit zijn euenkersten want deen en is niet hoger dan dander Ic settese beyde in een regule als icse maecte Al zijn si sterfelic deen ende dander Daer en doech noch quaet noch fel noch boes hart toe want si moeten al doer een gat Dus nyement en verliest dit iuweel bij hoeuaerdien ende houde vrede soe sal de weedergaerde volmaect zijn daer ic vreede by gefigureert heb hier bouen Dese figure is eens notarius teyken daer alle testamenten mede moeten geteykent zijn Ende hier mede heb ic ge

[fol. 18r]

[18ra] teykent mijn testament ende allen luyden heb ic vrede gegeuen ende geconfirmeert

Als Caritate haer testament gelesen had ende weeder gevouden Nam zij haer woerden weder ende seide Ghij heeren nv hebdi gehoert an dit testament hoe ihesus v ghemint heeft ende zijn ivweel vrede tot versoeck van my v gelaten heeft. Nu sal ic v seggen waer bi dat ic hier quam mit dit testament tuschen de tafele van moyses ende v luyden Ghij sult weeten dat ic ben almossenier van desen relief of ouerscot Ende also penitencie v geseit heeft dat gij hier niet gaen en sout sonder haer. soe en sidier oec niet sculdich te gaen sonder my Ende en moechter oec niet gaen sonder mi noch genaken of ghij en wilt mi verwercken ende dat testament dat ihesus v liet voer zijn doot ende daer by draech ic dit testament mit my om dat ghi trelief ymmer niet genaken en soudt sonder vrede dit testament by v te hebben want dit heilege relief wil in dit testament rusten Ende gae gij daer sonder dat gij soudt gepuniert worden Dus ic rade v neemt vrede mit v ende gaet doer my caritate. want ic ben wtgeefster ende deelster van dit relief of ouerscot. ende naemdijt doer een ander dan doir mi men sout houden voer dieft ende v souder quaet of comen dus siet voer v ick heb v geseyt daer ic hier om gecomen ben

[18rb] Als Caritate haer sermoen wt had sach ic veel pelgrims comen al willich ende onderdaen Sij leden doer Caritate ende zij drouch dat testament van vrede voer haerluyden Daer na so leden zij doer penitencie sonder enich ontsich van haer blijdelic zij waren geslaghen mit haer hamerkijn mit haer bessem gevaecht ende mit de roede sachtelic gecastijt Ende daer na ontfingen zij vanden relieue. twelc moyses hem gaf also Caritate dat ordineerde Daer nae sach ic enige ongeuallige hem deckende ende namen also eenen anderen wech schuwende caritate ende penitencie ende ontfingen so van moysen sonder vreese vanden relieue moyses en ontseyt niemont maer ghaft hem allen Nv hoert watter of quam ende hoet haer misquam Als zij dat relief ontfangen hadden worde sij swart stinckende of zij gecomen waren wt een modderige graft Ende noch meer si worden so hongerich dat mense niet en soude moghen versaden Maer vanden anderen en wast alsoe niet want als zij vanden relieue ontfanghen hadden waren si terstont soe veruolt dat zij gheen dinc ter werelt meer en begheerden noch oec en preesen ende zij worden alle schone ende zer claer blinckende ghelijc de zonne¹⁵

15 Bladsignatuur c iij.

[fol. 18v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de vicarius van Mozes in het midden en links en rechts van hem pelgrims die uit een zak en mand iets krijgen aangereikt, in een landschap>

[18va] Maer bouen al verwonderde ic my vant ouerschot dat ic daer sach vergaderen dat mi so luttel docht weesen dat al hadde icx thien warf meer gehadt ic soud tot een maeltijt wel ghegheten hebben ende zij waeren nochtan alle verzaedt. Een luttelkijn was elx genouch ende mit een weinich was elx veruolt Ende dit deed my zeer verwonderen ende peynsen ende mijn verstant en constes niet begrijpen. ende ic en wiste wie te vraghen het en waer gracie gheweest Maer tegens haer en dorst ic niet sprecken noch toe gaen want zij lach en leende op de tafele al gepareert daer zij de aelmissen ende ouerloep sach deelen Mar int ende verstout ic my ende ghinc tot haer Ende dat siende kerde haer tot miwaert ende sprac mi aldus toe Vrient wat soec di Ic [18vb] sie wel dat di yet gebreect Vrou seide ick my gebreect ghenoech want ic en versta niet hoe dat desen volc mach genoegen dit relief dat so clene is want my alleen en waers niet genouch al waers tien warf meer V biddende dat gij my een weynich werstants gheuen wilt mit onderwijs

Soete vrient andtwoerde zij my laet dy niet verdrieten al houdic dy langhe om dijn profijt Dit relief dat hier ghegeuen is op een tijt ist geheeten vleysch ende bloet op een ander tijt ist broet ende wijn ende is spijse om pelgryms In figuere ist broet ende wijn nochtan ist warachtelic vleysch ende bloet Ende wert soe van moises verandert wart ende bi toedoen van mi dies haer natuer seer belcht Dus ic waerschu di dastu anders niet en gheloefs ten zij aldus want du

[fol. 19r]

[19ra1] en biste dy niet schuldich te houden ant si ant smaken ant tasten noch ant geuoelen Want dese vier sinnen zijn hier in bedroghen want zij en begrijpen niet dan puer broet ende wijn Maer de sinne vant horen die onderwijst het verstant waer by tbeuoelen subtijlste hier in kennisse heeft Het welck wel gefigureert was in iacop ende in esau. want ysaac meende dat iacop die hem teten gaf esau wair geweest want de vier sinnen hadden hem bedroghen gelijc du beuinden suls ouerlese Genesis. Maer niet int horen want daer by kende hy zijnen soen iacop Also seg ic di Ist datstu dy verlaets op dese vier sinnen du suls van als bedrogen zijn want sottelic sulstu meenen dat vleysch broet is [19rb1] ende dat bloet wijn is want de waerheyt en mach by dese vier niet begrepen warden Ant horen houdt v alleen ende geloeft ende hebt betrouwen Ende du suls beuinden dat het broet noch wijn en is Maer dat selue vleysch dat om di ant cruce ghehangen was Ende wilstu dit broet eten heylichlic ende deuotelic soe segt dat het is dat broet des leuens daer al de werelt voetsel of heeft Dit wilt houden in ghewoente aldus te noemen Broet heytet dat vanden hemel quam om tvolc te voeden. Ende dat elc goet pelgrym dat schuldich is te doen in zijn male Ic seg di noch en ghef geen goloue int sien maer alleen ant horen Dus so moechsture wel of keren na dat icker di of seggen sal

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts twee vrouwen voor een oven en een tafel met deeg; een vrouw schuift deeg in de oven met een lange stok>

[19ra2] Caritate wien gy cort hebt horen spreken Sy was de saec van dit broet ende by haer wast geuonden [19rb2] zij brocht dit saet vanden hemel ende saidet soe weder hier in aertrijcke¹⁶

16 Bladsignatuur c iiij.

[fol. 19v]

[19va] De aerde daer in ghesait was die en was niet gearbeyt noch gepijnt By den douwe ende hetten vander zonnen so wiest Caritate die deet mayen ende opvoeren in een vreemde scure daert menighe dorscher vant diet dorschten ende wanden ende van alt caf suyuerden Daer nae wast ter molen gedragen ende zeer cleyn ghemalen want de molen stont wel te winde ende wayde heilege winde. Alst aldus gemalen was so spoede haer Caritate ende wilde bacster warden om broet daer of te maken Haer ouen had si al te voren bereyt Maer zij en conste niet alte wel kneden noch decemen dat haer leet was. Niet dat zij haer daer om onstelde maer zij bedacht haer terstont van een mesterse van backen een de subtijlste die men ergent wiste ende si was geheten. Sapiencia of wijsheit Al datmen visieren mocht dat conste zij doen. Ja alle de werelt in een huys te leggen indien si gewilt had of in een eyschale dat meer is ende onbegripelic Ende om dese subtijlhe bedochte haer caritate want dat broet dat zij maeken wilde dat wilde zij vroedelic gemaect hebben ende so subtijlic dat het in schine clein waer ende datter elckerlijc of veruolt waer ende mit een luttelkijn elx versaet waer Als caritate gepeist had om voerderen haer wille. so ginc zij tot sapiencia diese vant zittende in een zeetel daer si van als waer nam. Ende [19vb] dede so veel mit bede dat zij mede ginc mit haer ende kneede dat broet ghelijc dat haer Caritate visierde ia noch ende soe wijselic subtijlic want si maectet sonder maet ende in hoe cleynen gedaente in schijnsel nochtan voer een yegelic genouch Ende noch dede subtijlre werc in dit broet want in een stic van dit broot maecte si so veel crachten int minste deel als int meeste deel of int geheel het welc natuer zeer leet was als versuft van outhede Maer zij en quam daer niet om dat zij duchte versproken te zijn Maer zij dede soucken een haer clerc ghenoemt Aristotiles dien si vant ende sende hem van harentweghen an sapiencia om tegen haer te argueren ende te schelden van dat zij teghens natuer alsoe wrochte¹⁷

17 Deze kolom is maar voor iets meer dan de helft bedrukt.

[fol. 20r]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts tafel met bolletjes deeg, waarachter een vrouw, voor de tafel een vrouw en twee mannen>

[20ra] Aristotiles comende voer haer groetese vriendelic ende voert varende in zijn proposte seide aldus Vrou sapiencia hier sendt my tot v om mit v te spreken vrou natuere ende vwe gebreken te thonen ende v te begripen Seer leet ist natuere dat gij haer costumen dus breect Ende het en is my oec niet lief hoe wel dat ghy mijn vriendinne zijt nochtan en sal ic niet laten ic en salder tmyne toe segghen Ghy weet ymmer wel: dat een huys of vat meerder moet weesen dan tgunt dat het in hem besloten hout. Waert nv dat ic den luyden by argumenten dade te verstaen van een groet casteel ende het dan waer een cleyne ouen si souden mit my gecken ende de vroeden souden my luttel prijsen Ende dit selfde heb ghi al gedaen in dit wonderlic broet [20rb] want vant voetsel datter in is alle die inder werelt is of die den hemel soude dragen heefter zijn voetsel in Ende dit hebdi daer in gedaen bij eender wonderlijker manieren in so cleynen materie ende weesen want al waert tien warf meerdere ic soudt nochtan beluyken in een hant Dit en mach ic niet wel verdragen so en can oec reden Ende het en is gheen wonder al isser natuer gram om Hadde gij doch gedaen dat wel in v was ende hadt de woninghe zo groet ghemaect als datter in onthouden is of datter onthouden wordt soe cleyn waer als thuys of vat daert n onthouden wordt. ic waer wel te vreden ende natuer soude haer wel lijden Ende mede so waert v eere want dan soude men sonder bedroch mogen weeten hoe groet dat het voetsel dan waer

[fol. 20v]

[20va] Ende noch meer dat my leeder is ende natuer en verzwiget oec niet dat gij mijn maxima gereprobeert hebt ende ghevalscht. want ic en hoerde noyt seggen ende en sachs nye in mijn leuen dan een Al is of ten is meerder dan de helft of een stic dair of. mair ic sie ghi hebt so veel voetsels van een stic als vant geheel Twelc zeer misdaen is tegens natuer ende is twaer om dat dat ic hier gesonden ben. Nu besiet wat andworde suldi natuer hier op geuen wies woerden ic geuoert heb

Als Aristotiles zweech seyde Sapiencia aldus. Vrient dv nomes my vriendinne ende du doste wel want dij isser deucht of geschiet Du waers wel schuldich te gedencken geliefdet dy dat ic hier voertijs twe scholen hielt daer ic natuer ende v in leerde Want graci gods wildet ende hadt my also geordineert Inde eerste leerdic alderley consten ende werken te doen subtijl ende bequaem ende daer was natuere mijn eerste scholiere daer si veel wonders leerde werken dat al van genen node te verhalen en is In dander scole leerde ic de verstandenisse ende kennisse te disputeren tusschen de waerheyt ende valscheyt want daer toe was die scole gheordineert Ende daer was mijn vroede dochter Sciencia dats wetenheit die hielt daer de parlementen ende solueerde dats onbant de argementen tot verstant ende rechte kennisse brengende [20vb] doer reche goeder minnen De welke du aldaer in huwelic gecreechs In dese scole leerde ic di ende du waers mijn leerlinc Daer waren dy gheopenbaert dese creten ende heimelicheiden van natuere want wat ic natueren leerde voeruoets leerde ict dy mede verstaen ende daer of te moghen oerdelen iae sonder selue yet te moghen wercken Dus so moechstu my wel vriendinne noemen ende hebt oec wel op dy verschult

Nadien dan dat natuer ende du dit al van my hebs Al waerdy gram op my nochtan soudijt mi mit recht verdragen Ghy waert wel sculdich te peynsen op den campuechter die zijn consten geleert had eenen armen man sonder yet van hem te nemen Ende als zij beyde te campe quamen bi toedoen van twee heeren daer zij ouer vechten souden. De meester die al zijn consten den anderen niet geleert en had sprac hem aldus an Hoe seyde hi sal ic allen vechten op v beyden dat en quam nye van stouter harten. Ende mit dat de leerlinc om sach wie dat by hem was soe ghaf hem de meester een slach dat hy doot ter aerden viel seggende ic en had mijn scolier noch al mijn consten niet geleert Ende du en hebs oec niet veel gewonnen datstu tegens my wt gecomen bins

Al so seg ic dy oec. meenstu dat ic alle mijn vroescap dy gheleert heb sonder wat an mi te houden

[fol. 21r]

[21ra] my dinckt ic soude qualic toecomen ic en wiste nu enige weegen meer dan ghy of natuer en doet om my tegen vwe reden te verandtwoerden Want gij arugweert ende begrijpt mi van valscheyt ende indiscrecie grotelic tot mijn schande Segt my doch of ic v nv gaue een beurse segghende Neemt siet wat ic dy geue draget wech ic gheeft v In dien ghijt dan naemt ende wech droecht ende daer in vont als gij wech waert vijf of ses gulden soude ghy v laten duncken dat ic v bedrogen had Seker neent seyde Aristotiles maer ic soude seggen dat de ghifte vol eeren waer ende houescheden Seker seide si alsoe ist van den broede dat ic so subtijl gemaect heb datmen van buyten niet vernemen en mach tgrote schat datter binnen verborgen is Die ic daer heimelic ingedaen heb om arme menschen rijck te maken want toende ict van buyten nyemont en sout dorren ontfanghen Caritate die ordineerdet also hebbende grote compassie op den armen Hier in en is gheen valschede maer werck van ontfarmichede Maer toende ic groet samblant van buyten ende ic binnen gewrocht had dinghen van cleynder waerden so mocht ghy mi beschamen ende begrijpen van bedriegen

Noch wil ic andwoerden andersins dattet geen bedroch en is al heb ic bij ghelijcke tbuytenste veel cleynder gemaect dan datter [21rb] binnen onthouden wordt ende wil oec dat men sonder twijfel dat geloue maer deedic anders soe mocht gij my grotelic begrijpen. Nv segt mi doch ic bits v die my dus argueert ende begrijpt van mijn wercken seggende Dattet gheen reden en is dattet huys minder is dan datter binnen is Saech dy nye de grote van een mans hart Hy seyde ia menichwarf Nv seht dan hoe groet duncket v weesen Seker seyde hy seer cleyn want mi dunct een vrouwe die enige honger had die wel cleenlic is en souder niet zadt of zijn Noch vraech ic v seide zij Of ghi niet en weet mit hoe veel dat hart veruolt soude zijn Seker seyde hy niet mit alle de werelt al waerse tot zijn wille Soe gebreect hem seide sapiencia dat ghi beijde zijn genouchte ende veruollinge vint na zijnen wille of v auctoriteiten ende sullen valsch zijn Daer ghy segt dat datter inde werelt niet ydel en is Ende een ding moet ydel bliuen of mit enich dinc geuolt weesen Ja seide aristotiles het opperste goet is dat sculdich te veruollen Seker seyde zij gy segt waer ende en missegt niet Maer dat goet most meerder zijn dan alle de werelt groet is ende dat dan inde werelt beloeken Het en mocht niet weesen zij en most ouer uloeyen Seker seide hi ic en cander niet tegen seggen Salment dan doen in en harte dat so cleyn is. so ist oec

[fol. 21v]

[21va] wel reden dat het huys minder is dan tgoet datter in geleyt sal warden ende al dus sal v seggen valsch zijn

Noch sal ic v andersins proeuen harde cortelic Ghi hebt gelesen in griecken ende in athenen Nv segt mi hoe veel studenten in de een stede ende in dander waren. mi gedenct noch daer wel of andwoerde Aristotiles waer heb dy seyde sapiencia dit grote onthouden geleyt In mijn memorie seyde hij Dat is so seyde sapiencia. ende hier mede concludeer ic v want dese twee grote steden hebdy besloten in v memorie die veel cleyder is dan v hoeft

Noch wil ic dy dit beproeuen in den appel van vwen oghe Besiet hoe zeer cleijn dat de appel is daer gij een geheel mensch in begrijpt In een spigel diesgelijc. Voert dat gy segt dat ic v maxima geualscht heb om dat ic elc stic van desen brode gebroken also groet maec als tgeheel is Neemt een spiegel ende slaten ontween in veel sticken ghy sult v aensiicht so volcomelic bekennen in elc stic als inde geheele ende ghy en saecht te voren maer een aensicht Segt mi dan vrou seide aristotiles die so subtijl zijt Hoe versta gij dese dingen localike virtutelic of andersins want daer na soudic andwoerden of zwijgen Seker ic en verstase niet localike seide zij mer virtutelic ende nochtan en lagher niet an [21vb] dit te weeten want ic en seg dese exemplen niet dan alleen om v te leeren ende onderwijsen hoe dat ic onder een cleyne figuer groet voetsel geleyt heb want gelijc dese dingen geleit worden in een cleyne stede in veelderley manieren Dies gelijc is in dit broet geleit dat opperste voetsel niet ymaginerlic niet virtutelic sonder meer Maer het isser geleyt vleyschelic menscehelic ende warrachtelic tegenwoerdelic sonder bedroch

De reden waer om datter geleyt heb ic v meest geseyt om tharte dat so cleyn is ende so veel begheert so maect ic oec cleyn Dus so ist daer in cleyn totten clenen ende groet totten groten elx na zijn begeeren ende deuocie Hier om en isser niet an te begrijpen al is thuys minder dan tgoet datter in leyt Ende al waer dat sake dat ic na v duncken misdaen had of niet te vreden en waert mit dat ic hier voer geseyt heb So seg ic dat ic v niet schuldich en ben te andworden ic en wilde want conste of en dadic somtijt meer wonderlicheden dan ander so en waer ic geen meesterse bouen ander noch leerster Ende hier mede mijn andwoerde Ende segt natueren ioncwijf van gracien ende mijn scoliere dat ic om haer geen dinc laten en soude willen dat ic doen wilde maer om caritaten wille sal ic altoes doen dat haer genaem wesen mach ende al dat haer gelieuen sal

[fol. 22r]

[22ra1] Als Aristotiles dit hoerde so andtwoerde hij simplic aldus Seker vrouwe ic sie wel dat ic niet winnen en mach op v mit argueren Best ist dat ic gae mijnder straeten [22rb1] ende laet v begaen Aldus schiet hy van daer ende vertrac naturen den zyn die hy in haer gheuonden had ende hoe dat hy ghescheyden was Doe zweech natuer als diet leet was

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Gratie Gods en de pelgrim bij de kist waar palster en male in zijn>

[22ra2] Als gracie my vertelt had aldus dese schone auentuer grote wille ende appetijt quam my toe om teten van desen brode Ende seyde Vrou ic bid v hartelic dat ghij my wilt doen geuen van moyses relief om mijn ydel hart te versaden want langhe tijt heuet ydel geweest ende nye en wast zadt Seker seyde gracie dijn begeerte en is niet onredelic ende dit relief is dy zeer notelic in den wech die du an genomen hebs want eer datstu comen suls ter stede die du begeers Du suls doer menich quaet gewadt moeten lijden ende menighe quade herberge suldy vinden [22rb2] ende indienstu van desen broede niet mit dy en droechs du souds qualick te gemake wesen Dair bi geef ic di oerlof te nemen alstu wils Maer dy is eerst van node te hebben palster ende male diestu int eerst so zeer begeerdes Ende die ic dy altijt beloefde te geuen in mijn huys als ic dy ghetoecht sal hebben de schone dingen die daer binnen zijn die alle de werelt niet en siet. Nv heb ic dy eens deels al getoegt ende gheopenbaert ende wil my tegen dy quijten van mijn belofte ende sal dy geuen alst dy gelieft palster ende male alst dy ghelieuen sal ende alsdan sulstu di als goet pelgrim

[fol. 22v]

[22va] stellen te weeghe waert Vrouwe seyde ic wel groten danc ic en wensche anders niet ende doet het staphans want het wordt spade ende het is varde van hier daer ic gaerne waer Doe leyde si mi ter plaetsen daert seer schoen was ende daer mennich costelic iuweel was Van stonden an reycte si my wt een kiste een palster ende male de schoenste die nye gesien en waeren De male was van groender zijden ende hinc an een groen snore gheboerdeurt mit .xij. silueren bellen ende elcke belle was gheamelgiert ende op elc amaus stont gescreuen also ghi horen sult

In den eersten stont gescreuen God de vader die hemel ende aerde van niet maecte Int ander god de zone Inde derde god de heylighe gheest van desen drien so verwonderde ic my zeer want int gelijcke schenen zij al een te zijn want ic sach een clepel die tot alle dese drie bellekijns dienden: int vierde gods zoen ihesus chrristus gedaelt in aertrijcke bijden heilegen geest ontfaen mensch geworden ende vander maecht gheboren ghepassijt ende om den sondaer anden cruce gehangen ende int graf geleyt ter hellen gedaelt om zijn vrienden daer te verlossen verreesen vander doot ten hemel ghevaren zittende an de rechter hant zijns vaders om te oerdelen ouer leuende ende ouer dode Voert so stonter in [22vb] de heileghe kercke mit de heilege sacramenten diere toebehoren De meynscap der heylegher santen vergeuenisse der sonden verrisenisse des vleyschs in ziel ende lichaem. Ende int laetste stont gescreuen amen dat is loen elx na zijn verdienste te verstaen dat op elck bellekijn stont gescreuen een artijcle vanden gheloue

Nv sal ic v seggen vanden palster die licht ende starc was ende ghemaect van setijn hout dat niet verrotten en mach Ant eynde bouen was een appel van een ronden spieghel licht ende claer daer men claerlic tlant in ouer sach ende ic sacher de stadt in die ic te voren gesien hadde ende daer ic geerde te weesen Dies ic den palster te lieuer had Een weynich neder was een ander appel minder dan de ander was Rijckelic gemaect van een carboncle Daer en gebrac niet anden palster dan datse niet besleghen en was Dit gedaen gracie seyde my. Siet hier den palster ende de male die ic dy beloefde neemse du suls noch wel van doen hebben inden wech dus bewaertse wijselic Dese male heet trouwe sonder die welcke du gheen reise wel volbrengen en moechs want du zijs schuldich altijt dijn broet ende vitaelge daer inte voeren Ende wilstu dit weten bij ander noch dan van my Sinte pouwels salder dy wel of informeren Dese male is groen van verwen

[fol. 23r]

[23ra] want ghelijc de groene verwe den oghen ende tgesicht verstarct Alsoe doet de male daer trou bij betekent is ende scarpt het gesicht van verstannisse ende nymmermeer en sal de ziel perfectelic sien sonder cracht van dese groente ende zij sal di wel van node wesen inden wech om die te vinden ende varde van v te sien Vrouwe seydic wilt my doch doen tverstant hebben van dese drie bellekijns ende die maer een clepel en hebben Seker seide si hier voertijts als ic dese male eerst maecte doe wast genoech alleen volcomelic in gode te gelouen ende doe was dese male sonder bellen maer daer quam veel quaets of want elx wilde gelouen in gode alsoet hem geliefde deen in eender manieren ende dander in een ander manier also si wilden Ende aldus was de male lelic geworden Maer om weder schoen te maken ende de dolinge onder den volcke of te doen ende op dat oueralle een vast geloue soude zijn De .xij. Apostelen hebben dese .xij. bellekijns daer an gestelt ende in elc gescreuen een artijkel hoe datmen in gode is sculdich te gelouen. Dese bellen zijn dicwijle sculdich te luyen in v oren om niet slaperich inden geeloue of te wesen. Niet dat dit ghenoch is alleen te gelouen dese . twelf articlen men moet oec ander dingen mede gelouen als vanden brode ende vanden wijn in vleysch ende bloet ver[23rb]wandelt ende oec dat god de triniteyt een god is ende drie personen. Dit zijstu oec sculdich te gelouen ende het exempel hier of hebdy gesien ande bellekijns daer ghy my om vraecht Maer hier of wilic voertmeer swighen want an de xij artijclen ist al belanc diese al wel te recht verstaet

Also als gracie aldus sprac ende ende vertelde van de bellekijns So wordic siende op dese male ende sach datse alouer mit dropelen van bloede besaeyt was dies mijn sinnen verscricte want ics voer die tijt niet gesien en had. Vrouwe seydic ic heb ghesien dese male ende en heb niet gemerct van dese dropelen van bloede voer nv berecht mi van dese dropelen of geeft my een ander male

O vrient seyde zij en wilt dy niet wantroesten maer zijt getroest want alstu de waerheit hier of sult weten sulstuse lieuer hebben dan te voren. Hier voermael was een ionghelinc die in zijn ioncheyt steuen hiete die de de male droech in allen steden daer hij ghinc maer hy was bespiet van rouers om hem zijn male te nemen ouermits haer scoenheyt ende deden hem grote last an. maer hi weerde hem vromelic ende had lieuer te steruen dan zijse hem nemen souden ende also deden zij ende vermoerden hem mit stenen ende mit zijnen bloede is de male bedropen Maer op die tijt was de male

[fol. 23v]

[23va] schoender om tbloet datter nyewelincs gestort was Ende sint dat dese male aldus bebloet was wart zy te meer ghedraghen ende begheert dan te voren ende men droemder om ia enighe lieten hem ontleden ende doden soe veel datter tgetal niet wel moegelic en is of te weten Dus al ist dat de male bebloet is te meer isse te prijsen want daer en is dropel si en is beter dan dyamanten. Hier by wilse dy yemont benemen so laet dy eer martelien ende doden dus nemse wantse dy van node is Vrouwe seyde ic het genoucht my zeer wel dat ghi my geseyt hebt vanden bloede maer de voerwaerde is zeer swaer daer ghijse my op gheeft nochtan genoechtse my wel ende ic ontfanghe de male daer op nadien ghijse my presenteert

Doe sonder letten nam icse ende hincse ontrint mi ende gracie die halp my Als ic de male ontrent my gheuoelde was ic harde blide want icse lange begeert had

Nv sal ic v seggen vande palster die hope geheten is die tot allen tijden goet is want die daer vast op leent mach qualic vallen Du biste sculdich op hem te leenen alstu zijs in quade weghen De opperste appel is ihesus christus die een spiegel is sonder smette daer elckerlijc in sien mach zijn selfs aensichte. In dese spiegel sulstu dy spiegelen ende daer [23vb] naer leuen want alstu dy daer wel in spiegels dijn wech sal veel te lichter weesen

Dese ander appel is daer dese appel of gecomen is. Dat is de gloriose maecht marie moeder goods almachtich ende dus is zij by gracie gestelt ande palster voer de anderde appel want te voren en was daer maer een appel dat niet ghenoech en was want sonder haer en mocht nyemont anden eersten appel comen dan by haer als moeder des almachtihen god die de eerste appel is van de palster dus soe hout v an dese palster ende leenter an want dese appel is allen pelgrymen noetsakelic Dus raedic dy datstu hier an desen palster leens want du sulster in alle quade weghen opghehouden zijn ende comen volcomelic in den oppersten appel vande palster dat god almachtich is

Mit dese woerden gaf zij my de hant daer my grote blijscap af quam want ic vandt my seluen al ghereedt om my te wege te stellen Maer ymmer was my leet dat de palster niet beslagen en was Vrouwe seydic tot gracie Ic en can mi niet langer onthouden ic en moet mijn gepeyns v ontdecken van dese palster want my verdriet dat hy niet beslagen en is want alle ander palsteren die ic sie zijn al beslaghen Dus wilt my doch seggen waer om

[fol. 24r]

[24ra1] dat ghi hem mi aldus gegeuen hebt Hoe vrient seide si en hebbic di niet geseyt datstu di souds houden ant opperste eynde ende rusten op die appelen want die sullen di op houden Oec een beslaghen palster weecht meer dan een onslegen. dus gheue icken di om der lichticheit wil ende mede een palster die beslgen is. is moyliker een dien draecht in een quade wech ouermits sijn diep in ghaen dus geue icken di om niet belemmert [24rb1] te sijn inden wech Vrouwe seide ic of de honden inden wech mi op liepen ende biten wilden souden si so seer ontsien den onbeslagen stoc als den beslagen Dijn palster en is niet om te vechten ende slaen. mar alleen om op te rusten. want de wapene daer du di mede verweren suls op dijn vyanden sal ic di te hans geuen Ay vrouwe seide ic de palster genoecht mi wel op die condicie ende bidde v dat ghy mi dander wapen wilt halen

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts pelgrim en Gratie Gods in een ruimte waar aan een stok aan de muur een wapenrusting hangt>

[24ra2] Doe nam mi gracie ende leide mi in haer camer dair veel scoender wapen hinghen ouer een reck om veel volcs mede te wapenen van als dat een man van oerloghe toe behoort als pansiers gorgieren helmen scilden ende swaerden ende oerloefde mi te wapenen van als dat mi van node wesen dochte. mar ic en [24rb2] wiste niet welke wapen mi best dienen soude want ic nye mijn leuen wapen gedragen en hade noch en wist hoe icse aen doen soude Dus seide ic vrouwe doir genade bid ic v wilt mi doch wijsen welc wapen ick nemen sal ende hoe ic mi sculdich bin te wapenen. want het en si dat gij my wilt hebpen aen doen dese wapen¹⁸

18 Bladsignatuur d i.

[fol. 24v]

[24va] Soe en heb ic noch al niet gedaen doe nam si een porpoent of wambaeys gemaect van eenre wonderliker manieren. seker nye en sach ic alsulc noch en hoorde spreken. want recht after op den rugge was ghestelt een haenbilt recht om slaghen van hamers te ontfaenne ende dat gaf si mi alre eerst Siet hier seyde si een wambaeys dat beste dat noyt man droech. want wie hant noch voeten en hadde ende mit eenen velle te gader hinghe ende dat hi sonder meer dit an hadde soe en mocht hi nymmermeer verwonnen sijn. maer hi soude mit groter eeren verwinnen ende victorye hehben van allen sinen vianden Ende noch soe seg ic di meer dat die gene die dit wambaeys an heeft hi doet sijn profijt ende daer andre doen hare schade want tempeest doet sijn coren wassen. ende pestelencie vullet zijne kelnare. van groter harthede heeft hi sachte bedden ende van tormenten grote bliscappen. vasten doeten vet wesen. ende ziecheyt die versterctene. siecte ende tribulacie dats sijn solaes ende is gestict mit vele sticken om datment wambaeys hiet Alsoe die gene diet aen heeft wart mit sticken gewapent ende sonder sticken en doget hem niet Wilstu weten hoet ghehieten is. men hietet paciencia. dat ghemaect is om pine te dogene ende grote steken te ontfane sonder murmureren of [24vb] gram daer om te sijn maer danckelic. Dit porpoent hadde de coninc ihesus an om dinen wille als hi hinc anden cruce ende waert gesteken op dit wambaeys dat paciencie is. want hijt al lijdsamlic verdroech. dus ist wel te mercken dattet goet is nae dattet die grote coninc aen hadde doen hi strijden soude Dus neem se ende doese an ic radet di want van allen wapenen behoort dit eerst an ghedaen te wesen die hem te recht wapenen wil

Doe nam ic dit wambaeys ende deet aen maer my was vremdelic te moede want het docht mi seer te wegen en te nau sijn ende verwoech mi te dragen Vrient seyde si dit wambaeys waer di wel te passe waerstu daer nae ghesneden mar du biste al te vet ende te dicke in dijn lijf ende du biste al te weeldich op geuoedt tot nv toe ende hier bi ist dattu dit wambaeys sonder pijn niet draghen en moechs. dus ist van node datstu di stels na twambaeys ende wat of legts dattu te veel hebs so sulstuut te gemackeliker moghen draghen

Urouwe seide ic sal men mi besnyden na dit wambaeys of ic waer een beelt van houte. neen seide si in dienstuut dragen wils sonder af doen salt hem seluen wel punten na dijn lijf. want al dunctket di swaer ende hart int eerste ten is mar om di

[fol. 25r]

[25ra] te passe te stellen Maer alstu te passe suls gestelt zijn soe en salt dy niet beswaren noch pijnlic wesen Isser yemont die dy qualic toespreect of lelic keert hem de rugge sonder weeder te spreken Al hoerstu een hont bassen dy en leyt daer niet an biet hem taenbilt ende lae hem slaen so veel als hij wille want mit de slagen die hij dy gheeft sulstu te passe gestelt warden ende du suls daer an verdienen gecroent te zijn want mit sulcke slagen ende smedinge saldy gesmeet warden een croene dye niemont genaken en mach. dat is de crone der maertelaren die mit dit wambus of porpoynt gewapent waren. Die vande slagen die si ontfingen de crone bereyt was Dus so raede ic dy dastu dit porpoynt mede draghes want het sal dy in corter tijt van node zijn Dat sal zijn als tribulacie dy ouer al wachten ed verspijen sal ende haer serianten an dy senden om dy te bespringhen ende op dy so grote slagen slaen indien du waers sonder tporpoint datstu wesen souds in groter vresen vander doot Nu doet datstu wils ende dy best gedaen dunct

Urouwe seyde ic v seggen genoecht my wel ende ic en segge daer niet tegen. maer my dinct dat myn macht so vard niet en strect dat ic tporpoynt soude draghen of gedoghen mogen Niet min ic salt pijnen te dragen so lange als ic sal [25rb] mogen Ende ist dat ghy my enighe wapen meer geuen wilt ic wilse vlitelic andoen ende dragen

Doe reyctese my een halsberch dat bouen maten schoen was ende seyde Neemt desen halsberch of pansier dat in tijden voerleden ghemaect was om teghens de doot te vechten ende tegens al haer gesinne dats tegen pijn torment ende vreesen want de doot is so vreselic een beest soe wie datse siet verliest zijn sinnen memorie ende hope. ende hij blijft verloren ist dat hy hier mede niet ghewapent en is Maer so wie hier mede gewapent is ende ontsiet niet ende darf stoutelic gaen in allen oerlogen om prijs ende eer te beiagen Dit pansier smede hier voertijts de smit vanden oppersten lande die de sonne ende de elementen smede sonder hamer In dien tijden en wistmen van gheen ander wapen te spreken noch te draghen Ende noch en is hij niet wel gewaent die mit deser wapenen niet ghewapent en is

Dese halsberch of pansier die is gnoemt [sic!] starchede daer hier voertijts gods campioenen mede gewapent waren die de doot niet en ontsagen so vast was dit pansier ghemaect dat mender mit geenderley wapen daer maelge of breken mocht want het was genagelt mit de selfde nagelen daer de smeets zoene mede ghenagelt was Ende dat yser¹⁹

19 Bladsignatuur d ij.

[fol. 25v]

[25va] was oec geweect int bloet dat van hem liep wt zijnder zijden ende daer om ist soe starc ende vast. Ende alle diet an hadden doe ter tijt waren so vroem dat gheen torment noch oerloghe soe vreeselic en was dat zij ontsaghen Ende hier by sulstuut mede an doen

Doe nam ic dat pansier ter stont ende seyde Vrouwe ic bid v hartelic dat eer ic dit pansier an doe gij mi togen wilt alle de wapenen daer ghi my mede wapenen wilt want na dat ic wapenen saghe daer na soude ic my willen ordineren. Doe reicte si my een gorgier een helm ende een taerge of schilt. een paer hantscoen ende een swaert seggende aldus Mit alle dese wapenen moetstu ghewapent zijn te minsten ende du sulster oec wel mede gedoen op datstu dy wel verweren conste Ende ic soude dy ander gheuen kende ic dy starc ghenouch Maer ic salse behouden voer starcker die ic vinden sal dan du zijs. mit den helme ende ghorgiere sulstu dy

eerst wapenen om hoeft ende halse te beschermen Daer na sulstu de hantscoen an doen want sonder dijn handen gedect te zijn en soustu niet wel ghewapnet zijn

Dv zijs oec schuldich te weeten dat de helm is getemperhede van sien van horen van geuoelen dingen die dy deeren moghen Want alsoe de helm thoeft bedect Also bescermet ghetemperthede dat oge dat [25vb] het hem niet te varde en keere in sotheden want en waer de nauwicheit der oghen gaten daer mocht sulck gheschut in comen dat recht te herten soude gaen ende sonder remedie ter doot wonden Dese helme stopt mede tgehoer van achterclap dat het niet in comen en mach ter harten noch hinderlic zijn Tot het wincket toe mogen zij comen maer niet ter groter inghanc daer en connen zij niet geraken want dese helm bestopt ende beschermt so scharp den vryen inganc des herts dat hem niement deeren en mach Dus om dy wel te beschermen voer weel sorgelicke saken so is dy wel van node dese helm die genoemt is de helm van salichede daer sinte pouwels ons vermaen of doet opt hoeft te hebben

Nv sal ic dy voert seggen van der gorgiere. die soberhit is geheten om v keele te wachten Ende is een deel van ghetemperhede ende was gemaect om gulsicheyt te wederstaen Mar du zijt noch sculdich te weeten dat dese gorgier gemaect is van dobbele maelgen Want mit enckele en waerse niet starc ghenoech ouermits dat gulsicheyt heft dobbelde verwoethede als van smake ende veel sprekens want quaet spreken is een engien daer een zijn ghebueren mede quetst ter doot toe ia dat ongheneselic is alstu nochwel vernemen suls. Alstuse hier nae noch seluer

[fol. 26r]

[26ra] sien sults Dus tegen een so edanige een truande eest goet te hebben dese gorgiere. want het is een dinc dat seer seker is hoe wel dattet een cleen wapen is dus radic di datstu er daer mede voersien sijts ende gewapent als van dijn eten ende drincken watstu vins weest te vreden ende nemet in dancke ende mit een weinich sijt te vreden Als van veel spreken so wacht di mede ende en missegt niement maer tegen elckerlic spreect eerbaerlic Mit deser gorgieren was gewapent de abt van chaalich sinte willem. want mit water ende broot genuechde hem soe wel of hi veel gerechten gehadt hadde alstu vinden moechs in sijn legende. Ende also moechstu oec weten dat in veel sprekens en was hi niet alleen getempert maer hi temperde de quaetsprekers als hijse spreken hoerde want in veel sprekens leyt dicwil groot perikel ende daer comen grote lasten of Hier bi soe seg ic dij ende rade datstu dijn kele mit deser gorgieren wel voersiets ende wapens tegens dese twee voerscreuen

Uanden hantscoen so seg ic dij oeck dattet noot is datstuse wel bewaers want waerstu in de hant gequest du souts luttel connen gedoen mitten anderen leden De handen die sculdich sijn gewapent te sijn mitten hantscoen dat is tastinge ende pollucie. want hoe wel dat [26rb] men ant geheel lichaem tasten ende geuoelen heeft nochtans inde handen ist tasten principalic Ende dair bi verstae ic het tasten principalic bijden handen De hantscoen daer du voer dit tasten mede gewapent sult sijn die sijn geseit te wesen een derden deel van ghetempertheit datmen noemt continencia. de welcke dubbelt verstant in heeft als inder daet ende inde wille. want de daet en waer niet genoech en waerder de wille niet mede Een man en waer nimmermeer wel ghewapent mit een hantscoen dat is de wille ende de daet behoren te gader Dese continency aldus gedubbeleert wort van enigen genoemt winnebroots want bi hem dats mitten hantscoen wintmen broot daer bi dat die menschelike natuer bi gheuoedt wort ghelijc gefigureert is lange tijt hier te voren ghelijc alstu vinden moechts wilstu studeren inder coningen boec Dese winnebroots hadde hier voretijts sinte barnaert. als twijf by hem al naect lach ende ontcleet maer wat dat si hem vermaende. of wat si hem aen taste nye en wast in hair moege wat si daer toe dede om hem te doen keren tot haer toe. want alle haer tasten ende spreken en geuoelde hi niet alsoe was hi ghewapent mit desen tween voerscreuen hantscoen Doir twelc van noots wegen hem laten moest ende van hem²⁰

20 Bladsignatuur d iij.

[fol. 26v]

[26va] scheide al bescaemt ende sonder hem te quetsen ghinc si van hem ende dat deden die hantschoen daer hi mede gewapent was. Ende daer bi radic dy datstu di oec daer mede wapens ende daer om heb icse di gebracht

Uanden swaerde sulstu oeck weten dattu geen beter wapen en moechts crigen want die hem mittet zwaet behelpen can ende anders gheen wapen en hadde so soude hi nochtan meer geducht zijn of hi alle dander wapenen hadde Dit zwaert is gehieten iusticie het wt gelesenste bouen allen anderen het costelijcste dat ye coninck of prince voerde. Het geeft een yegelic alst tijt geeft dat hem toe behoort. het is een keyserlic of coninclic swaert om mede te regieren. want sonder dit swaert en mach nyemant wel regieren want het is altijt dreygende den misdadigen het wacht den mensche van misdoen. het dwincht het herte gode te minnen. het doet quade gedachte verkeren de wille begeerte ende verstannisse der sielen onderhoudet inde vrese gods. het corrigeert alle scandelike ende sondelike wecken. exempel hebstu aen sinte benedictus Die mitten swaerde ghegort was de coninc hat hem gegort als hi hem heer maecte vander wet: Want als hi sijn lichaem sach wel getempert ende dat hi niet obedieren en wilde castidien ende sloechen soe [26vb] mit desen swaerde dat hi after dien nye rebel noch ouerhoerich tegens hem en was Dit swaert sulstu dragen ende daer mede sulstu di verweren tegen alle die gene die ic di voer genoemt hebbe die op dy sware vyande sijn want du en hebs gheen quader vianden dan ontrent di sijn. dus alstu enige van desen beuoels contrarij ende teghes dijn salichede te willen gan ende rebel tegen dijn conciencie ter stont so sijt daer tegens mit desen swaerde dat van dier crachten is dijnen viant soe te castien dat hi after die tijt gheen macht meer hebben en sal ouer di noch enige rebellicheit sal dorren toenen. Ende so wanneer datstu enige vindes dolen vanden rechten wech ende die haer herte ontweget sijn peynsende op ongeoerdineerde dingen. Alsdan sulstu mit dit swaert daer voer sijn ende elckerliken berechten ende iaghen in sijn plasse daer hi behoort

Urouwe seyde ic het waer wel goet dunct mi dat ick een scheede van v hadde dit swaert in te steken want al bloet en mocht ic niet draghen sonder mi te quetsen. Ende oec sinte benedictus en droecht alsoe niet maer hadt ghegort ontrent hem. alsoet de coninc droech ende dat hebdi mi geleert Ende dit swaert hadde een rieme ende een schede daert in gesteken was ende ic soudse gaern hebben waert wel

[fol. 27r]

[27ra] v wille also Seker seyde si du segs wel ende het gheneucht my seer wel dastu mijn woerden so wel verstaen hebs waer bi du hebben suls tot dijn wille de schede rieme ende gespe om tsvaert mede te gorden

Doe sach icse stappans ghaen tot een scoen rec daer de wapenen hinghen daer na nam zij de schede ende brachtse mi ende seide. siet hyer daer in dat sinte benedictus zweert stac doe hijt droech. goede riemen heuet om vaste te gordene ende goede gespen om vaste te sluten. dus neemtse ende wachtse wel van verliesen. Dese scheede is gehieten oetmoedicheit inde welke du dijn swert ende iusticie schuldich sijt te steken ende decken. want al siestu enige duecht in dy ende dattu enige duecht gedaen hebs. du zijtse sculdich te decken in dese schede die gemaect is van enen doden velle om dij altoes te vermanen dattu sterflic biste ende dattuut bi dy seluen niet gedaen en hebs maer by my Gedenct vanden publicaen ende vanden pharizeeus die elcx sonder ghe haer lieder swaerden droegen want die gene die tsijne in die scheede droech ende hem besondicht kende was verheuen ende gheeert ende dandere vernedert om dat hij sijn swaert al naect droech. beter eest dat een sijn misdaet kent ende hem seluen besiet dan dat hi sijn rechtuaerdicheyt ontdecken sal ende seggen siet hier mijn [27rb] zwaert dat ic al naect houde om iusticie te doen want alsoe doet die houaerdige die vol beroemens is die anders niet en soect dan ydel glorie ende gepresen ende geeert te wesen. alsoe en sulstu niet doen maer suls dijn swaert in dijn schee steken ende vernederen di twelc di oec veel bet betamen sal

Dan alstu dat swaert aldus in die sceede gedect hebs dan sulstu dy mitten rieme gorden om v wapenen daer mede te gader te duwen om dattuse te vaster ende te sekerder dragen suls. want nyemant wel gewapent en is ist dat sijn wapen niet vast ghegort en is ende inde gespe wel vast ghesloten De rieme hiet geduericheit ende de gespe ghestadicheyt die altoos te gader sijn sculdich te houden sonder scheyden want ter noot en doech deen sonder dander niet De ryem ouermits sijn grote lanchede hout de wapenen in haer cracht mit het zwaert dat zij op hout ende houtse te gader datse niet ontcleet noch gescheiden en worden. De gespe hout ende sluyt den ryem: dat hi niet en ontbinde en houtet so in vaste ende gestadiger staten want het ist gerechte slot vanden wapen Al dus also du geeyscht hebs so gheuic di ende gelieft my wel datstuse hebs wantse di al wel van noode sijn Dus wercter mede als du sculdich sijs ende du suls dijn selfs profijt doen²¹

21 Bladsignatuur d iiij.

[fol. 27v]

[27va] Als ic dese woerden hoerde soe wardt ic peynsende ende als niet alte wel te vreden want mijn meninge en was niet sulc een schede te hebben ic waende wel een ander schede rieme ende gespe ghehadt te hebben lichter om dragen Ende had doe wel ghewilt dat ic tporpoynt quijt had geweest maer ic sweech ende en dorster niet af spreecken

Dese woerden gheeyndt vande scheyde sprack si ter stont weder tot my aldus Hoert nu wat de targe beduyt sonder wie nyemont wel ghewapent en is want si beschermt alle dander wapen van breken Targe is geseit prudencia die salomon costumelic drouch als hy een yegelic recht ende iusticie doen wilde ende was hem beter dan tien ander targen van fijnen goude want by deser targen alleen ende niet van alle zijn ander wapenen was hy gheeert ende ontsien maer daer nae als hine verloren had al zijn ander wapene en halp hem niet en stroe maer waren alle gelijc mit de targe verloren Dus soe rade ic datstu dese taerge draechs om dander wapen mede te beschermen tegens dijn vyanden Dus de tijt is hier trectse an ouer v ander wapen want hier mede soe zijdy van als voersien dat van wapen te wege v van node weesen sal ende van gheenen anderen dinghen en hebstu meer gebreke

[27vb] Als ic dit hoerde verscricte ic my als die onghewoen was enighe wapen te draghen Oec mede tporpoynt dwang ende bewoech my zeer maer doer haren wille soe began ic my te wapenen Eerst deed ic an het pansyser ouer tporpoynt of wambuys dat gedaen dede ic an de dobbelde gorgerijn ontrent mijn kele daer na sette ic den helm opt hoeft daer nae nam ic mijn hantschoe ende gorde doe het swaert Als ic aldus ghewapent was nam ic de taerge of schilt voer mi ghelijcse mi beuolen had al wast dattet my ten alder besten niet en behaechde²²

22 Deze kolom is niet helemaal volgedrukt.

[fol. 28r]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Gratie Gods en de pelgrim in volle wapenrusting>

[28ra] Als ic my seluen gewapent vant ende tgewichte op mijn leden beuoelde ende datse my bezwaerden so andwoerde ic gracien ende seyde O vrouwe ic bidde v op ghenaden al ist dat ic v clage dat ghi v niet belghen en wilt want dese wapenen beswaren mi so zeer dat ic qualic voert gaen mach Ende ic beducht my zeer hier te moeten bliuen of alle de wapen weder moeten of doen Den helm alder eerst die my al gheheel verdoeft ende verblint dat ic niet en sie noch en hoer dat mi onuerdragelic is Oec mede mijn gorgiere rampe moetse hebben nijpt my soe dat my dunct dat ic worge ende qualic spreken mach of yet nemen mach dat mijn lichaem van node is De hantschoen quetsen my bouen mate opt corte al soe seg ic van alle dander wapenen [28rb] want alle quetsen zij my so seer dat ict van pinen niet vertellen en mach want ic ben begrepen ghelijc dauid was die niet gewoen en was wapen te draghen want hy was gewapent maer hy deedse weder lichtelic wt Dus so wil ic doen als hij dede ende ontladen my van den harnaschen ende leggense al te samen of ende passeren met mijn palster. Het is beter dat ic my ontlade dan dat ic hier bleue want ic en soude niet moghen gaen Dus bid ic v waerde vrouwe dat ghijt in ghenen ondanc nemen en wilt

Seker seyde zij. Nu schijntet wel datstu mijn seggen niet onthouden en hebs noch verstaen of by auentueren du houdes mijn woerden voer logentale ende bedroch Vrouwe seyde ic doer god bid ic v genade ic weet wel dat gij niet en

[fol. 28v]

[28va] segt dan alle dat ten besten geoerdineert is. maer mijn crachten en strecken soe verre niet dat ic lange dese wapen gedraghen mach. niet dat ic yet vergeten hebbe uwe woerden want my gedinct wel dat ghy geseyt hebt al duncken mi dese wapenen int eerste swaer dat het niet langhe dueren en soude maer wel gewoen worden soude. maer ic seg v dat icx in gheender manieren dragen en mach ouermits grote cranchede die ic in my seluen vinde ende de grote harthede die ic inde wapene vinde. twelc twee dingen sijn die niet en accoerderen te same Waer om hebstu seide si my dan gemoyt ende aen my versocht om te hebben ende du en moechstese niet dragen noch en wilts O vrouwe antwoerde ick hair ic en peynsder niet om als gij mi dair eerst in tale af sette ic eyschste v sonder meer een palster die beslagen waer. maer als ghi my van de wapenen spraect crech icker genoecht in wel meenende dat icse soude hebben connen gedragen maer het is al andersins want in my en vindic gheen cracht want ic werder af soe flau dat ics niet langer harderen en mach het en zij dat icker cortelicke af ontlast werde

Dv en hebs de cracht niet seyde si want du en hebs therte niet nochtans hebstu de schouderen groot genoech ende alle de an[28vb]der leden. du souds sterck genoech sijn hadstu tharte in di want van therte coemt de sterchede vande man. gelijc de appel coemt vande appelboem want bi een cleyn man sidi een ruese gerekent ende ghy wedersegt dese wapen te dragen wat soutstu voir een ander wapen draghen du alstuse voer di seluen niet draghen en moechts. segt mi doch wat sulstu doen alstu dinen wech suls gaen ongewapent ende du verspiet ende aen geuochten suls worden van dinen vyanden om dy te doden. Dan sulstu roepen elaes en sal ic nymmermeer mogen vinden gracie gods die mi weder sal willen wapenen. Helaes waer om bin ic ontwapent waer om en steldic mijn geloue in gracie niet nv bin ic in als bedroghen Ende alstu aldus geroepen hebs ende ter doot gewont suls sijn waenstu mi dan so lichtelic weder te crighen alstu my nv niet gelouen en wils om dijn selfs profijt Ende wat soudicker dan doen du sijts nv sculdich stercker te sijn dan du dan suls sijn. want dan sulstu ghecranct sijn vande wonden dye du ontfangen suls hebben. wat soudic veel pinen om niet doen na dien datstu nv geen wapen en moechs dragen want nv ist tijt wapen te leren dragen sonder langer te beyden. Dus wilstu my gelouen du suls de wapen aen houden om di daer mede te behelpen als noot wesen sal Ist

[fol. 29r]

[29ra] dat si di verwegen soe gaet al scoenkins want al scoenkens gaet men wel verre Een out wijf een paerlic doer gaende voerdert somtijts meer dan een ionc man te paerde die hem seer haest want hy dicwil getoeft wort

Uan dat du spraecs van dauid hoe dat hi sijn wapen of leide Ic seg di wilstu di na hem voegen so en wil ic di niet begripen Maer wilt wel verstaen dijn fondament daer du op wils fonderen. want alder eerst sijtstu sculdich te mercken sijn kinshede want hij was doe een cleyn kint als de hystorie seyt. ende syn wapenen en waren geen kints wapenen maer sauls wapenen die de meeste was vande lande du moges oec wel peysen dat si groot waren ende swaer waer bi dauid na sijn ionchede niet wel dragelic en waren al wast datse saul droech die groot ende sterc was want dat goet is om tgroet en is niet goet om tcleyn. gelijc dat aristotules vertelt Maer hadde dauid so groot geweest als ghi sijt ende als hi sint geworden was ende hi hem dan ontwapent hadde so hadstu reden exempel aen hem te nemen. ende te doen als hi dede. maer nye en dedy alsoe noch en leerde doen want als hij man was in allen oerlogen was hi gewapent ende nye sonder wapen geuonden want anders en waer hi niet leuende ghekeert wt den stride Hi beminde altijt de wapenen ende [29rb] als hy sauls wapene of leyde soe nam hi andere daer hi golias mede dode. waerstu een kint als hi was so mochstu doen als hi dede maer du sijts nv groot genoech om wapen te dragen. ende du hebs scande dat te wederseggen ende niet te dragen. Vrouwe seide ic. ic sie wel dat ic mit arguweren niet winnen en mach mer ic seg v in corten worden dat ic dese wapenen of moet doen ende niet langer dragen en mach. ic wilse al af doen want daer en isser gheen si en quetsen my

Hier mede ontslotic de gespe ende ontdede de wapen. nederleide mijn swaert ende de scheede mitten scilt Als gracie my sach dus ontwapenen wederhiltse my ende seide. na dien datstu di van als ontwapenen wils te minsten soutstu mi gebeden hebben dat ic di wilde gaen halen yemant die sterck waer om de wapene na di te dragen om dye te besigen alst noot wesen soude. Ay vrouwe ic heb v so veel ghemoeyt dat ics v niet vergen en der. maer ic bids v vriendelic ende versoeck dat ghi mi aen een wilt helpen ende si die niement weygeren en can beloefde mi alsoe te doen²³

23 De laatste vijf regels van deze kolom zijn niet bedrukt.

[fol. 29v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim met alleen tas en staf, met gevouwen handen, en alle andere wapens naast zich op de grond>

[29va] Hier mede ghinc si van mi ende ic bleef daer alleen daer ic mi van als ontwapende ende ick en behilt niet dan male ende palster. ende stont recht ongewapent als een pelgrim Als ic my seluen van als vant ontwapent wordick versteken in groten wanhope niet wetende wat ic beghinnen soude. Soete heer god seide ic wat sal ic doen dat ic gracien mijn meesterse ende regierster dus veel gemoeyt hebbe. Sy hadde mi eerlic ende edelic gewapent gelijc een graue my en gebrac niet Maer lacen tegen haer leringe ende soete vermaninge heb ic mi van als ontcleet ende niet aen gehouden. O soete heer god hoe of waer heb ic mijn cracht verloren ende waer om en bin ic niet starc ghenouch dat ic de wapen dragen mocht ende gedogen [29vb] want seker ic waers veel te beter ende men soude mi te meer prisen ende ontsien Maer het is om niet want ic en soudse in geender manieren gedogen mogen Dus soe wil ic my seluen gheuen in handen van gracie ende houden my van als aen haer Ic hope dat si my noch sal helpen ende mi niet begeuen en sal want als nv isse in mijn werck waer by mijn troest te meerder is. wan tom mijnen wil is si gaen halen een die mi de wapen after na draghen sal²⁴

24 De laatste acht regels van deze kolom bleven onbedrukt.

[fol. 30r]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts pelgrim met staf en tas, Memorie en Gratie Gods>

[30ra] Als ic in dese state dus stont ende teghen my seluen sprac Soe sach ic gracie comen ende bracht geleyt mit haer een ioncwijf die also my dochte gheen oghen en hadde ¶ Maer als zij wat naerder by my quam zo wardt ic gewaer dat haer ogen achter in haer hals stonden ende voer en sach zij niet. Twelc my zeer verwonderde ende vreesder my of ende viel so in een swaer ghepeyns Maer gracie seyde ter stont tot my. Nu zie ic wel wat stouter ridder du zijs Dat wanneer du sculdich waers te vechten so hebstu al dijn wapen of gheleyt ende zijs sonder steec of slach verwonnen Dy soude wel van node zijn een warm badt ende een sacht bedde om daer op te rusten ende een meester om dijn wonden te saluen die gequetst zijn Vrouwe sey[30rb]de ic daer of suldy meesterse wesen ende mijn troesterinne want ic ben soe moede dat ic de wapen niet langer gedraghen en can. Ende ic bid v dat gy op my niet verstoert en wilt wesen want al mijn hoep is an v dat gij my noch helpen sult Nu ziet seide si ic hebbe di bracht dit ioncwijf van eenen verren lande om di te helpen in uwer noot. want ic sie en helpe ic di niet du souds varinc qualic gaen dit ioncwijf sulstu mit di leiden ende suls haer de wapene gheuen ende si salse dragen om alstuer noot hebben suls dattuse altoos bereet hebben moghes. want en hadstuse ter noot niet altoos bereet ter stont soustu sijn vermoert ende doot geslaghen ic seide vrouwe van desen monstre of van desen ioncwiue soudic gaern weten den name. ende waer bij dat zij

[fol. 30v]

[30va] aldus wonderlic is ghescepen. Ic verscricker my af want ic nye sulc een dier en sach Oec meendic dat ghy my een ionc vroem man tot een knape gebrocht sout hebben om my te helpen ter noet want sulc een ioncwijf soude water dragen zij en verstaet haer niet van wapen te dragen Vrient seyde si. Dit ioncwijf is ghenoemt memorie de niet en plach te ziene toecomende dinghen Maer van oude voerleden tijden can si wel spreken waer bij dat haer ogen achter staen Dus so en ist geen saec om verwonderen maer is zeer noetsakelic di sciencie ende conste studeren willen Ouer lange tijt waeren de clercken tot niet gecomen en had dit ioncwijf haer goet ende wetenheit niet ghewacht alst mit arbeyt vercreghen is Dus al ist dat si tlicht achter heeft Daer by sulstu weeten dat si tresoriere ende wachster is van wetenheyt ende grote wijsheyt Ende du beste oec scvldich te weeten dat si alle tijt mit haer draecht dit goet waer dat zij gaet Dus doet haer dese wapen na dy dragen want zij salse so wel dragen als bewaren sonder sorge Dus en neemtse in genen spijte Ic seg dy diese tot een ioncwijf heeft dat hi sonder groten dienst niet en is want al datstu niet dragen en moechs dat sal si wel dragen sonder last Ende dit sal dy meerder schanden zijn dan ofse een man v nae droeghe die starc [30vb] waer. Ende daer om heb icse dy mit opset gebracht om datstu somtijts alstu haer sies dragen van schaemte niet en suls mogen laten du en suls dy oec beproeuen somwijle ofstuse oec souds moghen draghen

Urouwe seyde ic nae dien dat het alsoe is ic en segger niet teghen want ic en soudts niet volcomen mogen Dus laetse ons dan torsen op memorien: ic sal dan voer gaen ende si sal my achter volgen Hier mede beurden wy de wapen op ende leyden se op memorien diese gaerne nam ende droechse alsoet mi van node was

Als memori dus getrost was seydic O gracie Gods danc moet ghy hebben Vrient seyde zij nu bistu al bereet te gaen na de scone stadt van iherusalem du hebs memorien die dijn harnasch achter di draecht om dy te wapenen alst van node zijn sal du hebs de male ende palster Van als bistu voersien hadstu van moyses brode Dus gaet ende haeltet du hebs oerlof hoe wel datstuut niet verdient en hebs Maer ymmer en wilt niet laten du en volcomes datstu sculdich zijs van doen want du hebs al gesien ende gehoert hoemen sculdich is te doen. Doe ginc ic tot moysesse ende bad hem om te hebben van zijnen brode Dat was vanden ouerscot datmen den armen pelgrymen gaf ende hy en weygerde my niet ende ic stact in mijn male

[fol. 31r]

[31ra] Doe keerdic werder tot gracie haer danckende ende biddende dat si mi doch ter noot niet begeuen en wilde want ic sonder haer niet gedoen en mocht Vrient seide si du segts waer want sonder mi soustu ser lichtelic bescaemt worden Dus dan na dat dijn bede redelic is meenic als nv mit di te gaen ende van di te niet sceyden het en come toe doir dine sculde Vrouwe seide ic. ic dancke v seer hogelic ende wil mi gaen stellen te wege als ic alder eerst mach

Vrient seyde si wilt wel verstaen in wat manieren ic meyne mit di te gaen Men vint enige menschen die so grote hoep ende troest stellen op haer vrienden dat sijs veel te quader sijn meenende al doen si quaet dat ment haer doer hulp van vrienden verdragen sal Hier bi op datstu di op mi niet te serr verlaten en souds ende dair op enich quaet mohen doen soe en willic van dinen ogen niet gesien sijn want ic van dinen gesicht ende van allen menschen gesicht mi selluen bergen mach soe dicke alst mi gelift Ende ic sal mi menichwerf bergen van dijnen ogen alstu suls meenen dat ic bi di ben ende sal elder sijn dair ic te doen sal hebben ende dat sal sijn alstu di anders dan rechtelic beleet suls hebben. ende alstu di veronwaerts ende verpijns te vragen naden rechten wech ende wanneerse di verdriet of dattuse niet gaen [31rb] en wils ende laten den goeden wech ende gaen den quaden Hier om soe weest wiselic versien om wel te gaen ende dijn beuaert wel te doen. want ic scheide nv wt dinen oghen dattu mi niet meer sien en suls

Alsoe drae al si dit gesproken had soe wart icse quijt van mijn gesichte dies ic bouen maten droeue was al en halpt mi niet Maer ymmer mijnen wech die ick an genomen hadde wilde ic volcomen ende niet achter laten Ende seide tot memorien neemt mijn wapen ende achteruolcht my want ick wil my gaen stellen te weghe²⁵

25 Deze kolom is maar voor de helft bedrukt.

[fol. 31v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de kaerl met een knots op zijn schouder, de pelgrim en Memoria in een landschap>

[31va] Ende als wi aldus gingen memorie ende ic. ende doe wij een stuc ghegaen hadden neffens eenen berch al peynsende want ic droeue was om gracien dien ic also verloren hadde. in minen wech daer ic lijden soude sach ic staen eenen ouden kaerl die recht te mi waert quam gelijc als of hi mi hadde willen wederstaen minen wech ende benemen. Groot ende lanc was hi ende ser mismaect mit eenre langer gnbuulder nuesen ende scerp recht of hi mi eten soude. quam hi fellicke te mi wairt bitende mit sinen tanden. op sinen hals droech hi enen groten onbesuusten stock mit beiden handen daer hi hem op leende als hy teghens my sprac. alsoe ghi horen moghet in wat manieren hi mi aen vaerde als ic hem bi was comen Hoe waerstu [31vb] seide hi noeyt soe coene dattu dorstes breken de wet die de coninc geoerdineert heeft ouer lanck. want die coninc geboot dat niemant palster noch male en droege. ende bouen sinen gebode hebstuse ghenomen ende brencse hier in minen ogen. wanen comt di die stouthede. ende hoe waerstu so coene. ter quader tijt quaemstu hier noeyt in al v leuen een [sic] deetstu meerder sothede

Als ic alle dese woerde gehoort hadde was ick veel meer veruaert dan te voren. geene antwoerde en wist ic te geuen Enen aduocaet soude ic gehuert hebben had icken weten te vinden want ics wel van node hadde Doe wart ick peynsende hoe dat ic ontgan mochte ende sloech myn ogen opwaerts ende sach comen daer ic grote begherte

[fol. 32r]

[32ra] of hadde dat was vrou reden die in wel spreken wel bekent is want si en seyt niet het en is al wel gheordineert Ende om dat icse meer gesien had kende icse te bet ende was haerders zeer blijde hopende dat dese oude kaerle bij haer ghestilt soude warden die op my so qualic gesproken hadde Vrou reden ghecomen zijnde ghinc ter stont tot hem ende seyde Nu seg my du kaerle hoe zijstu soe waenscapen ende mismaect ende waer of dienstu Bistu een bailiu of een bespijer hoe heetstu waen bistu ende waer om draechstu desen groten stoc die ghenen goeden man en betaemt te draghen

Dese kaerle leende doe op zijn stoc ende seyde tot reden. Wat meendy ghij dunct my zijnde een niewe questerighe thoent my vwe commissie so sal ic ten minsten weeten vwen name ende of vwe macht alsoe groet is als gy aenschijn doet want anders en meen ic op vwe vraghe niet te andwoerden

Reden dit horende haelde een bosse wt haer bosem daer zij een brief wt nam ende seyde Sich hier mijn macht nem ende lese desen brief dan moechstu mijn macht weten ende name ende waer om dat ic hier ghecomen ben

Seker seyde hij ic en ben geen clerck leestse selue gelieftet v want ic achtse seer weinich Vrient [32rb] seyde zij Alle man en is van vwer opinien niet maer daer om niet gij sultse nochtant horen lesen of mijn clerken en sullen my gebreken. Doe riep zij my ende seyde Coemt hier ende leest voer desen ioncker dese brief op dat hy mi mach andwoerden als hijse gehoert sal hebben Doe nam ic den brief ende lasse dies de oude kaerel niet alte wel te vreden en was want ter wijle dat ic las stont hy altijt ende beet op zijn tanden Ende de teneur vanden brief was dus luidende Gracie gods Bij wien de coningen hem seggen regnerende tot onser geminder vrouwen Reden in allen saeken getrouwe geuonden Saluyt van dat wy dy gebieden te doen volcomen macht Wij hebben verstaen dattter een vuyl lelic kaerl is geheten ruyd verstant die hem gemaect heeft een verspier der weghen ende een rouer der pelgrymen ende wilse berouen van haer palster ende male ende haer verblasende ende dreygende mit loghentale ende bedroch Ende om te meer ontsichs heeft hi van houaerdichede ontleent haer fellen stoc die genoemt is Obstinacie of eenwillige verstinicheyt die my noch qualicker ghenoucht dan de oude kaerl selue Waer by wy dij ghebieden ende machtigen datstu dijn wech daerwaert maecs ghebiedende ende beuelende seer scarpelic op tgunt dat hy teghens ons verbeuren mach Dat hy zijnen²⁶

26 Bladsignatuur e i.

[fol. 32v]

[32va] stoc neder legge ende dat hi vant ander oflaet ende cesseer Ende indien hijt wederseyt ende niet obedieren en wil. so dachuaert hem ter rekeninge ten laetsten doemsdage ende daer of soe maken wy di commissarijs ende gheuen dy daer toe volcomen macht Ghegeuen In onse iaer xiiij.c.xxxvi.

Als ic den brief ghelesen had nam reden weder haer brief ende seyde tot den kaerle Nu hebdy gehoert mijn macht ende waer omme dat ic hier come Dus so andwoert gelieftet v op dat ghy hier gehoert hebt ende dat ic v geuraecht heb Wie sidi seyde de kaerle Ic ben reden seyde si ghy hebt hier mijn name hooren lesen ende wie ic ben. Droem dy of maecstu castelen in spaengien Ic heb wel gehoert dat gij reden hiet maer om dat de name so lelic is heb ict v weder geuraecht waer hebdi dit geuonden seide reden Ter molen seide hy ter molen daer ic gheweest hebbe der voert ghi valsche mate ende steelt den luyden haer coren

Coemt haer seyde reden ende hoort my spreecken. Seker gij en spreect niet als de vroede ter molen by auentuer hebdi gesien een mate die reden heet om haer grote onreden te bedecken Maer daer by en ist geen reden maer het is bedroch ende valschede tusschen de name ende het wesen ende ic wilder groet onderscheyt tusschen maken Want het is [32vb] een ander dinc reden selue te weesen dant is de name alleen daer of te hebben want mitter name dect een dief sijn lelichede Hets dicwile gesien dat die niet schoen en is hem moey maect ende die niet goet en is hem simpelic ghelaet Alle quadaders decken hem gaerne mit de name van eenighe deucht int contrari om van den volcke niet bekent te zijn Ende hier bi en is ducht niet te argher maer is een teyken datse goet is als de quaethede haer daer mede verchiert Dus al heeft de mate daer du of segs haer mit mijnen name ghepareert dat en is mijn eer niet sculdich mispresen te zijn mar gepresen onder den verstandelen

Wat duuel seyde hy is dit my dunct ghy wilt ghepresen zijn daer een ander of gheblameert soude sijn Maer kende ic geen vliegen in melcke so waer ic na v segghen harde sot Meendi dat ic geen hont of cat en ken voer een paert of eesel Ic kense al wel by haer name want zij ende haer namen zijn alleens waer bij al ist dat gij reden heet. ic seg mede dat gij reden zijt ende ist dat reden tcoren steelt ic segge oec dattet van v ghestolen is ende en meent niet dat ghijt my anders sult doen verstaen

Doe andwoerde reden al lachende ende al in boerd nemende Nu sie ic wel dat ghy den aert cont ende wel geleert hebt Seer subtijlick

[fol. 33r]

[33ra] condi argueren ende goede exemplen geuen ghy zijt een proper ionghelinc waerdier nae ghemaect. Ghy dunct my spot houdende mit my seyde hy Seker ghi segt waer seide si ende noch sal ic meer mit v spotten tot dat ic vwen name weten sal also gij den minen doet ende het en is v eer niet dat ghijse heelt Eer seyde hy wat seg dy de oneer is v want ghy hebt minen naem in gescrifte. maer gi slacht de man die zyn ezel socht ende hi satter op maer my dunnct v ding is al dwaeshede O seyde reden si dy de ghene die int gescrifte staet dat en wist ic niet Maer nv sie ic wel dat ghi de man zijt sonder enich onderscheit vwe exemplen hebbent my wel getoecht ende an v woerden die soe subtijl zijn weet ic dat ghij zijt Ruytuerstant so dat ic v vergheue de onwetentheyt die ghi my ghedaen ende bewesen hebt doer haete gy meent my te zijn als gy zijt Ruythede leerdet v. Ruyt ende onuerstandel zijdi ende vwen rechten naem hebdi

Met dese woerden wart de karel al verbaest ende en wist wat seggen anders dan dat hy sijn tanden te gader beet maer daer omme en zweech reden niet ende seyde Nae dien dat ic weet vwen name soe en ist van ghenee node vorder nae v te vragen want ic hebt al claer bescreuen dat ghy een verspider zijt der pelgrymen ende wiltse berouen van [33rb] palster ende male waer om wilstu tegens tghebot doen van mijnder vrouwen maer seit hij om dat si draghen de palster ende male contrari het ewangelie als ic heb horen lesen in onse dorp daert in verboden is datmen gheen palster noch male draghen en moet Dus als icse yemont sie draghen teghens coninx gebot gaerne neem icse haer O seide reden het is al anders te verstaen dat verbot was al verkeert Het is wel waer het was verboden mar het wart weder geboden Het en is een coninc geen schande al verkeert hi zijn wet om redelicke saecken Ende het waer om sal ic dy seggen De ghene die die ten eynde is van zijn wech die en heeft van ghenen node pelgrym te zijn Ende die geen pelgrym en is en behoeft palster noch male Ihesus de coninc is self dat eynde van alle goede pelgrymen ende tot desen eynde waeren zijn pelgymen tot hem gecomen bij zijn roupen als hy haer verboedt dat si palster noch male dragen en souden. Ende mede was hy machtich sonder hulpe van yemonde hemluyden te geuen haer noetruft van als dat hemluyden ghebreken mach Oec mede hi wilde wanneer dat hyse wt sende om te predicken dat si van de hoorders gheueodt waren want elc man wel waerdich is zijn loen te ontfaene Ende daer mede was elx vernoucht²⁷

27 Bladsignatuur e ij.

[fol. 33v]

[33va] Siet dit was de saeck waer om dat den heilegen apostelen verboden was dat zij palster noch male dragen en souden Maer daer na als si scheiden souden ende de doot lijden ende de tijt daer of al veruolt was Hij die selue dat eynde was van har wech wilde doen vermaken zijn wet als een goet deuchdelic coninc ende dede haer weder nemen de palster ende male Ghelijc of hij wilde seggen Al wast dat ghy gecomen waert ten eynde van vwen weghe ende dat ic v verboedt palster ende male te dragen Maer nu om dat ic van v scheiden moet ende laten v. soe wil ic dat ghijt weder an neemt gelijc als ghy te voren hadt Want ic weet wel als ghy my verloren sult hebben so sal v de palster ende male van node wesen want gij moet pelgrims zijn ende stellen v te weghe Andersins en moechdi my niet volgen noch tot my comen Ende oec mede als ic wech sal zijn suldier luttel vinden die v goedt doen sullen ende mit ghoeder herten beminnen Daer om so neemt v male ende palster ende rust v ende leent daer an tot dat ghij tot my coemt Siet hier reden die starck genouch is palster ende male te draghen waer by dastu dy niet sculdich en zijs te onderwinden noch hinderlic te zijn den ghenen diese hebben ende draghen waer si gaen want si hebben oerlof tot elc comen sal ten eynde zijns weges

[33vb] Wat blaesdy nv seyde de kaerl wildy het ewangelie houden voer loghen Ghij segt dat het verboden is dat god geordineert heeft Ende in dient hier alsoe of waer als ghy segt het soude also oec zijn van alle den anderen Ende alle de ordenancie doer scrapt ende wt den boeck ghedaen Neen seyde reden het en soude want het is goet dat men weet den tijt die gheleden is Hoe dat men dede hoe dat men seyde waer om dat het was ende wat reden daer toe was Ende daer omme en is het ewangelie niet geualscht maer ya veel te veel gracelicker den menscen van goeden verstande

¶ Te meer dat in een mensch of weyde veel diuersche bloemen staen soe veel te gracelicker ende genouchelicker is de plaets ende te mer dat si wonderlicker is soe veel te meer wordense besien ende ghepresen

Uan dese woerden so seghende hem de kaerl mit zijn ruyde ende groeue handen seggende Wat wil dit weesen meendi my te betoueren my dunckt al dat ic segghe gy speelt my al vant contrarie ende verkeertet al. Valschede heet ghy schoenhede ende schoenhede heet ghy valschede. ende dat de coninc verboden heeft dat segdy dat gheboden is ende puerlic sprekende teghens het ewangelie Gij

[fol. 34r]

[34ra] en zijt anders niet dan een bespotster ende die anderluyden dingen onder wint Laet my mit gemaecke Want al dat ghy segt ic en gheloefs niet ende ic sal bliuen by mijn propoest ende ic en sal my an v woerden niet houden noch gelouen

Ten minsten seyde reden soe sulstu ter neder moeten leggen de groten stoc die du draechs want du weets wel dattet gracie alsoe geordineert heeft. Wat macht seyde hy gracien deeren dat ic den stoc drage want hy is my noetsakelic om my mede te verweeren ende ic bender van een yehelic of ontsien ende elx vreest hem van my dus waer ic harde sot leide icken ter neder. O seyde reden du en biste daer niet wel an anderen readt waer dy van node Nymmermeer en soude gracie mogen beminnen die sulcken stoc draecht want gracie haet desen stoc meer dan eenich dinc. waer bij en legs du dan desen stoc niet van dy du en does gheen vroeschape

O seyde die kaerl gij zijt harde sot sulcke woerden te spreecken Ende of den stoc haer niet en deert waer bi soudt haer dan leet zijn dat icken droege Ic salt dy seggen seyde reden mit strenge woerden want ic sie wel de ruydicheyt dijns verstants wilt also geseit wesen Hadstu een vrient ende hem yement quaet wilde doen het en soude dy [34rb] niet deeren het mocht dy leet zijn Gracie goods mynt allen luyden ende daer om als yemont enich letsel heeft of hinder al ist dat het haer niet en deert het is haer te minsten leet. Dese stoc is vyant den genen diese te vriende wil hebben Ende en waer dese stoc de ioden souden hem bekeeren ende tot gracie comen Alle menschen souden haer bekeren van haer ketterie en beteren hem. Bij desen stoc waren gescoffiert nabel ende pharo want zij leenden daer op ende beiaechden haer doot daer an elckerlijc soude doen dat zij hem hiete ende ghebode ende niemont en soude tegens haer ouerhoerich wesen Ende en waer die stoc niet alle rude verstanden souden haer onderdanich zijn Ia du seluer die properlic geheten zijs ruyduerstant Du souts dy veroetmoedighen ende wercken bij rade en deede dese stoc Waer bij dat ic dy rade datstuse neder legs ende ontbeers ende niet meer an en houds

Help god seyt hy hoe luttel prijs ic soedaneghe woerden Ic salder an lenen ende my an houden wildi of en wilt ende om nyemont laeten O seyde reden nv sie ic wel dat ic niet meer an dy en heb te onderwijsen maer ic dage dy ten oerdele ten doemsdage ende dat gi daer seluer coemt sonder yement te senden

Doe keerde reden haer om ende riep my seggende. Gaet stou²⁸

28 Bladsignatuur d iij.

[fol. 34v]

[34va] telic sonder ruyt uerstant yet te vraegen of ontsien Ende wat hy dy vraget geeft hem gheen andwoerde want salomon seyt datmen den sot niet andwoerden en sal Vrou seide ic salomon seyt datmen den sotten andwoerden sal om haer dwaesheit te tonen Seker seyde reden du segs waer maer men moet poynt ende stonde sien om gaern te andwoerden ende daer in heb ic my wel gequijt al ist dat ic arbeit verloren heb want hy is sonder begrip harder dan een steen maer dat hy eerst ontfat dat mach hy noch en wil laten Dus dan mit sodanighen kaerl sprake te houden en mach dy niet dan schande gebueren Dus soe ganc dijnen wech laet den karel staen clappen ende bijten zijnen breydel ende leenen op zijnen stock

Urouwe seydic Ic danc v dat gh my aldus onderwijst maer ic seg v voer waer ic en darf verbi den kaerl niet lijden het en waer dat ic enich geleye van v hadde Waer bij ic v vriendelic bidde dat ghy mit my coemt ende leet my verby den karel want ic heb v noch te spreken ende soude v enighe sake vragen die mi van node zijn te weeten Doe nam zij my ter stont bijder handt ende leede my verbij den kaerel ende sette my in mijnen wech dies ic zeer blijde was De kaerel bleef staen al murmurerende ende leende op zijnen stock altijt zijn gesicht op ons houdende

[34vb] Als ic my dus ontghaen sach vanden karel beghan ic reden te vraghen seggende. Vrou ic heb geweest ende noch ben in groten ghepeynse waer by dat ic gheen wapen draghen en mach noch gedoghen ende ic sie datse een ioncwijf draecht dat my grote schande is dat icse so wel niet dragen en mach als zij doet ende ic soude mit recht veel starcker zijn dan si is Dus bid ic v dat ghij my seggen wilt ende onderwijsen de reden waer by dit coemt

Doe andwoerde my reden ende seyde Hoe hebstu so langhe ghesijn int huys van gracie sonder haer daer of te vraghen ende my en twijfelt niet zij en heeft dy enighe saecken daer of geseyt Vrouwe seyde ic si heefter my wel of gheseyt maer ic hebs veel vergeten. maer my gedinct wel dat si my seide dat ic te vet ende te grof was. Ende waer dat saec dat ic my seluen magerde ende enich quaet dede men soudt voer dwaesheit nemen ende oec mede en soudic mijn wapen also wel niet moghen draghen ghelijck of ick grof ende starc waer Dees ende deser ghelijcke saecken doen my peynsen Oec mede ic en versocht an gracie nye om trechte verstant hier of te weeten om dat ic my ontsach haer te zeer te moeyen ende dat icse vertorent mocht hebben Dus bid ic v dat gij my de saec wilt doen verstaen

[fol. 35r]

[35ra] Seetstu seyt zij wye du biste oftu enckel zijs of dubbel ende ofstu niemont anders en hebs te regieren noch te voeden dan dy seluen Vrouwe seydic als verbaest my dunct dat ic nimont en heb te regieren of te besorgen dan my seluer ic ben alleen als gij wel siet ic en weet wer om dat ghijt vraecht. Nu verstaet dan ende hoert ic saldy ander dinck seggen Du moets weten datstu voeds dijn alder meesten vyant die du inder werelt hebs Daer en is spijse ter werelt so lecker of costelic. du doestese hem hebben Ende hy was di gestelt te dienen ende du dienste hem in allen dinghen in costelicke cleeder du behangs hem mit iuweelen ende ander costelhede Du does hem hebben alle zijn gemac wel sacht te leggen Om hem te rvsten alsnu doestu hem hebben een stoue als dan een badt Jae al dat hy begeert doestu hem hebben by nachte als by daghe ende sulck als hij is hebstu hem op gheuoedt ende veel meer hebstu besorcht gheweest voer hem dan een voester voer haer kint dat zij tsuicken geeft Mede du en houds niet op het is geleden xxxvi jaer ende meer datstu dit ghedaen hebste ende nochtan is hy de gene die dy bedriecht ende verradet Hy is de gene die dy niet en laet dragen dijn wapene noch ghedoghen en wil Altijt is hy dijn wederpartie so wanneer du wel wils doen

[35rb] Urouwe seydic Ic verwonder my seer van dat ghy my hier vertelt Ende en waert dat ic v so wel niet en kende wijs ende vroet Ic soude meenen oft loghen waer of droem dat ghij my segt Maer ic kenne in v soe grote deucht dat ghy niet en soudt willen liegen. Dus bid ic v dat ghij my wijsen wilt den quaden verrader ende oec wie hij is hoe gedaen wat hij is ende waer hij geboren was ende hoe hij genaemt is so dat icken kennen mach ende hem spijt doen Want al waert dat ic hem van als ontleede al leuende soe en waer ic daer noch niet ghenouch of ghewroecken nae dat ghij my segt dat hij my misdaen heeft

Seeker seyd zij du segs waer want du zijs oec schuldich te weten Dat en waerstu hij en soude niet zijn of luttel soudt van hem zijn Niement en soude hem willen eens waerdigen an te sien noch niemant en soude gheren by hem te zijn Het is een hoep van misse een ghedaente van lijme ende een schu der voghelen Bij hem seluen en mach hy hem niet verporren wenden keren noch wercken want doef is hij ende blint onmachtich crepel ende gheconterfeit Het is een wonderlic worm die gheboren was int landt vanden wormen Een worm die in hem seluen de wormen voedt Een worme die int eynde spijse sal zijn der wor²⁹

29 Bladsignatuur e iiij.

[fol. 35v]

[35va] men ende stincken Ende hoe wel dat hi sulck is nochtant legstu hem alle nacht by dy int bedde slapen ende du soucs al dat hem vermaken mach Ende dat meer is als hy te vol is gegeten ende gedroncken so draechstu hem zijn sac ende mage ter stillen om te ydelen Besiet nv ofstu hem niet grotelic onderdanich en zijs mede hier en weet hij v altesamen gheen danc of maer is veel gewilliger v leet te doen sulc is hy van aerde

Urouwe seidic wilt my zijnen name seggen want ic souder my ouer willen wreeken ende doden hem O seyde reden du en hebs genen oerlof hem te doden maer ghy moechten castien ende zijn quade gewoenten ter neder doen mit arbeid hem an te doen vasten ende ander penitencie sonder de welcke du niet en moechs ouer hem gewroken zijn want alsostu eer saechs indien du de saec verstaes penitencie is zijn mestersse ende die hem castijt geeft hem haer zij sal hem castien ende slaen mit haer roede dat hy dij voert meer een goed dienaer sal zijn ende dat zijstu schuldiger te begeren dan zijn doot. want hy is dij gegeuen om hem tot salichede te brenghen het is dijn selfs lichaem ende anders en can ict dy niet genoemen. Vrouwe seydic wat segdi Droem ic of droemt ghy Mijn lichaem ende mijn vleysch heet gij dat anders dan my nochtant [35vb] zie ghij dat ic alleen bij v ben noch datter niemont en is dan wij twee alleen Ic en weet wattet bediet het en zij sothede Neen also niet seyde reden want wt mijn mont en quam nye logentale noch sothede of dat men drome heeten mocht Mar segt my doch bij dijn trouve ofstu waers in een stede daerstu van als dijn begheren hads van wel teten drincken sacht te slapen ende rusten. soudstu daer wel altoes willen blijuen. seker vrou seydic iae ic Jae gy seytse wat sechstu. dan soustu achter moeten laten dijn pelgrymage. Vrou seyde ic. ic en soude want ic souder noch al in tijts genouch comen alst paste In tijts genouch seyde zij ketijf het en is mensch inde werelt so seer gaende noch lopende diere te tijde mach comen. Ende ofstu na veel weelden mit arbeyd ende pijne daer geraken soudstu oec op wege slaen Daer op en wist ic wat andwoerden dan dat ic wel bliuen wilde oec wilde ic wel gaen O seide reden so hebstu dubbelt gepeyns ende dubbelde wille Deen wil gaen ende dander wil blijuen. deen wil rusten dander wil wercken Dat deen wil dat en wil dander niet geheel contrari zijn si deen den anderen Vrouwe seidic seeker also ghi segt beuoel ict in my Dus en bistu niet alleen. maer du ende dijn lichaem dat zijn twee want twee willen en mogen van geen een dinc comen

[fol. 36r]

[36ra] Urouwe seydic Nu bid ic v dat ghy my segt wie ic ben angesien dat ic mijn lichaem niet en ben dat ic mach weeten wie ic ben want ic en warde nymmermeer te vreden voer dat ict weet Help seide reden wat segstu mi dunct datstu niet veel en weets. Want beter ist den mensch hem seluen te kennen dan keyser of coninc te zijn of dan alle sciencien te weeten of alle tgoet ter werelt te hebben Maer nae datstuut niet en weets so doestu wel datstuut vrages ende salt di seggen als ic best can

Die ziele van binnen daer ic nv of gesproken heb die tlichaem van buyten chiert ende pareert is de gelijkenisse ende beeld van gode Van niet maecte hy di ende sciep nae zijn gelijckenisse Ende geen edelre maecsel en mocht hij dy geuen. Hy maecte di schoen ende claer siende lichter dan enich vogel die vliecht onsterfelic sonder nimmermeer te steruen maer ewich gheduerich Besich di seluen wel niemont en mach hem tegen dij gelijcken hemel noch aerde noch vogele noch geen ander creatuer. want god is dijn vader ende du biste zijn soen En laet v doch niet duncken dat ghi claes of ians soen zijt want nie en hadden si soen van dier condicien ende natueren. Dijn selfs lichaem die dijn vyant is dien hadstu van hem ende dat quam dy van hem dat wan hy alsoet natuer ordineer[36rb]de ende recht ist dat de boem sulcke vrucht draecht als de natuer haer leert. Ghelijc dat een doern geen vijgen draegen en mach niet te meer en mach dat menschelike lichaem vrucht gewinnen het en zij vuyl onreyn ende stinckende corrupci Maer alsulc en hebstu niet want dijn voertbrengen en hebstu van geen menschelicke geslachte maer zij es dy gecomen van god den vader. God die en maecte nye vleychelike mensche dan twee Ende dander beual hi alle natuere te maken na dier exemplaer. mar tmaecsel der geesten dat hielt hi an hem seluen Alle wilde hi datse van hem gemaect waren sonder dats hem yemont anders onderwonde hij maecte di want du bist een geest ende sette dy int lichaem daer du nv in biste hi stelder di in om een wyle daer in te wonen ende om te proeuen ofstu een vroem ridder souds zijn ende manlic ende ofstu den lichame verwinnen souds mogen of di hem op souds geuen want altijt hebstu strijt tegen hem ende hij tegen dy en waer datstu di hem opgaefs ende mit smeeken hy di ter neder velde ende verdulde di Ende alsdan sal hij dy onder hem houden het en waer saecke datstu bij crachte verwins. Nymmermeer soe en hadde hy enige macht bouen di het en waer bi dinen wil ende consent Du biste sampson ende hy is dalida Du hebste starcheden in dij maer

[fol. 36v]

[36va] hij en heeft gheen Noch hy en can gheen dinck doen dan smeeken om v den vyanden te leueren hij sal dy wilstu wel scheren ende binden dijn haer al of. Dijn secreten als hijse weet sal hy seggen den philistienen Dit is de vrienschap die hy tot dy waerts heeft ende trouwe Nu besiet ofstu dy tot hem op geuen wils sonder slach te slaen ende ofstu verdult wils zijn als sampson was ende voer een sot gehouden

Urouwe seydic Ic hoer wonder ic meen dat ic slaep of drome Ghij heet my geest die hier gesteken ben in mijn lichaem die ghy segt claer siende ende ic sie luttel noch veel. Ende mijn lichaem dat wel siet segdy dat blint is mit veel andere redenen die mi in gaen ter eender oren ende ter ander weder wt Dus bid ic v dat ghi my claerder wilt doen verstaen want ic en cans niet begrijpen

Doe began reden weder ende seyde Hoert nu dan nae my ende verstaet Als de sonne op de middach bedect is onder een wolcke ende men haer claerheit niet sien en can wil my doch seggen waen dat die dach coemt Hy coemt seyde hy van der sonnen die haer claerheit werpt doer de wolcken Hoe mach seyde si der sonnen claerheit gesien warden doer de wolcken. maer ghelijc seide ic datmense siet doer een glas of als ment vier siet doer een lantaerne [36vb] Nv spreecstu mit verstande seyde reden want bijder sonnen sulstu verstaen die ziele die in dijn lichaem is. het lichaem is een beroecte lantaerne ende wolcke nochtant si te ³⁰ wel doer de claerhede die de ziel van binnen wt werpt ende meenen enige sotten dat de claerhede coemt van de wolcke daer de ziele mede belemmert is. Maer en daede de wolcke de ziele soude so grote claerhede hebben dat zij soude sien vant oeste tot int westen ende soude sien ende kennen haer scepper

De ogen des lichaems en zijn geen ogen maer glasen veynsteren waer doer de ziel den lichaem licht geeft van buten. maer daer om en bistu niet sculdich te wanen datse der zielen van node zijn dese ogen want zij siet alom sonder vleyschelijke ogen ende siet haer geestelic goed ende soude claerderder sien hadde tlichaem geen ogen Thobias was blint van lichaem maer niet ter zielen want bij hem was gheleert zijn soen tobias hoe dat hy leuen soude ende welcken wech hy houden soude nymmermeer en hadde hij hem dat gheleert had hi blint geweest ter zielen want de ziele verstont ende bekende tguut dat zij voert leerde. Hier bij seg ic datstu claer sies nochtan soe is tlichaem blint ende doet sonder vwe claerhede ende nymmermeer en soudt sien en waert doer v Ende al soe ic v nv segge vanden zien dies

30 Door een vreemde plek in het papier is het woord dat hier staat (3 of 4 letters) niet leesbaar.

[fol. 37r]

[37ra] ghelijc seg ic vant hoeren ende van alle de ander sinnen dat het maer instrumenten en zijn doer de welcke gy van dy ontfaet want hy en hoert noch en siet dan doer v alleen Ende ic seg dy noch voer waer indienstu hem niet en droeges ende op en hielts dat hy zijn soude gelijc een stinckende croenge ende sonder enich beuoelen

Urouwe seydic hoe mach dat zijn dat de ziel aldus tlichaem mach draghen want my dunct dat het lichaem de ziel draecht die int lichaem onthouden wordt Verstaet mi seyde reden Dijn cleder bedecken dy ende du biste inde cleder ende het soude dy verwonderen seydic datse dy droegen Ist also hier of seydic Jaet seyt zij maer daer is onderscheyt Dat is de ziel draecht ende zij is ghedragen Sij draecht principalic het lichaem maer tlichaem draechtse in hem zijn virtuut an haer nemende Neemt exempel an een schip datmen stiert want de stierman diet stiert die voert ende hy wart self geuoert ende en voerde hy tscip niet tschip en soude hem niet voeren De ziele is stierman vant lichaem zij voertet ende aldus voerende soe draecht het weder haer iae na dat zijt consenteert want het lichaem en soudse niet dragen en drouch si tlichaem niet Ende daer bij soustu arbeyden tlichaem so te voeren ende leyden dat ghijt moch brengen in een goede hauen dat is in dat ewige leuen

[37rb] Urouwe seydic v seggen soud my zeer profijtelic zijn wilde gij my so veel doen ende stellen wt mijn scepe ende ontcleden my van mijn lichaem Op dat ic sien mocht den vuylen keerl ende truwant die my soe veel misdaen heeft als gi segt ende noch niet of en laet als ic wel geuoele Niet dat ic my yet twijfel ghy en hebt my de waerheit geseyt maer ic en verstae vwe woerden so claer niet ic en bid v dat ghijt my bet wilt onderwijsen ende doen verstaen

Seker seyde reden ic geloefs wel datstut niet en verstaets Ende dat waer om is dit het lichaem sit altijt swaer ende grof als een wolke ende en can anders niet doen dan dy altoes contrari te zijn. Maer nv alstu an my versoucs so sal ict dy of doen maer du moetster oec om arbeyden mit my want luttel soude ic daer alleen toe moghen doen sonder dy maer du sulsten ter stont weder an moeten doen ende cleden want mijn macht en strect so varde niet yet langhe te mogen wt doen want so gedane dinghen behoert de doot toe die dicwile coemt sonder ontbieden Nv neemt daer ende ic neem hier ende en gaept niet haerwaerts ende daer waerts Maer siet wel voer dy

[fol. 37v]

[37va]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim uitgestrekt op de grond met zijn staf naast zich en boven hem zwevend een bloot poppetje, rechts naast hem Rede en Memorie>

Doe nam mi reden ende ic ghaf my in haer gewoudt Ende zij trac my ende ic spartelder tegen so langhe dat de truwant gheuelt was ende van my ontladen. Als ic my aldus sach ontladen soe vloech ic terstont in de lucht. Ende my docht als ic aldus inde lucht vloech dat ic so licht was dat ic niet en twint en woech maer dat ic vloech al omme lichtelic al waer ic wilde ende gheen dinc ter werelt en was mi voer den oghen verborgen alsoe mi dochte dies ic vtermaten blide was Ende mi en deerde anders gheen dinck dan alleen dat ic daer in soude moeten woenen want luttel of niet sach ic dan letsel ende hinder van minen wech wel sach ic dat waerhede was al dat reden mi geseit hadde wel sach ick oec dat mijn lichaem niet was ende [37vb] niet te prisen. wel sach ic mede dattet altoos bleef ligghende op een stede ten wair dat meet wech dede Ter eerden so lacht gestrect daert en hoorde noch en sach. sijn continancy scheen wel in hem dat virtuyt noch cracht in hem en was Ic ghinc ende quam ontrent hem om te besien of hi sliep ende taste sinen puls Mar weet voer waer dat ic in hem en vant puls noch geuoelen niet meer dan in enen douen stock. want daer en was bloet noch adem in waer bi ic wel mercte dattet in hem seluen niet en was

[fol. 38r]

[38ra]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts een duivel in een afgrond met een vijftandige vork, het blote poppetje en Rede>

Als ic dit al gheconsidereert ende gemerct had So sprac reden teghens my ende seyde Siet hier seyt zij dijnen vyant leert hem nv kennen Hy is de ghene die dy dijn wapene niet draghen en laet noch en ghedoecht Hy is de ghene die dy mit smeeken verwint ende leuert verwonnen ende hy is de ghene die dy belet doet te climmen ende te vlieghen tot dijnen scepper. Ic hebber dy ghenouch of geseyt te voeren so dat ic nv daer niet meer of seggen en wil Maer ghy moet varinc weder keeren ende daer weder inghaen ende draghen in dijnen wech ende in dijn pelgrimage Vrouwe seyde ic ic had ghemeent ende mijn deuocie die was dat ic my nv ghewapent soude hebben ende beproeuen of icse inden wech soude moghen dra[38rb]ghen want mi dunct sekerlic datse my nv niet verweghen en souden Seeker seyde si du segs waer si wegen seeker luttel ende daer bij seg ic dy waert datstuse aldus drouchs dus en souster gheen loen of hebben Du zijstese schuldich te dragen alstu du ghecleet zijs mit dijnen truwante die blint is ende stom Hy is wel sculdich zijn last mede daer of te dragen want hi sal ant goet wel willen deelen Dus wilten weeder an torssen ende daer nae soe peynst dan om dy te wapenen ende wel te voersien

[fol. 38v]

[38va]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts Rede, de pelgrim in oude gedaante en Memorie>

Ter stont als reden dat geseit hadde so keerde ic weder ende troste mijn lichaem weder an Alle de deucht die ic gehad hadde ende de blijscap daer ic my mede verblijde al wast weder mit een gedacht onder een wolcke gedect die men niet doer sien en mocht welcke wolcke ic int eerst so seer haette ende misprijsde beghonste ic weder te minnen ende te prijsen om my tot hem te keeren ende zijn wille te doen Maer als ic weder om my bedocht hoe ic bedrogen soude zijn beghan ic te traen oghen te weenen te versuchten ende te claghen seggende Ay laes wat sal ic doen tot de welcke van tween sal ic my accorderen ende houden Reden andwoerde hier op wat let v waer om bistu droeuich weent niet het weenen behoert de wijfs toe ende niet de man[38vb]nen Vrouwe seydic ic weene want nv rechteuoert eer ic mijn lichaem weeder an nam was ic soe wel als my dochte dat nyemont mijns ghelijc en was my dochte ic vloech in den hemel niet en docht my onmoghelic of contrari weesen. Ende nv en ist maer droem ende ic vinde al tcontraie Het lichaem verwint my ende houd my verwonnen ic en heb macht in my noch cracht om my te verweeren Al mijn macht is verloren ic ben als leuende doot mijn benen die begheuen my memorie ende verstant ontghaen my maer tlichaem dat is is in als my bouen gaende ende onhoudende dat my soe swaer om lijden is dat ic om hulpe roup

Soe siestu dan wel seyde reden dat ic dy niet geloghen en heb dat dijn lichaem dijn doot vyant is van alre

[fol. 39r]

[39ra] doget die du doen souds. Seeker seidic het is also ic siet nv wel danc moet ghijs hebben Maer segt my doch waer by dat hy starcker is dan ic ende ic niet so starc als hy Starker dan du seide si en is hij niet. maer du en moechste hem so wel niet verwinnen hier in zijn landt alstu wel doen souds in dijn landt waerstu aldaer Elkerlijc is stout op zijn messinge ende in zijn landt Dus so is hy veel de stouter tegen dy Maer mochstu hem ghecrijgen in dijn landt daer sous du starker wesen ende hy en soude hem daer teghen v niet dorren steken of vechten Ic en seg dit niet om dat ic dy verslaen wil al moechstu hem qualic hier verwinnen Maer wildestu hem verwinnen ende dat hijs mit alle zijn macht niet en sal moghen keeren Soe moetstu zijn sober van eten ende van drincken weynich rusten Castidinge discipline bidden ende versuchten. mit dese ende ghelijcker penitencien soust hem verwinnen mit groter eeren ende victorie ouer hem hebben Ende dan als hy soe tondere ghedaen soude zijn onder dijn roede Alsdan sulstu dy wel mogen wapenen mit den voerscreuen wapenen Want inder waerheit de meeste hinder diestu daer toe hebs is dat dijn lichaem te weeldich is ende te vet Ende dat wast dat graci tot dy seyde als zij teghens dy sprac

Urouwe seide ic sekerlic nv [39rb] eerst verstae ict maer doe en verstonde ict niet dat zij vant lichaem sprack ic waende dat hy ende ic al een waeren maer het en is alsoe niet want an v heb ic de waerhede alleen vernomen na dat ict verstaen can Seker seyde zij alle de waerhede hadstu mogen an haer vernemen hadstuut versocht want an haer so heb ict al gheleert ende sonder haer en ben ic niet noch en weet niet al dat ic seg is bij haer Dus is dijn lichaem dijn vyant of niet dat sulstu hier na noch wel vernemen want alstu den rechten wech meens te gaen sal hy dy versteuren ende een anderen wech doen ghaen Ja somtijt al laet hy dinen wech ghaen daer du schuldich zijs van gaen so sulstu hem onduchtich slapeperich vinden ende rust begerende Ter maeltijt sal hy langhe willen zitten Al sal hijt traghelic willen doen om dy hinderlic te wesen. ende hy sal zijn tijt wel connen wachten dy te flatteren ende besmeken Ende eer dastu meens sulstu dy seluen bedroghen vinden Soe dat ic seg ende rade dy datstu dy niet en betrouwes noch en verlaets opt smeeken van hem Want ic segge dy inder waerheyt datstu puerlic hem stuers tegen dy seluer ende du leuers hem de instrumenten daer hy dy mede oerloecht ende ontkeert van dijnen weghe Dus indien datstu my wel verstaen hebs so moechstu claerlic bekennen ende opentlic mercken

[fol. 39v]

[39va] dat hy de gene is die dijn doot vyant is ende die dy niet en ghedoecht datstu de wapen moechs draghen

Urouwe seide ic Ic danck v ende ic sie oec wel dat het so is. ende van mijn lichaem hebdi mi claerlic de waerachticheyt gheonderwijst Ende hoe dat het my altoes contrari is in alle de weldaden die ic doen soude Dus om dat ic weet ende bekenne vwe vroescap ende dat ic vwer altijt van doen sal hebben So wilde ic wel dat gy den wech mit my wildet doen die ic doen wil Want ic beducht my dat ic menich verdriet in den wech vinden sal. Ende waerdi bij my ghy sout my menighen troest ende solaes doen Soe dat ic v oetmoedelic bid dat ghy mit my wilt ghaen

O vrient seyde si hebstu gracie goeds in dinen wech hets dy genoech du en moechs nymmermeer beter vriendinne hebben Niet dat ic my excuseren of ontsculdighen wil ic en sal gaerne mit dy gaen al so lange alstu wils Maer ic seg dy dat tusschen ons tween sullen somtijt sulcke wolcken zijn of donckerhede daer mede ic van dy verholen ende bedect sal zijn Ende somtijt sulstu my donckerlic sien ende somtijts niet middallen Somtijt sulstu my claerlic ende wel sien nadien datstu den rechten wech suls houden Maer ist dat du mijnder van node hebs so soect my ontrent dy want soucstu my naer[39vb]stelic du suls my altoes bereet vinden Nu gaet terstont ende en wil niet toeuen ende neemt goeden wech ende en gheloeft den ghenen niet die dy onghetrou is

Doe dancte ic haer van haer goede woerden ende ic sette my te weghe waert Dicwijle vant ict also zij my gheseyt had ende gheleert Luttel sach icse ic en moester grote arbeit om doen De wolcken bedectense van mijn oghen Ay god wil my nu behoeden voer verdriet want ic en weet genen wech daer ic versekert mach gaen ter stede daer ic gaerne waer Ic beducht my dat ic veel te doen sal hebben als ic vinden sal mijn weder partie dien ic sachtelic opghehouden heb³¹

31 Deze kolom is maar voor iets meer dan de helft bedrukt.

[fol. 40r]

[40ra]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts pelgrim en Memorie bij het kruispunt met de doornenhaag. Rechts daarvan de mattenmaker, links Ledigheid die een handschoen opwerpt>

Als ic aldus ghinc ende al gaende peynsende ende nam mijnen wech soe ic quam tot een wech die in tween gedeelt was maer zij en lieppen niet varde van een. maer tusschen tween stont een hage daer mi zeer of verwonderde want de hage scheen harde verde strecken vol doerne ende braem wassende. ende het scheen wel een wech te weesen dan alleen de hage diese scheyde. Ter luchter zijde van den wech zat een schone ioncfrou costelic gepareert ende hielt haer een hant onder haer oxel ende in dander hadse een hantschoe daerse mede speelde ontrent haer vingher Ic sach wel an haer gelaet datse van cleynder sorghen was ende datse niet veel en gheerde te doen. Ter rechter hant zat een mattemaker die zijn oude matten [40rb] vernayde ende vermaecte. Ende daer ic mi noch meer of verwonderde dat was dat hi weeder brac dat dat hy eens gemaect had ende dan weeder maecte Ende al wast dat ic mi liet duncken dat hi een ghec was dat was mijn sothede ghelijc als ic na wel vernam Niet te min ic gruete hem eerst Vrient seid ic welck is hier de beste wech hier loepter twee wat wech sal ic best ghaen Doe andwoerde hi mi ende seide waer wilstu heen Ic wil gaen seide ic tot iherusalem daer de coninc geboren is een bisscop van eender maecht gheboren Coemt seit hi doer mi ic ben de wech der onnoselheit daer men gaet na iherusalem Gaerne soudic weeten seydic ofstu my oec waer segste. want dijn wercken doen my te verstaen dat in dy luttel wijsheyts is want³²

32 Bladsignatuur f i.

[fol. 40v]

[40va] Ic sie dastu matten vermaecs dat een arm ongeuallich ambocht is ende ic sie datstu na maken weder brekes ende dan weder vermaecs twelc mi geen vroeschap en dunct het en zij datstu mi segs de reden waer om

Doe andwoerde hi mi aldus Al ben ic van een arm ambocht dat en is geen saec om mi te blameren of begrijpen van sotheiden al so en connen wi geen muntslagers wesen Dat deen can dat en can dander niet want waren wij al van eenen ambochct dat soude elckerlijc tegens gaen want een arm ambocht is dicwijle meer van node dan een rijck Deen blijft staende mitten anderen ende daer en waerder geen quaet op dat elx ghetrou waer Daer en leyt niet an wat een doet op dattet goet is maer datmen ymmer niet ledich en is Beter is een arm getrou ambocht dan onghetrouwe ledicheyt Al breec ic ende vermake weder om ledicheit te schuwen dat en is geen saec om mi te berispen want had ic ander werck te doen ic soudt doen Maer du sies wel en dade dit weederbreecken dat ic veeltijts ledich weesen soude dus moet ic somwijl maken ende dan weeder breecken ende dit waer di mit recht ghenouch in dienstu mi te recht bemindes

Mynnen seydic ende wat hebstu mi ye gedaen daer ic di schuldich ben om te beminnen Du en dee[40vb]ste mi nye goet noch doen en moechste dus en mocht ic v mijn min niet geuen ic en most v bet kennen. My dunct dat ghij al verdwaest zijt dat ghij meer prijst pijn ende arbeyd dan rust ende ledichede Ende mi Dunct dat veel beter is rust dan arbeidt

Och seyt hy goede vrient lutel kenstu my ende veel min kenstu ledicheyde ende haer vreeselic ommegancs Dus vrage ic dy ter goeder trouwen Bij wat reden ist dat claer yser of stael schoen gebruyneert roestich wordt ende altoes niet schoen en blijft Ist alsoe van dattu mi geandwoerdt hebs hier te voren so heb ic onrecht meer op dy te argueeren want mit die woerden hebstu my geheel verwonn Seker seit hi also ist want gelijc dat een claer yser daer men niet mede en doet moet roestich worden Also ist van den mensche die leedich is ende niet en doet die staet in groter sorghen te vallen in sonden. maer als hi hem besich wil maken mit enigen goeden wercken om wachten van roestich te werden van sonden. dan moet men dat yser weder verslipen ende bruyneren

Ic seide vrient ic bidde di dattu mi segts wair gi dese woirden geleert hebt ende hoe gi heit ende wie bistu want grotelic bin ic verwondert hoet comt dattu my soe wel andtwoerts. ende ick waende dattu hads

[fol. 41r]

[41ra] ghesijn een sot Graci gods seide hi dien du niet en sies spreect tegen di want zij steket mi al int ore dat ic tegen v segge ende en verwonders dy niet want ic ben de ghene die tuolc broet geeft ende die de tijt lichtelick liden doet sonder verdriet ende daer elc mensche om geboren is ter causen vanden vreeselicken beet des appels Ende mijn naem is besichede of arbeyd Doer mi zijn geleden ende moeten lijden alle die gaen willen ter steden daer du gharen waers Nu doet als du ghepeynst hebste ende lijd doer mi of gaet den anderen wech maer wacht dy wel datstu niet en kieste den quaetsten wech. Als de mattemaker mi aldus gheseyt had wie hi was ende hoe hi hiete so nam ic voer mi dat ic zijnen wech wilde gaen Maer in dat gepeyns began mijn lichaem mi te smeken ende flatteren seggende aldus Wat peynstu sot geloefstu dsen dralaert geloeft hem niet maer scheyt van hem hij en doet niet dan hi de menschen moeyt ende quelt Gaet en spreket tegen die ioncfrou die haer handen hout onder doxelen ende vraecht haer mede nade wech alstu desen gedaen hebste bij auentuere zij sal di sulc dinc seggen dattu geenen wil en suls hebben te gaen den wech die hy dy nv gheseyt heeft te ghaen Mer du sult den wech gaen die zij di seggen sal

[41rb] O seydic tot den lichaem ic kendi harde wel gheloefde ic v ic soude ter stont qualic varen Ende of ic di waer seide sulstu mi dan gelouen seide tlichaem ic seide ia De wech seide hi die hier loept en is niet varre vanden anderen het is al een wech sonder alleen datter de hage van doerne tuschen tween loept Een haghe en is noch muer noch casteel men vijnt luttel hagen si en zijn doerboert tot enige stede of men machse doer boren. Dus al waert dastu ontweecht waerste van dijnen rechten wech du mochste ter stont doer de hage cruypen sonder enige sorge ende comen so weeder in dijnen wech Dus dan verstastu mijn woerden wel het en mach di niet veel letten dastu gaes spreken tegens die schone ioncfrouwe die daer zit op den steen Int eynde soude ic vrede hebben ic moste daer in consenteren ende mede gaen

Als ic totter ioncfrouwen quam die ant eynde zat van den anderen wech Ic groetese ende zij dancte mi seggende vrient god loen v Ioncfrou seidic grote houeschheede soudi my doen wilde gij my wijsen mijnen rechten wech indien gijt weet. Vanden weege seyde zij en moechstu niet wel missen ist datstu doer mi wils gaen want ic ben portier van menige schone weegen. Ic leyde tvolc dat hier coemt int groen³³

33 Bladsignatuur f ij.

[fol. 41v]

[41va] ende int schoen rosen ende bloemen pluckende ic leedse in lustelicke plaetsen om solaes ende genouchte te hebben Daer doe icse singen ende dansen mit harpen luiten ende ander spelen Besiet wildi nv in sulken stede gaen so moetstu doer mi gaen Dus beraet di wel du hebs dinen raet by dy

Raet seidic acharmen wat segdi ic heb raet maer hy en heeft geen herte ghetrouwelic mi te raden. hi is tegen mi aduocaet geworden ic was wel ontweecht als ic hem wedden gaf om mijn raet te weesen. noch ben ic meer bedroghen want ic moet hem alle dage zijn volle pensie geuen al ist oec dat hijs niet en verdient

Waer om seidde si segstu ditte bistu sot hoe meenstu dat ic niet en weet dat hi di wel geraden heeft als hi di tot my dede comen Seeker seidic heeft hij mi wel gheraden dat waer het eerste Nu segt mi dan seide zij hoe heeft hi di geraden ende waer om heeft hi di hier doen comen. Ende ic sal di seggen of zijn raedt goet is Hy seide my dat ic niet verletten en soude om v toe te comen spreken ende al waert dat ic verdoelt waer bi v of ontweecht ic soude seide hi ter stont de hage weder vinden ende daer doer gecropen weesen ende comen sonder sorge weeder in mijn wech ¶ Dese woerden hebben mi hier tot v gebrocht

[41vb] Nv moechstu wel sien ende merken seide zij dat hi di niet bedrieghen en wille Want hij wil om dijnen wille lijden ende pijn gedogen om dy te behouden ende te bewegen want du hoerste wel wat hi seyt van der hagen doer te cruypen ende dat om dy weder in dijnen wech te bringen Du moechs wel sien dat hi niet en soect solaes of spel mer isser enighe pijn of last hi salse alleen moeten dragen. Dus soe set v gheloue stoutelic op hem du en mochster niet an misdoen Coemt al hier ende lijd doer my het is dijn gerechte wech mede du en zijs de eerste pelgrym niet die hier gecomen heeft. want dese wech is al doerslagen alstu sies

Urouwe seide ic nae dien dat ghijt wilt ende oec dat ghijt raedt dat ic doer v passeer ende ga soe segt my dan vwe condicie ende vwen name want dat soudic garen weeten eer dat ic vwen wech ghinge Daer en leyt di niet an seyde zij dat te weten want menich heefter doer mi gheleden die daer na niet en vraechden Ic was hem luyden so playsant ende genouchelic dat zij daer niet of en spraken Maer nae datstuut emmer weeten wils so segge ic dy voerwaer dat ic een vande puppen ben. die hier eens iaers vrou traechede sette De welcke du noch hier na wel sien suls. Ic ben haer dochter ende ic ben geheten ledichede

[fol. 42r]

[42ra] die so cleenlic ende teder is veel lieuer heb ic mijn hantschoen an te doen ende mijn hoeft te kemmen ende my te spiegelen dan enich ander werck te doen Ic wensch om misdaghen ende feesten ende om historien te lesen daer de logen waer schijnt ende om fabelen te vertellen Ic ben v lichaems lief als du slaeps of waecs so wacht ic dat hi gheen arbeid en doe ende gheen blaeren en wercke somtijt sende ic hem veel zieren in de handen om zijn tijt cortinge daer an te hebben Nu besiet wat segstu hier toe wilstu doer mi comen so segget lichtelic ende stelt di op wege ende trect v handen in v mouwe. Als ic dit hoerde andwoerde ic haer. Al so lange als mijn lichaem v lief is ende rechtelic bemint en soud gijs niet willen bedriegen Ende gy weet wel worde hi ontweecht dat hij bedrogen waer. want ic soude hem wel doen gaen stoutelic doer de hage ende steken ende porren hem so vreeselic dat hy wel een gat maken soude in de hage ende vinden weder mijnen wech Ende al waert dat hi bebraemt ende bedorent waer ic en soude hem niet beclaghen. Dus gaet stoutelic ende en spreect niet meer want bij hem seluen heeft hi de wech ghecoren soe dat ghi gheen reden en hebt mi te verspreeken van eeniger valscher minnen die ic an hem beweesen of getoent mach hebben

[42rb] Dus nam ic mijnen wech doer ledicheit ende stelde mi in haer wech van negligencie of versumenis Dese wech coes ic bij mijn sothede dies ic beducht noch te wersser sal hebben Ic ben ontweecht ende ic en weets niet maer ic salt seer corts wel gewaer worden Nu god moet mi graci verlenen so te gaen ende dese passage so te lijden dat eer ic ten eynde coem van desen quaden wech een gat vinden mach om doer te cruipen ende weeder te comen also in mijnen rechten wech

Als ic aldus vaste ghinc neffens de hage. so hoerdic een stemme an dander zijde die tot my riep dromer wat doestu daer waer gaestu waer om hebstu geloeft den raet die de logenachtige bedriechster ledicheit di gegeuen heeft zij sal di leyden tot grooter armoede iae totter doot ende du suls di seluen bedrogen vinden in desen wech want sonder reden en noemtse sinte bernaerd niet stiefmoeder der deuchden want hy kendese wel. Sij is stiefmoeder der pelgrymen meer dan de wouwe is ouer de kukens ghelijc ghi terstont wel vernemen sult het en waer dat ghij ter stont weeder keerde ende liet dien wech ende ghinct den anderen die veel bequamer is dan die wech als du noch wel vernemen sulste eer de wech eynde nemen sal³⁴

34 Bladsignatuur f iij.

[fol. 42v]

[42va]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim langs de doornenhaag met achter zich Memorie>

Doe worde ic al verbaest want die tegen mi sprac en sach ic niet Nochtan andwoerde ic ende seide Segt mi ic bids v wie zijdi die ic hoer spreken ende niet en sie. Doe andwoerde mi die daer sprac ende seyde. Du waerste mi nochan wel schuldich te kennen ende te weeten wie ic ware want ic heb di menige doget gedaen ende geleert haddijt wel onthouden Ic ben de ghene die dy leede in mijn huys ende thoende dy menich schoen iuweel Ic ben graci gods. Als ic dat hoerde seydic soete vrou nae dat gijt zijt ben ics sculdich v te dancken dat gij v waerdicht tegen mi te spreken daer mi zeer na verlangt heeft om te vragen van dese weghe Wat bediet dat dese twe wegen dus int middel gedeilt zijn mit dese hage Dus doer ghenade [42vb] wilt mi dat doen verstaen Ende dan sal ic mijn macht doen om ouer te lijden al heefter tlichaem verdriet in ic salt bestaen Seeker seyde si du waers sculdich te lijden hier doer mit starcker harten want hoe du langher gaes hoe de hage dicker sal warden Vrou seidic dats mi lief want te meer sal tlichaem gequelt worden dat mi verraden wilde int haer comen Dese hage seide graci behoert der vrouwen die de bessem in de mont had ende is penitencie. zij liet dese hage hier planten om die den anderen wech gaen hier niet weder en souden keeren sonder pijn te lijden Sij plantese daer oec omme veel ander redenen wille als haer roeden ende bessem daer wt te te plucken so dic alst haer gelieft Dese haghe en is int beghinsele niet dicke soe dat ic

[fol. 43r]

[43ra] di rade datstuse int eerste ouergaes want bistu daer langher bij auentuer du suls daer vinden dingen die di hinderlic souden zijn ende niet weeder en souden laten haerwert keeren

Doe began ic al om te sien of ic ergent enich gat inde hage vinden mocht. Als ic dus stont ende versach mi al om so sach ic an dander zijde vrou reden dies ic mi seer verwonderde Hoe coemt dit vrou seydic dat gij mi gelaten hebt ende anders niet en wist gij en soudt mi voet ouer voet geuolcht hebben ende niet gelaten An mi seyde si en wilt v niet houden want du hebste my eerst gelaten hadstu al desen wech gecomen noch waer ic mit dy. En wil niet meenen dat ic gaen sal weegen die men laecken mach. ic houde mi altoes an den goeden wech al daer de goede pelgrymen ghaen Coem hier ende geloeft gracien want zij heeft di tschoenste gepresenteert ende du suls geheel dwaelen ende gec warden gaestu lange die wech

Als si mi dit gheseit had began ic noch weder te kijken ende te soucken waer de hage dunste was vanden doerne want my iammerde tlicham meer dan ic sculdich was te doen Nu god wil mi voert behoeden doer zijn grote barmharticheyt want mi gruwelt zeer bouen mate voer quaet gemoet ende quade auentuer want so lange gaet de pot om [43rb] water dat si int laetste breect bij ongeual dattter inden wech op coemt Oec hi is sot die niet en doet als hi mach want hijs niet doen en mach als hi wil

Hier begint dat
anderde boucke³⁵

35 Hier onmiddellijk onder het bladsignatuur f iiij. De kolom is maar met vier regels en drie woorden bedrukt.

[fol. 43v]

[43va]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim aangevallen door Traagheid; in het midden Memorie>

Nv³⁶ sal ic v segghen hoedt my quam daer my so grotelic of misuiel Want als ic aldus ghinc souckende in mynen wech een gat inde hage. Soe ward ic siende coerden ende stricken die my ghestrict hadden eer dat icse gewaer wardt onuersienlic daer ic so verbaest of was ende onstelt dat ic mijn spreken tot reden of liet ende gracien gods al vergat. Vant gat te soucken inde hage liet ic al of. Ic had genouch te peynsen hoe ic de stricken tontcnopen ende myn seluen te lossen ic en mochtse niet wel breken want ic en had sampsons cracht niet Een vreeselic ende mismaecte ou queen die volgde die de stricken in haer hant hielt Ende als ic mi om keerde ende icse wel besach. veel meer [43vb] veruaerde ic my dan te voren want ic sachse al beschimmelt vies ende lelic swart ende vuyl ende drouch de bile eens vleyschouwers of zij varcken had wilen slaen ende op haer hals so drouch si een pac van coerden. Ic meende als icse dus sach na de manieren dat zij een iaechster waer geweest om woluen te vangen want sulcke packen plagen de wolf iagers te draghen als si iaghen wilden

Stinckende queene seydic wat bediet dat gij my volcht wie sidi ende mit wat recht arresteerdi mi hier. ghi en behoert dus heymelic ende diefs gewijse niet te comen sonder enich geluyt te slaen het schijnt wel dat ghi nye ter goeder stede en quaemt vliet van hier ende doet my dese stricken van mijn beenen ic en ben sparwer noch valc om aldus gebonden te zijn

36 De N is vier regels hoog.

[fol. 44r]

[44ra] Doe andwoerde mi de queene ende seide Seker du en suls so lichtelic niet van mi comen alstu meenste Ter quader tijt quaemstu hier Du hebste mi stinckende quene genoemt daerstu an misdaen hebste want ic en stinck niet Ic heb tot veel plaetsen geweest beide in winter ende somer ende gelegen in skeysers camer coningen ende ander heren ende prelaten die mi nie stinckende en noemden ende waen coemt di de stouticheit daerstu in mijn banden zijste ic meenstu seer fier souds zijn ende ouerdadich van spreken waerstu mijn geuangen niet maer na ic di vast heb waen ic mi wel ouer di te wreecken ende ic sal dy corts leiden tot sulcker plaetsen daer ic di sal doen gelouen an mijn god

Queene seidic wie sidy die soe stout van harten zijt wilt my vwen name doch seggen na dat ghi mi dus dreycht Ic ben seide zij desvleyschouwers wijf vander hellen ende ic brenge alle de pelgrymen ter hellen die ic geuanghen can menighe heb icker gebracht ende noch sal daer du deerste of weesen suls of du en ontulieges mi wt den banden ende daer om quam ic dus heimelicke want waer ic opentlic gecomen bi auentuer ic soude di verloren hebben want du vaers in wille den anderen wech te gaen. Ic ben die oud vielge die te legghen pleecht inder kinderen bedde ende diese dicwile om doe kee[44rb]ren ende node opstaen Ic ben die den stierman in de zee doe slapen iae hoet stormt of wayt al en acht hijs niet ic ben die distel doren netelen ende ander quaet cruijt doe wassen sonder spitten of saeyen Ende menichwarf een dinc dat ghereed was te doen heb ic doen verleggen tot des anderen daechs ende so voert so datter int eynde niet of en quam. soe datter bi my menich goet werc is achter gebleuen Ic heet traechede de crancke de crepele de mancke ende de gequetste de vercoude ende verstopte Ende wilstu mi anders noemen so moetstu my zeerichede heeten want al dat ic sie verdriet my gelijc een molen die niet en maelt haer seluen eet ende verslijt dies gelijc gae ic al etende mi seluen ende slitende daer en word niet gedaen dat mi gheneucht het en si na minen wille gedaen Ende om dattet mi dus verdriet so drage ic dese bile die verdriet van leuen hiet ende slaet het volc ende is de selue bile daer eens iaers helyas mede sloech onder den boem Mit dese bile sla ic dese clercken inder kercken ic en spaer niemende wien ic geraken can Dese stricken ende coerden daerstu mede gebonden zijs die zijn gemaect van mijn darmen ende daer bi zijn si so starck want watstu trecs si en sullen niet breeken zij waeren ghemaect int donckerste der hellen si zijn swart ende taye doer mijn buyc getoghen

[fol. 44v]

[44va1] Wilstu weten haer namen De een heet negligencie of versumenis de ander heet moethede ende si zijn antreckende ende smekende want also heb icse gemaect om vast te cnopen ende tuolc daer in te toeuen ende verwarren sonder haer cleder te schoren. Ende mit dese twee so houdic di Als van de coerden die ic op mijn hals drage daer swijch ic nv of op dese tijt want op een tijt eerstuut suls weten sulstu ia sonderlinge in de een gheuangen zijn ende gebonden Ende van die sal ic di nv seggen om die te meer in te binden ende noch vaster dan ic doe [44vb1] mit de ander Dese coerde heet wanhoep ende hier mede was iudas verhangen als hy christum verraden had ende is des hancdiefs coerde vander hellen Ende is de coerde daer hi mede sleept ende hanct alle die hi daer in gecrijgen can Dus draech icse al om op auentuer of ic yemont mocht vinden mede te stroppen ende maken hem een strop om den hals ende slepen hem also ter hellen Besich nv ofstu hier wel geraect zijs ende ofstu mijn dochter ledicheit wel gedient hebs Sij heeft di haerwaert doen comen dus du biste daer du bliuen moets

<houtsnede: links de slapende pelgrim, recht van li. naar re. Memorie, de liggende pelgrim bedreigd door Traechede met haar bijl>

[44va2] Als mi de queene dus vertelt had van haer ambocht dat zij te doen plach So andwoerde ic weder haer in spijte ende seide beromppelde queene mi dunct dat v gheselscap niet en doech laet my ghaen [44vb2] want ghij sout mi leetten als ghi alrede gedaen hebt Doe tracse haer bijl voert ende sloech mi een so groten slach dat ic neder ter aerden viel had ic doe mijn wapen gehad het hadde mi wel van node gheweest want

[fol. 45r]

[45ra] die slach die zij mi gaf was dootlic Ende en had gedaen de salue die ic in mijn mael had dat was geestelike salue die geen sterflic mensch maecken en can welcke salue graci geleit had in mijn male want si wiste wel dat ics van node soude zijn Als ic dus ter neder lach riep ic heer god genade Dese quene heeft mi doot geslagen mit haer bijle ende ist dat ic gheen hulp van v en heb dat ic steruen moet sonder respijt Dus heer god wilt mi beraden

Als ic aldus riep ende claechde leide de queene haer bijl ter neder ende nam des hancdiefs coerde mi daaer mede te stroppen an mijn hals seggende Meenstu met dijn claghen mi te ontghaen ende mit dijn roupen ic sal dese coerde cnopen om dijn hals ende hangen di ende slepen daert mi gelieft. Als ic dit gedreych hoerde ende de ghereescap sach die si daer toe maecte ward ic peynsende op mijnen palster die ic mit beyden handen greep ende hielt so dat ic weder hart ghecreech ende stont weder op mijn voeten menende te lopen na de hage maer si volgede mi mit haer bijle ende hielt my so vast bijder coerden dat ic niet ontgaen en mocht Coem haer seide zij du en moechs dese hage niet vergeten ende mijn bijl ende coerde moetstu onderdanich zijn Ende aldus so trac si mi weeder om mitter coerden die [45rb] ic achter mi sleepte Altijt beduchtende datse mi mit de coerde vanden valschen iudas worgen soude maer als zij sach dat ic haer onderdanich was troste si weeder tfardeel op haer hals gelijc zijt te voren had Ende liet het een eynde na mi slepen seggende. waert dat ic mi luttel of veel keerde na de hage dat si dan de coerde weder op nemen soude ende stroppen ende trecken mi weder seerder dan te voren Twelc zij my wel hielt. want alsoe dic als ic mi kerrde an de haghe om daer te ghaen veruaerde zij mi mit dreigen scuddende haer bijle ende toech mi bijde coerde soe zeer dat ic int eynde vande hage verureemt was³⁷

37 Deze kolom is maar voor de helft bedrukt.

[fol. 45v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts van li. naar re. Flatterie met Hoovaerdicheit op haar hals, de pelgrim, Memorie en Traechede>

[45va] Als zij mi aldus veruarde van der hagen ende ontweechde. so leyde zij my in een valeye die seer doncker ende ofgrijselic was. Twee ander queenen seer vreselic sach ic tot mi waerts comen Deen drouch den anderen opten hals Ende die gedraghen was. was bouen mate seer geswollen want het en was gheen werc van natueren na dat ic haer fatchoen mercken cost Op haer hals had zij een grote stoc ende een horen in haer voerhooft ende in haer hant hielt zij een ander horen ende een blaesbalch Ende zij had om haer een witte mantel ende een spoer ande voet. ende het scheen wel datse mestersse was ouer de queen die haer drouch want zij deedse ghaen waer zij wilde. zij hield een spiegel daerse haer mede spiegelde. Als ic dus sach dese [45vb] twee queenen tot miwaerts comen Verscricte ic mi segghende Soete heer god genade in dit lant en zijn niet dan oude queenen ic en weet in wat landt dat ic geraect ben Ic en mach sonder de doot van dese queenen ende wt dit landt niet geraecken Doe also mi docht hoerdic een stemme van graci gods die mi seyde Dy en doech in geen wanhoep te vallen du moets strijt hebben tegen dese queenen of sonder vechten di op geuen Dv biste in haer lant gecomen daer en coemt niemont hi en wordt besprongen te voet of te paerde. om twee of drie en zijt niet veruaert want du sulster genoch vinden die di harde cort sellen willen houden Ende indienstu niet anders gewapent en zijs anders dan nu du suls iammerlick gehantiert worden

[fol. 46r]

[46ra] Ic bidde v seydic doe dat ghi mi wilt seggen wie dese queenen zijn die hier tot mi comen. Du sulstet haer vraghen ende zij sullent di wel seggen want ic hebt haer beuolen alsoe te doen Als ic aldus stont ende sprac tegens de stemme die van bouen quam De queene die opten anderen zat nam haer horen ende blies ende quam so tot miwaert al roupende van varren ontbeyt ontbeyt ende gheeft v geuangen of ic sla di doot Segt mi seidic wien sal ic mi opgeuen want sonder vwe name te weeten en sal ic mi nimmermeer gheuangen geue Hoer seydse na mi ic salt di seggen Du suls weeten dat ic de outste queene bin van alle de queenen want eer de werelt ende den hemel volmaect waren so was ic int nest vanden hemel gebroedt ende nye en was arger broet van voghel gekipt. want also drae als ic wt den eye croop ende ic mijn vader so schoen sach weesen so blies ic op hem mit den blaesbalch die ic hier houde so seer dat ic hem neder deed vallen tot inden gront der hellen. Schoen ende wit was hi te voren ende claerder blinckende dan de son. maer nv is hy swarter ende lelicker geworden dan de doot Inde zee is hi vischer ende vogelaer geworden ghelijc du noch wel sien suls eer dijn wech voleint sal weesen Ende als ic hem aldus had ghesteken wt zijn nest so viel ic mit [46rb] hem neder ende inden hemel en bleef ic niet meer maer ic quam in aertrijc dat nyewelinc gemaect was Daer ic siende wordt een werck dat mi niet en behaeche dat was dat ander souden mogen climmen int nest daer ic wt geuallen was ende mijn vader had doen vallen het welc ic niet verdragen en mocht ende peynsde hoe ic dat climmen soude mogen beletten Also ic dede ende ghinc tot adam ende blies hem in zijn gepeins ende maecte hem so geswollen dat hi hem liet duncken waert dat hi ate vande vruchten die hem verboden waeren dat hi so vol sciencien wesen soude als god Ende hier mede was hy bedrogen ende wart daer om verdreuen wt den paradise. Als ic dus dese twee dingen gedaen had ende dus ionge was peynsdic dat ic noch veel quaets soude doen in mijn leuen Ende seker ic hebder sint veel gedaen ende noch doen sal Ic stchte de oerlogen ic maec tweedracht twisken de lantsheern ende doese malcanderen ontseggen Ic doe alle doen anders dant van reden geordineert is ic en sie niet wat een ander doet al waert noch so wel gedaen wat een ander goets doet dat en sie ic niet maer doet hy quaet dat sie ic wel In my en is niet dan wint ende roec een blase vol stancs Van een yegelic ben ic bespotster Hier voermaels was ic ghecroent ende coninghinne geheten. Ende mijn

[fol. 46v]

[46va] name is houaerdicheit de felle gehorende beeste om mitten horen die ic int voerhoeft heb hort ic den onnoselen ende dese horen hiet fierhede ende is de horen van eender een horen die vreselicker is dan enich tweegetacte hoerne want in al de werelt en is punt van stale so fijn of scharp die eens menschen hert doersteken mocht sonder plomp te warden het en waer dat desen horen hem holpe ende den wech maecte Ic steker mede an allen zijden sonder yemont te spaeren paep noch clerc Ende du suls weeten dat de gene die na haer macht gesuuert zijn van haer sonden die steec ic veel vreeselicker dan dander

Sijn blaesbalch heet ydel glorie ende is ghemaect om dode colen leuende te maecken en verwaende sotten die onreyn ende vuyl zijn van oude sonden te doen menen datse allen anderen beter zijn Gelijc dat de wint doet vallen de vruchten vande bomen Also de wint van dese blaesbalch leyt ter neder alle deuchden Ja al dat hi gecrijggen can ende geen deucht en macher voer staende bliuen Hi verswelcht de grote vogelen hi beroeftse vande substancie haers leuens. Hebstu niet gehoert vanden rauen die een case in zijn bec had ende de vos quam tot hem ende seyde Lieue rauen ic bidde dy singe mi doch een liedekijn want mi verlangt seer v keelkijn te horen [46vb] dat zoeter is dan orghelspel. Van welcken sanc hi vernam sulcken wint dat hy de case liet vallen ende began te singen want het hert was hem open meenende dat de vos hem de warachticheit geseyt had maer hy en meende de sanc vanden rauen niet maer hi meende alleen de case die hi nam ende droechse wech ende versubtijlde so den rauen Bij desen exempel moechstu claerlick sien dat de wint van desen blaesbalch den ghenen die best gepluymt zijn ter neder doet leggen al dat si hebben Dats te seggen Als ic yemont sie die eenighe deucht in hem heeft mit desen blaesbalch bedwinge ic hem dat hi zijn waen verliest ende ter neder valt De wint wan desen blaesbalge en soude nimmermeer assch nach [sic] stof wech blasen. mer wel den sterffeliken mensch die stof ende assche na geblasen is mit een luttel wints so ist gespreet ende te quist gemaect Dese blaesbalch doet enigen pijpen ende trompen dat zijn die ydel van deuchden zijn ende geen zinne en hebben mit desen blaesbalge can ik wel weder wint an mi trecken Want als my yemont gaet blasende int ore seggende dat ic schoen ben ende machtich milde ende vroet Dan trec ic die wint tot mi waerts ende make hem plaets in mijn buyc daer ic dus grof ende gheswollen of ben also du sien

moechs Ic hebt di nv anderwarf gheseyt

[fol. 47r]

[47ra] die wint doet mi op heffen mijnen staert ende draeyen gelijc een paewe om datmen mach sien mijn confusie ende scande. Dese windt doet mi so swellen waert dat icker niet of geydelt en waer ic soude terstont splijten of van rouwe steruen waer bij in maniere van versuchten so heb ic een sonderling horenkijn daer ic den wint mede wt werp Dit horenkijn heet Beroemen het ist daer ic alle de beesten vande lande mede veruare Ic hebber dicwile mede gheblasen dat ic nochtan niet en ving want ic beroeme mi dic van dingen die ic niet en heb ende ic seg dat ic dinghen gedaen heb die ic nie en peynsde Ic seg dat ic van groten geslachten ben geboren ven een groeten huise Ende veel ander blasingen dat niet en is dan wint Ic blaser oec mede als ic een proye geuangen heb der pijnen waerdich om eer daer of te hebben dat en mach ic dan niet helen of ic en most splijten Ic seg en hebdi niet gesien of gehoert dat ic gedaen heb wat dunct v en ist niet wel gedaen meendi dat ic doen soude als pieter of pouwels Na dien dat icker mi toe ghegeuen heb en salt niemont so wel doen oec wat het is ic en soudt veel bet connen doen

Doer dit horenkijn gaet grote wint want het was geblasen mit eenre vuylder pensac ende als hi geen gehoer en crijcht diere mede [47rb] blaest dat en can hi niet verdragen maer wil altoes gehoert zijn ende datter nyemont anders en spreeke dan hi alleen ende dat van hem seluen seggende dat hi van te voren weet al dat de luyden segghen willen ende breect so haer tale ende houtse ouer sot Elcken andwoerdende sonder vraghen hi argueert hi solueert hi concludeert ende al nae sijn selfs begrip Sulc een man can wel sonder meenen vasten ende ander deuchden prijsen hoe wel dat hij inden buyc niet en heeft dan wint om tuolc te verblaeuwen maer die mit dese horen iaecht veriaechter veel meer dan hi vangt Dese horen en was de horen niet daer roeland mede blies als hi steruen soude maer hi is oudt als ic ben ende wi waren te samen geuoecht

Oec mede bijden sporen ben ic mede bekent want dat is een teyken dat ic rijden wil ende mi verclenen soude te voet te gaen of mijn paert en waer bi mi Ic ben oec veel te gereeder om quaet te doen Die een spore heet Ongehoersaemheit ende dander Rebelheyt Mit de eerste spore reet adam als hi van den appel beet tegen tgebodt Eua beghan ende daer na ghinc hi Ter quaeder tijt was hi eel man dat om een appel teten sporen most spannen

Uander spore drouch de coninc pharao als de operste coninc hem ontnemen wilde tuolc van ysrahel

[fol. 47v]

[47va] ende wt zijn landen setten Maer want hy zijn macht wilde setten teghen den coninc die machtiger was dan hi so quam hem zijn spore tot achterdeel ende gheen voerdeel. want als hi lancste geiaecht ende mit sporen geslaghen had Int eynde soe maecte hijs so veel dat hi in de zee viel ende verdranc Sulc meent een ander te veruaren die van zijn selfs slaghen ter neder valt Maer daer coem datter of comen mach. de houaerdige en mach hem niet onthouden hy en verlaet hem op zijn sporen so dat hijre tlijf om verliest

Nv sal ic v seggen van mijnen stoc die ic draghe voer mijn palster Ic leen ende ruster op als mi yemont wil doen vallen mit zijn sermonen ende precagen Ic beschermer mi mede als mi yemont tegens mijn danc mijn instrumenten benemen wil Het is de selfde stoc die de kaerl in zijn hant had hier voeren daer reden tegens disputeerde Obstinacie of eenwillighe hardnecheit is hi geheten als voer geseit is Het is de stoc daer saul op ruste als hem samuel schalt om die proye die hy van damelech bracht. het is een stoc die hardt gecnort crom vol cnopen is ende niet buygen en mach mijn vader brachten wten bossche van egipten ende gaffen mi Ter quader tijt so was hi geuonden. ende diere mede gheslegen sullen worden die sullen [47vb] de doot ontfaen Ic salder dese verharde karels mede nijt ende hadt doen werpen op den verstandelen Ic veriager mede graci gods in allen steden ende doense sneuelen ende vallen die naerstich zijn te keeren ter hagen van penitencien. Ende om dat dese belettinge te meerder soude zijn so maec icker officiael of ledichede om de stricken te maecken om mede te vangen die ic hebben wil Nv sal ic di voert segghen van mijn mantel die ic an heb Dese mantel was ouerlanc gemaect om mijn lelichede ende vuylichede mede te decken ende te heelen ghelijc dat de snee de misse bedect. So doet dese mantel mi schinen schoen ende heylich te zijn van buyten maer waert dat ic van de mantel ontdect waer ende dat men mi van binnen besien mocht niement en soude mi prijsen want ic ben alte veel anders van binnen dan ic van buyten schijn. De naem van desen mantel is ypocrisie ende is gheuoert mit vellen van vossen al schijntet van buyten datse mit lammeren geuoert is Ic draechse als ic meen datmen my versteken wil van de staet daer ic een wijl tijts in geweest heb. Ic doese oec an als ic al versteken ben ende verlaten ende dan maec ic de pope laer ende conterfeyt de heylege man Oec doe ic ghelijc reynaerdt dede die hem doot maecte leggende in den wech ende liet hem so werpen op

[fol. 48r]

[48ra] hem inden wech doot maecte op dat menne op de karre worpen soude om harinc te etene Bi hem soe heb ic dicwil geweest in groten state ghelijck eenre goddinnen seere besien schemincle bin ic ende scheminckelen sijn si alle die desen mantel an hebben. want hi doet conterfeyten ander luder ambocht dat hi selue niet doen en can. ende en is nochtan anders niet dan een waentghiwaerts Ghelijc dat dye phariseeus schemynckel was die hem van buten dede schijne blinckende van duechden ende wel vastende ende gheene sonden en plach hy te doene alsoe hy seyde. Tschemincle dat eens iaers conterfeite den ouden schemakere daer of leestmen dat hem soe vele onderwant vanden ambochte dat hi hem seluen die kele ontwe sneet. sot is hi die hem onderwint van dingen die hi niet wijs en is Desen mantele en cleedic niet alleene. maer elc vanden ouden queenen die cleede ick als sijs te doen hebben om te sijn van scoenre manieren. Ledichede maect haer moey daer mede ende ic maker my mede oet moedich Ende elc vanden anderen die cleettene oec om daer mede te bedecken hare quaetheden. te meer dat men aen doet ende besicht te starcker is hi ende te min verslijt hi. nv sal icken di an doen ende di daer mede cleeden ende daer na sal ic mit di alle mijn wille doen Als mi aldus houaerde ver[48rb]telt hadde van haren quaden manieren. noch had ic begeerte te wetene wie die ander was die droech. ic seide queene wie sidi die also houaerden draget ende die gedoecht dat soe quade een beeste op uwen hals leyt ic wane seker dat ghi niet en doecht dat ghi v alsoe laet dwingen

Doe antwoerde si mi na dien dat ghi weten wilt wie ic bin ic saelt di seggen Du doets harde wel dattuus mi alsoe segts sonder smeeken. dat ic niet en doech het is wair want ic bin die sotte queene die elckerlijc te dancke spreken wille ende die heren te groetene ende hem luden die plumen af rapen die si op hem niet en hebben. mit rechte ende mit onrechte louicse alle ende diense mit placebo. want ic can wel liegen. totten sotten seg ic dat si vroet sijn. ende totten tyrannen seg ic dat si ontfermhertich sijn ic can wel schuwen plaetse die modderich is. ende wel uwen schorfden hoefde can ic smeren. ende wel can ic smeeren tquade wiel dat crijscht dat daer nae noch vele meer keert. te houe bin ic willecome ende in allen tijden ende wel ontfaen. ten is gheen speelman bet ontfaen dan ic bin noch die daer meer solaes doet. maer sij sijn harde sot want ic bedriehcse alle Ic bin die mereminne vander zee mit mijnen soeten sange doe ic dicke die ghene verdrencken ende versmoren die mijnen soeten sanc gaern³⁸

38 Bladsignatuur g i.

[fol. 48v]

[48va] willen horen Mijnen rechten name is flatteringhe. ende ic bin verraeds nichte die outste dochter van valscheden ende voetster van alre quaethede Alle die queenen die du sien suls ende die du gesien hebs alle heb icse geuoestert mit mijnen borsten ende ghespeent. ende hoe dat ic haer lieder voesterige bin. specialic van houaerdien bin ic housterige ende draechsterigge ic draechse ende houdse op alstu sies ende en waer ic si soude varinc vallen. want si en can niet te voet gaen Nu segt my seide ic wat bediet die spiegel dien du dair alsoe hout Si antwoerde my en hoordestu nye spreken vanden eenhoren hoe dat hi verliest inden spiegel alle sijne houaerdie vanden foreeste als hi sijn aensichte daer in ghesien heeft ende blijft al stil staende Ic hebber seide ic wel of hooren spreken Dies gelijcke seide si willic houaerdien compareren bijden eenhoorne. want wairt dat sake dat si haer niet dicwile en spiegelde elckerlijc soudse horten ende steken. ende gheen dinc en soudse bi vrientscappen doen Maer als si haer wel gespiegelt heeft ende wel haer aensichte besien daen wert si goedertieren den genen die hair den spiegel houdt Desen spiegel is louinghe ende accorderinghe van al dat men seit. want als die houaerdige yet seyt hi wil datmen segge ghi segt waer ende gy segt wel het is alsoe Dit is een goet [48vb] spiegel spiegelter v in Maer wairt soe dat si ghenen spiegel en vonde harde cort soude si op heffen haren hooren ende steker mede ghelijc als doet die een hooren Ende dair omme dat ic verdregen soude sijn. soe drage ic den spiegele ende loue ende volghe al dat ic hoore ende sie Ic bin hugo vanden ouden bossche die elckerlijcken bi mijnre sotheden antwoerde ende segghe al dat ic hore segghen wien dat deeren mach of helpen³⁹

39 De kolom is maar voor iets minder dan de helft bedrukt.

[fol. 49r]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links Nijd met Verradenisse en Betreckigge op haar rug, Traechede met bijl, de pelgrim en Memorie (?)>

[49ra] Alsoe flatteringe my aldus hielt clappende een ander queene quam op my lopende ouer hande ende voeten stekende in haer oghen twe scachte vleysch noch bloet dan alleen tfel ouer tgebeente hebbende. op haer rugghe saten twee ander queenen veel vreseliker ende leliker dan si De een was bedect het aensicht mit een conterfeyt aensicht. in deen hant een dagghe houdende. ende in dander hant een busse mit salue Dander queene hielt in haer hant een glauie vol mans oren gespeet. een bloedich been in de mont al cnagende Ick anmerckende de manieren deser quenen. vraechde die dander twe queenen droech Doer alle vreese die gy my doet wilt mi doch seggen uwen name ende doer wyen dat ghi dient. [49rb] Seker antwoerde si my al bistu beureest ten is gheen wonder want ic bin nijt satanas dochter die hi wan an houaerde. Daer en is slot noch stat inder werelt ic en hebber manslacht in ghedaen ende mede sal ic dy ter stont ter doot leueren. ic bin het wreede beest dat ioseph dede vercopen van sinen broederen. nyement en darf hem van my verblijden want al dat bitter is daer leue ic bi ende alle soeticheit is my contrarie Ander luden magerheit voet mi ende haer ongemack spijst my. maer om dat ics niet ghenoech tot mijn begeren en heb soe bin ic mager ende bleec Ander luden duecht maeckt my bleec ende ander luden gemac verteert myn vleysch ende bloet. Ende ic meene al waer ic in hemelrijc dat ic steruen soude van de duechden die daer in zijn. ende daer⁴⁰

40 Bladsignatuur g ij.

[fol. 49v]

[49va] bi dier mi in dade soude mi versworen maken. want die doot heeft my beloeft ende geseit dat ic nymmermeer steruen en sal eer dat die werelt vergaen is. ende nochtan soe en waen ic niet dat ic dan steruen sal. Daer om want bi mi soe quam si in de werelt ende bi my soe regneert si Ic bin tserpent dat alle quaetheit cnauwet ende hate alle luden die wel doen ende na mine macht soe verdoemicse ende geen dinc en mach ick minnen in hemelrijcke inde zee noch in eertrijcke. ic doe caritaten spijt ende vechte iegen den heiligen geest. mit desen tween glauien die du sies wt mijnen ogen steken soe anvechtic elckerlijcken Deene heet gramscap van ander lude goet ende dander heeft bliscap van ander luden misvalle. mitten eerster so stercte hem saul om dauid te slane als hi harpte. mer van ander glauien hadde die coninc ihesus die zijde doersteken. het deerde hem meer die borderinge die de ioden hadden mit sinen tormente dant dede dat spere dat hem longius in sijn herte stac. Dese glauien sijn gewortelt diepe in mijn herte maer doer mine ogen hebben si haren wtganc om my te makene eene gehorende beeste. ende om mijn venijn te doen werpene doer mijne ogen om te venijnene mine ghebueren mit eenen siene sonder yet te sparene Mijne ogen sijn ogen van enen cokentrijs. alle [49vb] die gene die ontrent my sijn ofte bi my woenen wanneer dat icse sie so sijn si doot dwelcke mijne dochteren di wel seggen sullen op dattuut hem luden vrages. bet ghemackelijcke soe mogen si spreken die rijden op mijne rugge dan ic mach die gheen tijt noch ruste en heeft. nv vraghet hem luden ende verstaet naerstelijke soe sulstuut perfectelic mogen weten Doe seide ic ic souds hem vragen

Wie bistu seyde ick die voer op hatien sits die dijn aensichte alsoe bedect hebt mit een gemaect aensichte datmen di niet bekennen en mach. ende waer bi draghestu dat mes alsoe stillekijne bedect ende die busse mitter saluen. van di en can ic geen duecht gepeinsen of ghi en doet mi ander bescheit Doe antwoerde si my ende seide. wiste elc wel wie ic waere ic wane my luttel yement begeren soude. ic bin een veruolsterigge van mijnre moeder nijt want om dat si niet elcken deeren en mach na hare begeerte. soe dede si mi een iaers ter scholen gaen ende hiet mi dat ic leren soude sulcken quaden aert bijden welcken dat ic hare quade begeerten volbrengen soude dus ginc ic ter scolen ende daer vandic mijnen vader dier meester was ende leerde mijnre suster der luder vleisch raeu eten alsoestu sies ende beene te cnagene: Als hi my sach seyde hi. Nu coemt hyer seyt hy mijn lieue

[fol. 50r]

[50ra] dochtere. nv sie ic wel dattu enigen aert leeren wils ende enich quaet om die luden te bedriegen. ick saelt dy gaerne leeren ende ic bins blijde

Doe ontsloet mijn vader een scryne ende reycte daer vte dese busse ende dit gemaect aensichte ende dit messe dat ic hier stillekijn onder my drage. Dochter seyt hi die wil vangen vogelen die en is niet sculdich te settene die scuwe biden nette. want waert dat si die scuwe saghen stappans soude si wech vlieghen. Daer om lieue dochter so seg ict di want wilstu yement bedriegen du en sijs niet sculdich hem te tonen dijn lelic aensichte dat soe vreselic ende soe swart is. want du souds verliesen al dijn pine die du gedaen hads. mar wel lieue dochter du moets hebben eene subtyle maniere dattu hem toges scoen gelaet ende goede chiere van voren gelijc dat tscorpioen dat bi gelijcken maect schoen ghelaet van voren ende het steect van achter mitte steerte Ende om dattu dijne saken volbringen ende voldoen suls mogen sonder failgeren so presenteer ic di dese busse bijl ende gemaect aensichte het sijn instrumenten daer die menige mit is verloren Joab als hi dode amasam. ende abur die behalp hem daer mede. Judas en wasser oeck niet sonder als hy vercofte den coninc ihesus Bijden welken lieue dochter ic rade dat ghijse neemt om uwe sie[50rb]ke moeder te vertroesten ende te helpen dat si bi haer seluen niet gedoen en mach. mit deser saluen sulstu den genen saluen die du mitten kniue steken wils. ende mitten gemaecten aensichte sulstu dijn afgrijselick aensichte bedecken. dats te seggen dattu dijn gepeyns mit valschede bedecken suls Ende dan sulstu hebben een maniere van soeter spraken die sacht ende smerende sal sijn. dats die salue dair die coningen ende prelaten dicke mede gesmeert sijn. het en is nv coninck noch graue hi en wil dese salue hebbe Waer bi dochtere smeertse stoutelic mit deser salue ende daer na sonder enich sparen soe steecse mitten messe. Nu seg ic dy als my mijn meester aldus geseit hadde ende gewijst soe ghinc ic vter scole op mijnre moeder ghinc ic sitten also du sies in deser manieren. Meestresse ben ic also my dunct van al dat mi geleert was wel can ic mijn gemaect aensichte aen doen ende my van allen dinghen onderwinden vander salue ende van smeerene ende te lachene binnen den tanden. ick can wel bijten sonder bassen ende wel mijn ghelaet simpel houden aen een zijde wryuen ende smeeren an dandere zijde slaen ende steken. ick bin een quaet serpent dat hem deect onder tgras totter tijt toe dat yement bij my comt ende aso varinc als hy my genaect soe is hi doot Al siestu⁴¹

41 Bladsignatuur g iij.

[fol. 50v]

[50va] mi van buyten gepareert seker daer omme en kenstu my niet men kent die lieden niet bi haren clederen noch den goeden wijn biden vaten menich boem is van buten groene ende wel ghebladert die binnen al vol wormen is. ick bin eene wilge verdroecht van binnen. ende een plancke ter noot gebroken ende een vat daer die hoepen an verrot ende gebroken sijn verdoruen is hi die an my leent. ende al waert dat hem nyement in my betrouwede so en mach my nochtan nyement ontgaen. want tegen minen aert mach hem qualic yement wachten Cracht van lieden of menichte van volcke en gruyt my niet een bone seert dat ic een ghemaect aensichte an gedaen hebbe. ende een valsch lachen gelachen hebbe alle sijn si verloren ende verdoruen ende in mijn genade geset

Ic bin verradenisse die heeft in menigen steden menigen valschen treec gedaen noeyt en speeldic schaecspel ic nam wel mit minen consten welcken trec ic begeerde geen en isser coninc of roc ic en treeckse wel tot mi. ende om dat dijn leuen verdriet mijnder moeder nijt soe heeft si my beuolen dat ic di an my trecke sonder respijt ende dat ic di haer presentere dus soe ontseggic di ende verbiede di desen wech geeft v oppe du biste doot sinte niclaeis die de clerc verloste en sel di nymmermeer wt mijnen handen trecken

[50vb] Doe al si my genaecte om doot te slane dandre die bi hair sat seyde suster ic bits di en sijt niet haestich gedoecht dat hi leue totter tijt dat hi weet minen name ende daer na onder ons beeden sullen wijen te gader beuechten want van rouwe soudic steruen en dedicker niet soe veel toe als ghi

Doe ter stont anvaerde my dese vermaledide teue bassende ende cnagende ant been dat zij hielt. segghende hoe bistu soe coen dattu hier bringes desen stock ick hate alle die stocks die niet crom en sijn ende alle diese draghen mede ende ic bijtse gaern van after als ic mach al ist dat ic scoen gelaet toge van voren ghelijck dat mijn suster hier voer gheseit heeft. want als ic alre sconste manier ende gelaet toghe soe bin ic opt alre vreselichste om yemant hinder ende quaet te doen. want mijn manier is van buten scoen tonende ende binnen vol bedrochs Ende die stoc die du drages heeft mijn moeder nijt gehaet. Ic sal di cnauwen totten beene ende tfel vanden rugge. Nye en saechstu reude noch teue soe garen raeu vleisch eten als ic doe Ic hebbe die kele bloedich daer of gelijc die wolf die scapen gebeten heeft Bouen alle dingen etic gaerne croengen ende soe si meer stincken soe veel te lieuer heb icse Want van natueren en mach icker niet af eten eer

[fol. 51r]

[51ra] datse quaet ende stinckende zijn. Al had ic appelen te bewaren ic en soud nimmermeer geen eten ten waer dat ic een quade of verrotte vonde inden hoep dat is mijn voetsel ende leuen gelijc mijnre moeder nijt Als zij mi dit vertelt had hoe wel dat ic veruaert was nochtant verstoute ic mi ende greep een luttel moets Ende ic seyde loddinge gij waert goet mijn appelen te verlesen ende te wachten. Dus ist saec datstu dijn bijten of lates ic sal di genoch appelen ende peren te verlesen geuen Ende genoecht di hier mede niet ic sal di ander vuylicheden genouch wijsen op datstu mi niet meer en bijts

Doe andwoerde si weeder ende seyde. Ic en darf niet varde gaen om vuylichede te soncken want ic heb de instrumenten in mijn mont daer mense mede smeedt waerder enich in de werelt ter stont soudse tusschen mijn tanden gesmeedt zijn na dat mijn susters meester mi leerde Ic geloef wel seydic hadstu materie du soudts smeeden want geen meester en mach smeden sonder materie Materijs vindic genouh seyde zij want ic en vinde geen deucht ic en canse wel int quade verkeren ende tot valscheit vertrecken Ic can wijn in water veranderen ende van triaeckel venijnt maecken de goede luyen laec ic ende daer na eticse ende verslinde gelijc raeu vleysch

[51rb] Hoe is seidic dan vwe name Betreckigge heet ic die de luiden mit mijn tanden betrec ende stamp tot pottage om mijn moeder die ziec is ic ben haer coc ic diense van mans oren geroest an een spit van yser Mijn glauie is mijn tonge want zij snijt vreselicker wonden dan eenich swaert De oren die dus gespeet zijn dan mijn glauie dat sijnse die mijn woerden garen horen ende die steken haer oren doer mijn glauie om te dienen mijn moeder die si sien quellen Ende dit ouer weesende so vraechde ic haer waer om dat het yser van haer glauie een haec hadde Hoor seyde zij na mi ic salt dy seggen. Als ic doet ghesteken hebbe eenige ore mit mijnder glauien ghaerne doe ic noch soe veel daer mede toe Dat ic yemonts goede name mede tot miwaerts haecke Want veel lieuer soe steele ic de fame ende tgheruft van enen goeden mensch dan de natuerlicste dief die ye gheboren was appetijt had enich schat ter werelt te steelen So zijstu dan een diefegge seidic want veel beter is te hebben een goede fame dan enich costelic schat Seeker seyd zij du segs waer Maer salomon leerd ons dat selue. Ic ben een diesegge van allen goeden dingen geen dinc en mach ic in dit lant stelen na mi dunct dat beter is Ende indien icker geen restitucie of doe ic en mach⁴²

42 Bladsignatuur g iiij.

[fol. 51v]

[51va] gheen pardoen noch vergiffenisse crijghen Oec soude ict harde node doen om de grote schande die icker of hebben soude Mede alst alst houaerdie wist nimmermeer en soude zijt toelaten Ende wat doedi seydic tot haer alstu de goede namen bij den ore hebs gehaect ende een goeden man daer of ontcleet Seeker seyde zy ic heb di hier voer gheseit dat ict in venijn veranderre ende daer mede voed ic mijn moeder Doe andwoerde ic haer ende seyde My dunct dat ic van dese iaer soe quaden beest nye en sach alstu zijs. seeker seyde zij ic geloefs wel. ic ben arger dan de helle. want de helle en deert nyemont diere niet in en is of die van goeden leuen zijn. Al waer sint ian in de helle hy en souder geen pijn hebben Want de grote volmaectheit van hem souden beschermen. maer ic. ic deer so wel die van mi zijn als die by mi zijn. ic werp mijn glauie so lichtelic ouer de zee als ic soude ouer een mijle of twee. ende also wel belet ic heilege personen als ander Ende al waer sint ian op aerrtijc noch soude hi mijn glauie proeuen. ia wildic ic soudt hem corteling inden hemel doen beuoelen. Tot anderen tijden heb ict geproeft ende hebder meenighe mede geslagen ende noch sal. Ende ic segt di oec mede dat ic di niet langher verdraghen en wil. van di te slaen ende ter neder te vellen

[51vb] Doe andwoerde verraedscap suster latet ons te gader doen Slaet gij an deen zijde ende ic sal hem smeeren ende daer na sal icken oec slaen an dander zijde Aldus en sal hi niet ontgaen hi en moet seer goede meesters hebben Ic wilt wel sprac dander. maer laetten ons eerst doen vallen van zijnen paerde so dat hy niet meer rijden en mach. Als ic dese woerden hoerde wardic seer veruaert want ic en wist niet dat ic eenich paert had. hoe seidic tot verraetschap ben ic te paerde. Reden andwoerde hovaerdie heeftet my geleert als ic tegen haer sprac Die seide dat een mensch te paerde is die van goer famen is ende name Dit paert behoert vier voeten te hebben sulc als ic weet ende en hadter maer twee of drie het soude hincken ende niemont en souder eer of hebben sulc een paert te rijden. De eerste voet is. dat een vri sal weesen van saken daer hi in een quade faem mede comen mocht dander is dat hi vri moet wesen niemonts eygen de derde is dat hi van een ghetrouden bedde moet zijn De vierde is dat hi sonder enige verwoethede alle zijn leuen sinnich moet zijn. Dit zijn vier voeten die nootdorftich zijn den ghenen die orconscap draghen sullen Ende om dat mijn suster beuoelt datstu op sulck een paert geseten bist Soe wast dat zij sprac om di daer of te vellen ende

[fol. 52r]

[52ra] daer sal ic haer toe helpen. Doe soe riep zij weeder haer suster seggende Suster waer ende hoe sullen wy hem eerst bespringen Weetstu niet seid zij dat ic tserpent cerastes ben ende gelijc de slange die den rechten wech niet en gaet ende bit den luiden onuersienlic Ic verraetscap sal heimelic gaen ende bijten de teen van zijn paert dat hi rijdt ende so sal hi moeten vallen Dats te seggen daer hi minste om denct ende dat hi mijnder niet gewaer en worde Ende daer so sal ic hem bedectelic ende heymelic bijten ende cnaegen want worde hi mijns gewaer hy mocht mi mit de beslagen voeten int aensicht slaen maer de nagelen vanden paerde en hebben gheen beuoelen dus en mach hi mijn bijten niet ghewaer worden voer dat hy altemael vallen sal

Doe seyde verraetscap nv dan wel an laeten ons bespringen Doe quam. Betrecken mit haer glauie ende quetste mi daer mede daer na quam si lopen al gapende of zij verwoet geweest waer ende nam mijn paert bi de nagelen mit haer tanden ende maectet sneuelen ende hincken ende my selue en spaerde si oec niet. Sij nam mi mit haer tanden wel tonende datse was van honrs geslachte Ter neder warp zij my. want ic en mochtse niet ontgaen. Nijt quam doe lopende mit haer twee schachten ende stacse doer mijn buyc. Ver[52rb]raetscap die en sliep oec niet want alle de tijt dat dander my beten ende slloegen so salfde si mi weder wt de bosse diese drouch. maer in dander zijde stacse mi ende wonde mit haeren knijf De queene oec mitter saghen quam oec al roupende Geeft di op du sies wel datstu niet ontgaen en moechs ende began mi mit horten ende anders veel pijnen an te doen Als ic mi aldus beuangen sach was ic weemoedich wel mocht ic roupen wopen aylaes ouer het letten dat ledicheit mi gedaen had Ic was belet in allen punten ic en mochte mi niet verporren maer nochtans ic hield altijt mijn palster recht op ende vast ende en lietse niet gaen hopende dat ic noch bijden palster wel ontgaen soude⁴³

43 De kolom is maar voor iets meer dan de helft bedrukt.

[fol. 52v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim door alle vrouwen aangevallen, terwijl Gramschap nadert van links>

[52va] O Als ic aldus in deser groter noot was haerwaerts ende ghinswaerts siende Een ander quene sach ic comen lopen vanden berch neder roupende tot den anderen Houten vast houten vast ic coem v te hulpe siet dat hi v niet en ontgae mit den palster daer hi hem aen hout Dese queene was wonderlic gedaen want si was al om ghewapent mit scharpe naelden in haer handen hielt zij twee keselstenen. het vier spranc haer wt den ogen ende scheen puerlic verwoet In haer mont hadse een zage maer twaer om en wist ic niet Dus soe vraeche ict haer ende seyde Quene seidic. als si bi mi was segt mi waer om hebdi die seer vreemde manieren ende contenancien ouer v ende hoe is vwe name. Doe nam zij de twee stenen ende sloechse te gader [52vb] datter tvier of in mijn aensicht spranc seggende ic sal di terstont mijn naem wel seggen ende oec doen geuoelen van wat ambocht ic ben Ic ben de hiertsche queene een dochter der hellen. ic en souck niet dan wraeck ouer die mi misdaen hebben ic ben bitende moeylic ende onlijdsamich ende ouremoedich bitterder dan ghalle suerder dan azijn Ic heet noli me tangere dats en roert mi niet want om een cleine saec als ic gheroert worde maec ic mijn vyant die eerst mijn vrient was ic verwarre der luyder sinnen ende maecse blint opten rechten middach ic dien van galle ende van alsem ende geefse veel lieuer die van coleriker ende heeter naturen zijn dan den fleumatiken ende die van couder natueren zijn Ic doe in tfirmament van den mensch blasen ende wint rijsen

[fol. 53r]

[53ra] ende donre ic veriaghe reden ende verstant Ic hiet gramscap alre padden venijn moeder alre bitterheit ende suerhede. ic bin die steen daer men tfier wt slaet. want als my yemant roert hoe luttel dattet is soe wardic ontsteken ende doe vier wt my vlieghen deen vanden stenen heet spijt ende dander scelden. dit sijn die twe stenen daer veel menschen onder geset zijn Mit desen tween stenen smedic eens tsiars die sage die ic in mijn mont draghe. schelden was daer die hamer of ende spijt het aenbelt Onghedoechsaemheit is dat yser dat gemaect was inder hellen te meer dat ment slaet te min wortet gewrocht Hier voirmaels dedict tanden subtijlic ende dat van vrou iusticye dieze van duechde smeedde ende hadde een vile genoemt correxie die de sonden wt vijlt tot de wortele ende wilde mi eens tsaers wt vijlen mijn roestichede mar ic sette daer tegen dat quade yser ongedoechsaemheit ende als si mi waende te vijlen soe vijlde si mijn yser ende tandeerdert mit groten tanden gelijc honds tanden. ende hebder of ghemaect mijn sage die genoemt is haet daer ic mede doen scheiden geselscap ende liefte der broederlicker minnen alst blijct in iacob ende esau ic saechdse ende verscheidese verre deen vanden anderen ende soe hebbicker menich verscheiden daer tvertrec te lanc of vallen soude Ic dra[53rb]ge dese sage in mijn mont om als ic mijn pater noster lese varre van gode gesacht worde. want als ic hem bidde dat hi mi vergeue mijn sculden gelijc ic doe die my sculdch zijn twelic niet en doe dus biddic tegen mi seluen ende keer die saghe op my Ende soe wye dese sage draecht stelt hem seluen onder tgunt dat hi saecht dats int afgront der hellen. ende van deser sage sulstu noch meester zijn ende dan sal ic di gorden mit het gordel dat ic ontrent mi hebbe ende dair mede gegort sijn die moerdnaers als icse ridder make. ende is genoemt manslacht het welc snijt ende maeyt het leuen vten lichaem ende is tgunt dat die tyrannen droegen als si die heiligen hier voertijt doden. dus danige beesten sijn sorgelic den pelgerims als si achter lande gaen Ende want du een pelgrim biste soe heb ic my in dinen wech geset daer ick di mit dit gordel om gorden sal. ende daer ic di tleuen mede wt dinen lichaem snyden sal⁴⁴

44 De kolom is voor driekwart bedrukt.

[fol. 53v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim, Ledicheit met bijl en Memorie met enkele wapenrustingonderdelen op de grond>

[53va] Recht als ick in desen punte was ende dat ick niet en ontbeide dan dye doot sach ic memorien bi mi die mi seide waer om en doetstu dine wapene niet an du en mogeste di niet excuseren. want ic bin hier al gereet ende alstu dine wapene hebben wils ick hebse hier bi v sietse hier doetse an gelijc als di gracie gods beuolen heeft ende en maect hier niet dijn bedde want du souts scande hebben beydstu langer het is grote scande om di dattu soe lange gebeit hebs ende dattu geen profijt dair af en hebs hadstuse ouer lanc an gehad so en waerstu nv niet geleuert desen quenen die di soe veel drucx ghedaen hebben en gearresteert geuelt ende gequest ende soe iammerlic gebonden ende gewont hebben Als ic hoorde dat [53vb] mijn ioncwijf my toe sprac ende mi so versprac soe was ic droeue ende nam minen palster ende stont op cranckelic wast met mi gestelt want ic en was niet starc alsoe ic lange gelegen hadde mijne wapenen wildic an doen mar ic en hads die tijt niet. Ledicheit setter haer voer ende seide my al dreygende. waert dat ic die wapene genaecte voervoets soude si mi slaen mit haer bijle. ic veruaerde my van haer ende ic en wapende my niet hair spel haddic ouer lanc gesien ic bleef ontwapent als te voren ende ic was moede ende verwonnen⁴⁵

45 De laatste zes regels van deze kolom zijn niet bedrukt.

[fol. 54r]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim op weg in een landschap>

[54ra] Nv soe moet mi god bescermen van quaet doene. want in mi en is geene macht of seere luttele gheen dinc en heb ic mi in betrouwe sonder alleene mijn palster daer ick op lene mine male dient mi luttel of niet. ende ant broot datter in is en dar ic niet comen also ic ontweget bin aen des side der hage aticker af gracie gods en souts in ghenen spele nemen. verhongert bin ic biden brode. ter quader tijt geloefdic ledicheden. si heeft mi verdult bi haer bin ic keytijf worden by haer bin ic geleuert desen quenen. in haer lieder hant moet ic steruen het en si dat ic hulpe hebbe van gracien gods. Ende als ic aldus ginc mijnen breydel al bijtende. een diep dal vol van bosschen vreselic ende wilt sach ic voer my staen daer ick doer [54rb] liden moeste op dat ic voert gaen wilde. daer af dat ic bitterlic veruaert was. want in bosschen heeft een mensche varinc sinen wech verloren ende menige vrese isser den pelgrim of comen dier alleen gaen dieue moerdenaers ende wilde beesten euerswine ende menich ander wonderlic dier vint men dicwile int wout ghelijc als ic v hier na segghen sal. maer eer ick v meer segge om dat v niet en verdriete soe sal ic v geuen enen auont ende sal my hier rusten. ende wildi soe comt morgen weder so suldi tremenant mogen horen. genoech sal ic v segghen ic wane v saels iammeren ende oec soe saels hem een ander mogen wachten. want van eens anders misualle soe heeft elc mensche eenen spiegel om hem seluen

[fol. 54v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim met Gierigheid>

[54va] Hier begint het derde boeck

Nv⁴⁶ hoort wel soete luden hoe ic voer ende hoe quade auontuer dat ic hadde ende hoe qualic dat my quam In desen bosch daer ic of genoept hebbe. ghinc ick toe na de doncker valeye. al dalende nederwaerts een ander quene van eenre wonderlijcker figueren ende veel anders van gedane dan ic te voren gesien had ic staende in mijnen wech si was seer wonderlic om sien. ende het scheen bi rechten auise doe si my sach dat si my rechteuoert op wylde lopen. nye sulcke een beeste noch in daniele noch van sulcker natueren in ezechiel noch van sulcker vormen in apocalipsi en gedinct my niet dat ic nye sach. si was manc crom ende gebult [54vb] ende gecleet mit eenre groter ouder tijcken al om gedoect mit ouden sletters. ende enen sack had si hangende an haren hals ende het scheen wel dat sine niet hols wilde laten. want zy sacter in metael ende ysere. hare tonge die si wt gesteken hadde die halp haer seere dat werc te doene. si hadde ses handen ende twe voeten Deene vanden tween handen hadden nagels van griffoene. wair of si deene achter den rugge hielt in wonderlijker manieren ende dandere voren. In deen van haren anderen handen hielt si ene vijle of si slotels of breydels vijlen wilde ende eene schale daer si mede woech die zodiacum ende die sonne om te vercopene. In dander hant hielt si een scotele In die vijfte hant hielt si een haex. ende op hair hoeft droech si enen afgod

46 De N is drie regels hoog.

[fol. 55r]

[55ra] de welcke hare oghen dalen de ende nederwaerts sien De seste hant hielt si op haer hancke die seer was. ende somtijt hief sijse opwaerts an haer tonge Ende als ic dese lelicke queene sach ende dat ic voer bi haer moeste lijden seere was ic veruaert. want ic was harde seere vermoeyt alsoe ic geseit hebbe vanden queenen voirseit Help heere god seide ic genade doot bin ic eest dat my dese lelicke beeste nv in dit foreest arresteert si heeft soe vele handen dat ick duchte grijpt si my dat ic haer nymmermeer ontgaen en sal O soete here ihesus beraet my of andersins bin ic verloren. In desen poente sach ic dese queene comen te my waerts om my te bespringene ende te dodene Bi mamette seide si die mijn god is in wien dat ick geloeue ic hebbe dy hier ontbeyt du moets hier steruen legt neder dijne male ende dijnen palster ende doet eere mijnen afgod by wien dat ic geprijst bin ende gheeert hem moetstu onderdanich sijn: ende daer na sal ic di schandelic ende lachterlijc doen steruen

Als my dese lelijke queene sulke woirde began te seggene geen herte en haddic te lachene maer wel haddic willen weten haren name ende wie si was Ende ic seyde quene segt my dijnen name wie du sijs ende oec waer af datu diens van wat geslachten ende van [55rb] wat lande dattu bist: ende wie is of dient dijn afgod den welken du wils dat ic diene. het en is gheen redene dat ic marmosetkijne onderdanich soude moeten sijn die welcke stom ende doef sijn: ic die bin van soe edelen geslachte. ende waert also dat icken dienen moeste bi anxte van der doot. so seg ic di dat ic wil weten wie hi is. ende alsoe die gelijke wil ic weten wie du sijts ende van waen du biste so dat ic di bidde dattu my terstont antwoirdes ende segghes Doe antwoerde my die queene ende seide Na dien dattu wils weten wie ic ben harde cort sal ic di seggen maer ick sal dy eerst toenen ende doen sien van mijnre kintshede ende van mijnen spele om dattu mi te bet louen suls Nu comt achter mi ende roept luyde ach armen du suls cortelic sien dat dal van weene ende dat iammer der iammere die verdroefde foereest vol claghen ende rouwe Niemant en can gesien hien roept helpe van groter verwoethede

[fol. 55v]

<houtsnede: links de slapende pelgrim, rechts de pelgrim die neerkijkt op de kerk en het schaakbord>

[55va] Doe dede si my neder sien in enen put daer sach ick een groot pleyn daer in staende eene scone kercke gefondeert neffens enen schaecberde Daer in waren cleyne ende grote schaecspelen. van den welcken dat ic sach die rocken ende die ridders ende den coninc die groot wonder daer in wrochten. Elc hadde gegort een zwaert daer my seer of verwonderde. want tanderen tiden had ic schaec gespeelt ende nye en sach ic gheen van sulcker manieren haer luder ghelaet was harde fier. want ter kercken waert ghingen si ende wilde die kercke ter neder vellen. die coninc ghinc voren ende mijneerde die fondamente mitter crootsen van enen bisschop. daer of soe hi sijn houweel ende sijn spade. Dat scharpe beneden vander crootse dat [55vb] was dye spade ende dat cromme bouen dat was thouweel. Ach seyde ick doe ic dat sach. ick bin so veruaert ist droem of verwoethede dat ic dair sie is ditte dat wonder ende dat iammer dairstu my of spraecs tis seker verdroeft iammer dat ic niet en sie daer my na lanct Doe seide die quene het is waer dat ick di seyde. siet daer den coninc vanden schaecspele ende sine rocs ende sine ridders ende alle hare poynten geschart ende gheordineert hebben Ghenouch hadden si an haer luder lant ende an hair luder goet en waer ic. want ic belet al ende ic doe hem ander luder goet beiagen ende gecrijgen in anderen landen maer ic en mach niet gedogen dat haren sack vol is sonder elder te nemene ende daer om sendicse tot dier kercke die staet bijde schake om te

[fol. 56r]

[56ra] rouene ende te nemene eerst den coninc die kercken fonderen soude ende in rechte houden. dien heb ic een edel instrument ghegeuen om keerels werc te doene: dat is die crootse van eenen bisscop daer hi af maect zijn spade ende sijn houweel. Crootse dats een eerlic instrument. maer den coninck eest eene schandelicke sake te deluene ende te houwene ende die fondamenten te mijnerene die sijn voeruaders gefondeert hebben ende andere edele heren Nu doet hi werc van eenen boeue als hi slaet en spit ende deluet ende hi maect sine spade vander crootse die crom is daer men die heilige kercke mede bestieren soude Oeck is hi boeue die ghehorende die de crootse ende den stock daer sine kercke mede soude sijn geregeert ghegouuerneert geuoedt ende gheeert den genen geeft dier spade ende houweel of maken om mede te brekene ende te vellene die heilige kercke om dat si biden schake staet. deen is boeue soe is dandre oec maer ic en segge niet welc die meeste boeue is. de coninck mitter spade houwet ende deluet daer haer die kercke af beclaeht ende beweent. ende die gehorende cornaert die leuert hem dat instrument als hi hem die tienden geeft sine crootse ende sine macht geeft hy hem als hi hem dat recht der kercken laet ghebruycken. Hier of propheteerde ieremias eens iaers ende la[56rb]menteerde ende weende. want als hy sach datmen mineerde ende delfde ende dat si betaelden tienden ende tolle hi seide in hem verwonderende ende iammerlic al clagende hoe dat was dat dye princesse ende dye moeder van alder werelt dat die was worden tributarigghe ende selue onderdanich Ende wie dat dorste doen gelijc of hi seggen wilde datmer wel sculdich om waer te weenene Nu soe weent dan ende drijft groten rouwe als ic di geseyt hebbe. die kercke is al om ghemineert haer ghebrect luttel si en is ter neder geuallen om haer te destruerene. so stelt hem elkerlic Coninc oude ridder roc ende vinne. Alt schaecspel volcht den coninc. maer al dat si doen dat is by my Ic doe hem luden doen al dat si doen. want ouer lanc hebben si mijne scholiere gheweest. daer en is roc noch conic dies hem fier maect zy en sijn mi alle onderdanich si studeren al in mijnen boeck weder sy comen vroech of spade. ieremias. orcondet in sijn derde capittele Ic antwoerde ende seide seere verwondert maecstu my. ghi moet my segghen op dat v ghelieft wie ghi sijt want ic en can niet gesien dattu sulcke macht moghes hebben want du bist naect ende armelic gecleet geconterfayt crom ende gebult ende contrarie ende ondancx natueren gewonnen also mi dunct ende hoe souddi macht⁴⁷

47 Bladsignatuur h i.

[fol. 56v]

[56va] hebben ouer coningen ende grauen ende dat ghi soudt sijn haer vrouwe. want si sijn gewonnen bi natueren ende van edelre gheboertenissen Ende si antwoerde my wildi weten mijnen name ic bin die gene die touerie ouer my drage daer ic die lude mede betouere als ic wille. ic make my lieflic ende schone gracieus ende begeerlic ende dat als ic gemint bin voervoets al dat ic gebiede dat is gedaen Ic betouere hertogen ende grauen dat si wercken moeten na mijne touerie ende na mijn ghebodt. ic bin besaycis dochtre die coninc lacht als ic lache ende hi is droeue als ic droeue bin hi gedoecht dat ic sine crone neme als icse wil hebben. hi gheeftse mi Aldus suldijt vinden ghescreuen in esdras boecke int tweeste capittele Hier voermaels die coninc hadde een lief ende een vriendinne die lange mit hem was in geselscape ende die hy so minde dat hi haer gaf al sijn tresoer te dispenserene ende te gheuene den armen ende den religieusen. Sy hiet liberalichede ende was hier voirtijts van groter namen. si minde den coninc soe sere ende wilde al ouer al sine eer verwaren ende si gaf soe vele van sinen tresore dat hi dair bi quam ter groter eeren ende dat hi daer lof ende prijs mede beiaghede. nochtan en wasser sijn tresoer noch sijn goet niet mede gemindert maer het wies altoos vele te meer. want ghelijc dat [56vb] tcoren dat gesaeyt is doet meer profijts dan dat opt solder stille leyt. dies gelijke dat god ghegeuen is is beter dan dat al stille vergadert leyt Nu verstaet my als ic sach dy den coninc aldus eeren ende lief hebben ic peynsde ic sout al te male nemen Alsoe ic peynsde alsoe dede ic In die camere vanden coninck soe ghinc ic ende soe vele dede ick mit touerien dat my die portier in liet Int bedde vanden coninc ghinc ic ligghen by hem vant ic ligghende zijn lief ick stalse hem ende namse hem ende stacse vter cameren. ende ick sloetse in een vanghenisse ende in dat vanghenisse is sij noch ende salder noch lange bliuen Daer na ghinc ic selue ligghen in tsconincx bedde ter seluer stede daer si plach te ligghene. de coninc waende dat ick sijn lief hadde gheweest. maer neen ick niet Ic betouerdene ende verduldene. ende aldus bleef ic sijne tresoriere Ic wachte hem al zijn groot goet zijn gout ende zijn siluere. hy waent wel dat ick hem eere doe maer ick doe hem ghenoech schanden ende sal doen al sijn leuen alsoe langhe als ic zijne werdinne sal sijn Gheen ondierliker lief en mocht hy hebben al om sijn goet dan ic bin. wilstu weten wie ick bin ende van wat gheslachte. ende hoe ic hiete dat sulstu weten dat ic was geboren inden afgront vander hellen

[fol. 57r]

[57ra] Satanas wan mi daer ende van dair sandt hi my te cahoers ende daer na hiet ic cahoersine. want ic was daer gheuoestert Enighe ander hieten my vrechede ende andre conuoitise bin ic geheeten om dat ic ander lude goet begeeren. ende vrechede heet ic om mijn goet dat ict te nauwe wachte ende houde. Nu heet my alsoe ghi wilt ende en sijt niet verwondert al siestu my aldus naect ende qualick gecleet. want du moets weten dat ic mi seluen nye doget en pijnde te doene mit mijns selfs goede. ic hebbe cleder genoech an te doene maer wetet dat icse eer soude laten rotten ende den wormen eten eer ic my of andere doget daer mede dade of gemac ic soude genoech goeder vrienden hebben constic dmijne deelen ende gheuen te puncte. welc goet ic verloren late ende dat my nyewers of en dient Ende in dat punt slacht ic den hont die leit op eenen hoytas ende als yemant sijn handt daer aen doet hi bast ende roept nochtan en etet hi selue niet. ic hebbe handen genoech om te nemene mair gheen hant en heb ic om te gheuene. die handen van mijnen gheuere sijn af geslagen alsoe du moges sien. ick en hebbe maer die stompen. sot is hi die my ghiften eyscht. ic en soeck niet dan ghelt te gaerne dat is mijne officie ende mijn ambocht. ic hebbe ses handen om te grijpene in ses manieren [57rb] ende in mijnen sack te stekene om my wel te ladene Ende waert bi alsoe dat ic viele ter neder dat ic niet op staen en mochte soe ic meer hebbe soe ic meer hebben wille Onmatelic is mijn ghepeyns ende mijne begeerte daer toe. daer en is gheene vervulte an noch gheene genoechlichede. ic bin die grote gheynstre vander zee diet al verslijndt ende verswelget sonder wt te werpene. Ic laste my ende lade mitten metale dat meest weghet dats gout. daer ick my den bloc of make ende daer ic my an hechte. dat mit rechte men my anders niet en dar heeten dan een ghebloct schemincle. Het schijnt dat ic den block wachte mair hy wacht my vele bet. Hy wacht my ende beweert dat ic niet op en stae. ende houdt my ende weghet ter neder Judas die dijnen coninc verriet hinc eens iaers desen bloc aen den hals. want in zijne handen ende in zijne borsen dede ick soe vele ysers ende mottaels dat icken van bouen neder dede vallen schandelick ende inden afgront vander hellen tumelen: Nu sal ick dy segghen ende declareren van mijnen ses handen daer ick mede pleghe te colligieren ende te vergaerne mit groten hopen ende te treckene dmetael ende tcopere alsoe ick dy voer gheseyt hebbe Ic waenstu nye soe quade handen en saghes bynnen⁴⁸

48 Bladsignatuur h ij.

[fol. 57v]

[57va] dijnen leuen harde cort sulstuse proeuen. Deerste hant die ghewapent is mit griffoens nagelen die is gehieten rapina die hair edel maect ende seyt dat men haer laet hare proeye gebruycken dair zijse vinden ende ghecrijghen mach. bijden welcken si dickent gaet in foreesten roeuen ende vermoerden die pelgryme in die weghen. ic hebbe seyt si cromme naghels. nyement en is my sculdich te wedersegghene dingen die ic begheere ende na dien dat alsoe is soe mach ic al omme proeyen nemen ende an my trecken wien lief wien leet. Aldus soe neemt dese hant hair solaes ende speelt in desen saken doende ende doet menich quaet bi daghe bi nachte Het is die hant van reynaerde dye de kiekene vaet ende grijpt Sy neemt peerde ende waghene ende alle manieren van provantsen die de goede luden hebben ghemaect om haer verteren. heeft een arm man een swijn of een coe om te wachtene soe neemt zijse hem ende hair en roect al heeft die arm man zijnen roc daer voren te lombaerde gheleyt. mits dat haer begeerte vervult zij Mit deser hant soe snijdict ende al snijdende soe trec ict al ende breeke ende als ic scheere ic vilt al of sonder yet te laten. ic doe alsoe die spynne doet. want alsoe langhe als die vlieghe march of bloet in heeft soe suyghet si alte [57vb] mael vte sonder yet in te latene Dese hant is scherighe ende villinge van den armen luden. si soect thaer onder tvel om meer te nemene ende te pluckene Ende als si dan aldus zijn gheuilt ende ghepluct die arme ende wt ghetrect die lijf in hem luden waenden vinden hi ware sot Aldus soe peynsic di te villene ende te pluckene ende van di maken mijne spijse om verteeren dijn bloet ende dyn merch alsoe te sughene ende daerstu mede leuen soudts an my trecken maer eer soe sal ic dy vertellen van mijnen anderen vijf handen alsoe ic dy beloeft hebbe. Dander hant die ic achter drage op mijnen rugghe in wonderlijker manieren. dat is die hant daer ick mede neme ende an my trecke ander luder goet bedectelic ende al stille hets die hant die de voeten doet baleren ende den horen snijden Ende is gheheeten borsesnijder ende diefte dye lachterlyke. hets die hant die gheenen hantscoe eysschen en dar die haer niet en toent dan by nachte. Ende als die mane niet en schijnt si heeft cromme naghels ghelijc de ander hant. maer soe vele isser an dat hair trecken ende hair plucken en comt niet soe wel ter kennissen noch te wetene alst doet vander andere. dwelcke groot iammer ende ongeual is Ghenoech sijnder nv ontrent den coninc treckers ende hakers.

[fol. 58r]

[58ra] dat worde mens gheware sij soude den coninc ghenoech tachter zijn. sulcke luden doen hem ander luder goet nemen ende ghewinnen om dat hy vanden sinen niet ghebruycken en mach. Dese hant is ontdeckinghe ende brekinghe van huysen ende brekinghe van scrinen ende stroeynghe van nobelen ende conterfaytinghe van valschen zeghelen ende valsche slotemakinghe ende eene ontreckinghe van gelde Dese hant ontcleet die dode ende hout vensteren ende doren ghesloten totter tijt dat si ghenomen ende ghehaect heeft al dat si wille ende is si excuseringe van restoyre ende wtgheuinge soe seg ic dy dat si te hair trecken sal ende houden vanden besten. ende vanden schoensten Van sulcker hant sijn die luden die by nachte wt gaen valsche forestiers ende valsche serianten die alsulck dinck consenteren ende lude die valschelic dienen ende die onghetrouwelic wercken ende lude die haer redene vullen sonder enighe redene daer toe te hebbene. valsche scippers ende andere die van ander lude goede soe mildelic nemen recht waert dat men sulcke handen hinghe. niet te min si sullen noch ghehanghen werden als sijt lange genoech ghedaen sullen hebben. int leste sal icse al hanghen alsoe ic menighe andere ghedaen hebbe Doe [58rb] seyde ick bistu dan hancdieuinghe ia ic seker seit si Ledichede seide mi dat sijt was. ende si eest maer dats alleene vander sielen. ende ic van beeden van den lichame ende van der sielen. Nu segt my seyde ic soe help dy god wie hinc den lichame van iudase of si of ghi ende en lieget my niet Ic seg dy dat wijt alle beede onder ons tween deden. wy maecten den strop ontrent sijn keele ende bi accoorde wi hingene ende trocken om hoghe. mair hadde hi mijne hant ghesien nymmermeer en hadden ledichede moghen op strecken om dat hi soe zeere woech ende en behoerde hair oec niet toe Daer om principalic soe seg ic di dat mijne hant dweerc ende tfait dede Van sulcker hant soe wacht di want si doet die achter hoede ende neemt den luden subtilijken. ende dair na als si mach soe hanct zije. Vander hant die de vijle houdt wil ic di segghen want ic hebs herte Dats die hant daer ic mede trecke ende vergadere ende taste dat ander luden bepijnt ende besuert hebben ende mit bezweette leden ghewonen hebben Sy is gemaect tegen natuere want in allen tijden so en doet si anders niet dan si broehet yser ende coper om ander te broedene ende te winnene Andere handen doent minderen mit an comene in dien si daer an comen. maer dese doet wassen on⁴⁹

49 Bladsignatuur h iij.

[fol. 58v]

[58va] danck dats nature. heeft touerigghe is si grotelic. want by hare gokelryen doet si van eenen tornoyse werden eenen parisijs. ende van vijf maect si ses coen die niet steruen en moghen smijdt si sonder slach te slane. ende int eynde doet sijt schijnen anders dant is. si doet coren op solders. ende dan hout sijt soe langhe tot dat tcoren diere is ende dan vercoept sijt dubbele ende meenter dubbel payement of te hebbene. si heeft die vijle om te vijlene ander luder substancie ende te verquistene. luttel ende luttel gaet si vercnauwen de daer luder goet gheen dinck en is dat bi haer ghedueren mach zij en soudt verslijten ende eten al gaende. woeker heet mense bi haren name want bi haer soe is versleten dat leuen vanden ghenen diese pleget sijne tijt te hanterene. ende en wair si niet soe wel in gewoenten elckerlic soude vaer van haer hebben. maer soe wel is si ghecostumeert dat zij in marcten bekent is worden. In marcten gaet si die luden vijlende voer elckerlijke. nyement en isser noch proeft noch bailui die wederseit tgunt dat si doet. Segt my seyde ic vanden ghewichte daer du so naerstelic mede weges den zodiacum ende die sonne. want het is een sake die my seere verwondert Nu leert seit si ende verstaet want ic en sal dy niet lieghen gracie gods set[58vb]te eens iaers die sonne ontrent den zodiacum om elckerlijken te lichtene ende om alder werelt ghemeen te sine. elcken wilde si dat si ghemeen waren ende datter nyement breke of en hadde Nu seg ic di dat my dat deerde ende leet was. want mijn profijt en sach icker niet in. want ic sach wel dat en had ic den tijt niet te mywaert ende in mijn hant dat ick luttel wercken mochte mit mijnre vijle ende dat ic luttel vijlen soude ende daer bi soe trac icse te mywaert. den zodiacum die sonne ende den tijt maecte ic mijne ende leydse in mijne schale. ic make my vercopigge. daer of ic vercoopse bi weken ende bi daghen bi maenden ende oec bi iaren ende tiaer gheef ic om xx. pont. de maent om ix. penningen. die weke om v. of om vi. na dien dat een mensche coept of vercoopt daer na weghic Nu segt my seide ic ic bids v van eenen bosschere die my vercofte hout in sijn foreest ende hi seide dat hout is dijne om xxx. schellinge op dat ghi my nv stappans mijn gelt gheues maer wilstu borgen een iaer soe moet ic hebben xl. schellinghe om te wetene of dese persoen vercofte den zodiacum of woech. Daer of seit si sal ic di segghen alsoe ic gehoort hebbe. Hier voermaels dye bosschers vercoften haer hout al staende ende al wassende ende seyden. wildy mijn hout hebben sulken

[fol. 59r]

[59ra] prijs suldier nv om gheuen. maer wildy beyden totten iare ic saelt dierre moeten vercopen. want totten eynde vanden iare mijn hout sal beter sijn. ende meer ghewassen. ende al soe soudt dan beter sijn vercoft hy di aldus thout. dus dunct my dat hi den tijt niet en weecht. maer was thout ter neder ende ghehouwen ic wane die tijt gewegen was. want een dinc dat noch beteren noch wassen en mach ende om langhe borgen te dierer vercoft is den zodiacum ende den tijt isser gewegen. mair als een dinc wassen mach ende ment dan dierer vercoopt ic wane ende gheloue dat die wassinghe is gheweghen ende anders niet Die bosschers seyde ick die en vercopen nv haer hout niet meer staende maer is gehouwen ende geuelt lange te voeren eert vercoft mach zijn ende nochtant so louen zijt dierre als si terstont niet betaelt en mogen sijn Doe andworde si mi ende seide Ic sal di nu seggen dat mi opt herte leyt oec watter of come Waert dat de boschers haer hout niet en velden voer de tijt dat de coepluyden quamen zy souden langhe beiden eer si haer hout vercopen souden De coepluyden al si geen hout geuelt noch gereet en vonden souden seggen laet ons elder gaen soucken want onse saken hebben haest ende wy en mogen niet ontbeiden Ende daer bi so wast geordineert om tge[59rb]meen profijt dat de boschers haer hout ghereet maecten eer de coepluyden quamen ende al bereet vonden ende dit was een goede ordinanci ende groet voerdeel om den ghenen die tymmeren wilden ende timmerhout te doene hadden of die hout bernen wilden ende daer by en sijn zy niet schuldich te verliesene dat si die houeschede doen dat si alsoe hair hout te voren ghehouwen hebben dat seere gebetert mochte hebben. ende ghewassen binnen eenen iare. soe dat ic wane dat sijt wel te dierre vercopen moghen sonder misdoen. ia op dat zijre ghene quaethede of bedroch in en peynsen te doene. want in sulcker manieren si souden weghen den tijt ende den zodiacum. Ende by auenturen soe doen si oec maer si moghen hem daer mede decken mits dat aldus costume is ende langhen tijt gecostumeert Nu glozeert ende spelt alsoe du wils van der hant mitter scuttele soe wil ick dy andere nyeumare segghen. Dese hant is gheheeten truwandijse By namen of broot om gode. Sy is die ghene die de crumen in haren sack ghegadert heeft ende nochtan soe sijn sijre alle soe langhe dat si beschymmelt worden Het is die ghene die bidt om gode. ende dye ghene die nergent ghelach betalen en wille. noch gheen dinck dat zij verteert ende en wil niet dat yement⁵⁰

50 Bladsignatuur h iiij.

[fol. 59v]

[59va] van hare verbetert van gheenre houescheden die si doen soude. mitter scotelen so beiaecht si hare lijftochte schandelic ende oneerlic. hoe wel dat sijt beteren mochte wilde si pijnen ende wercken hets die ghene die mi aldus ghepouteniert heeft ende ghelapt alsoestu sies. gheen dinc en can si doen dan pautenieren ende sacs maken om truwanten te draghene. si leede my ten groten weghe daer pelgryms lijden of grote heeren om aelmoesenen te eyschene ende om dat sij meer ontfarmicheden op my souden hebben ende te bet gheuen soe makic my die helft of meer crancker dan ick bin ende armer. ende noch seg ic di meer dat sij my maect crepel ende manc ende gheconterfeyt van voeten ende van handen ende op crucken doet gaen ende roepen aylaes sonder redene ende dat ic ghene sieckhede en hebbe ende dat ic dicwile sat bin nochtan sie ick leelic op die ghene die mi niet en gheuen ende die my weder segghen Dese hant leenen dese edele luden om te truwantene. wel connen si hare grote valken hantschoe decken ende af doen als sijre mede wille truwanten tot desen religieusen soe bieden sijse sonder schaemte dair af te hebbene ende segghen gheeft haer van uwen vellen nv gheeft mi cappoenen om mijne valken ende enen ou[59vb]den schoe heb ick grote breke ende enen halsbant om mijnen haeswint ende van uwen casen sendt my: ende dies en laet niet. ic en hebbe enen roc van uwen witten lakene. leent my acht daghe een paert om hier of daer te rijdene leent my eene waghen om mijn hout te voerene ende om mijn lant te erene twee ploegen of drie ick salse v weder senden Al dus ghehelpen si hem mit mijnre hant ende aldus soe lenen si mit ander luder goet ende thare schandelic ende sondelic sparende dies grote habundancie hebben Ende het schijnt dat hem luden dunct dat die aerme lude niet en hebben sonder tharen behoef. dattu ghesien hebs als si niet en hebben al dat si eyschen of begheren ghene excusacie en willen si hebben maer hebbens nijt alle die vanden huse Nu besiet of sij my wel minnen mogen als ic hem aldus doe draghen die scuttele van den truwanten ende steke mijne hant in haer luder hantschoe als mijne sack ende mijne scuttele aen haren arm doe dragen Het is ene nyewe practijke ende maniere dat een ridder of een edel man mi broot bidt die soe out ende soe grijs byn. Nu biddic v wilt my doch seggen vander hant mitten hake want van derser hant heb ic ghenoech ghehoort Doe antwoirde si mi dese oude quene ende seyde Die hant mit

[fol. 60r]

[60ra] ten hake was hier voermaels gevischt inden afgront vander hellen Symon magus ende gyesi die brachtense my tot hier ende deder mi een present mede ende ghifte maer den haeck die gaf hem symon vander eerster figuere van zijnre name gelijc eenen hake eest gefigureert dat siedy wel voer v oghen ende is geheeten symonie Desen haeck ende dese figuere thoent dat ic bin abdisse mair het is van een lelijke ende zwarte abdye ende daer men leeft van quaden ende valschen leuene mit deser crotsen ende dese symon is dese croetce gheheten. Symonie hets een hant die gheleit ende brenct die dieue in goods huse by valschen treken. ende daer sijn grote gate sonder ter doren in te comene of te lijdene: Ende als zijse daer in ghehaect heeft mit haren valschen hake dan maectse mit haren hake hem luden eene croetse. ende maectse wachters van schapen ende voeders. wachters ende voeders hietmense. maer het sijn die ghene die hem seluen voeden. ende soe vele doen datmense bet wolue heeten mochte dan schaepwachters Mit haren crootsen veriaghen si ende veronrechten gracien goods ende stekense wt haren trone ende wt hare maiesteyt bi waerlijker ghiften. op enen tijt maectse hem coopers op eenen anderen tijt [60rb] vercoopers ende om ghelt soe legghen zijse dickent te wets den genen die hem die penninghen gheuen Gracie gods isser gram omme. haer dunct datmense luttel prijst of eert alsmense alsoe vercoopt ende te weets laet om soe luttele Ende oec en is si niet wel ghepaeyt dat die gene diese ter eeren bracht heeft haer weder doen die voerseyde schande De hant mit hare hakinghe is van sulcker condicien ende manieren dat si op een tijt vercoopt ende op een ander tijt vercoopt si weder Bi den welcken die properlic spreken wille als zij vercoopt Gheseterye. ende als zij coopt Symonye is geheeten. maer ghemeenlic symonie is beslutende beede die namen Van deser haec en sijn niet sonder dye luden die misse doen singhen om te belouene ende te geuene ghelt den papen. oeck diese doen en sijn der oec niet sonder ende dier gheelt of nemen. maer zij slachten den valschen verrader iudase die ihesum om dat ghelt vercofte ende noch meer zij sijn arger dan iudas was. want als iudas sach dat hi quaet gedaen hadde hy gaf tghelt weder. maer sij en doen niet alsoe. ghene redene noch predicacie en dedet hem weder geuen. ende wilstu weten hoe dat comt ic segge di voerwaer dat die sack die ghi mi siet dragen heeft enen soe subtilen inganc dat soe wat

[fol. 60v]

[60va] datter in geworpen is en mach niet weder vte hij is ghelijc eenre hilten daermen vissche in vaet daer is wel een inganc maer daer en is gheen wtganc Ende om dat al daer in geworpen moet sijn al dat mijn handen betrapen connen ende alle die se hebben. dair bi so en macher gheen dinc vte maer het moeter alte male in roten

Als si my aldus vertelt ende gheseyt hadde van deser handt dat groot spijt. ic badt haer voert dat si mi segghen wilde van der handt die si gheleyt hadde op hare quetsuere Sy antwoerde my ende seide Die handt is gheheeten baraet ende bedriech die hair altoos pijnt om bedrieghen die ghene dye onschalc sijn ende sonder malicye. of die onnosel ende onwetende sijn van comenscappen mit valschen gewichte ende mit valscher maten soe metet zij. Ende weder zij coopt of vercoopt van elcken zoe vseert zij dubble mitter groter elle wil si meten dat si coopt ende dat si vercopen wille dat can zij wel meten mitter cleynder ellen. ende dies ghelijke doet si mitter balancen ende ghewichte dat zijre in leit wel can si wisselen ende keeren teghen dat si geeft of neemt. nye soe en mat si gerechtelic noch en woech mit iuusten gewichte. sulke saken doen gode spijt dat vindic ghescreuen in prouerbi[60vb]en Dese hant maect den laken gereders cortmen om dat die verwe te fijnder soude schijnen vanden lakenen ende oeck soe gheuallet dickent dat si thont goede pennewaerden. ende dair na als si vercoft sijn soe heeft si andre van sulcker verwen die si gheeft den coepman in die stede. Harde veel quaets doet dese hant op eenen tijt broedet zij paerde ende doet die quade goet sijn of schijnen den ghenen diese copen wille Een ander tijt voert si achter lande valsche heylichdoeme dye toent si den simpelen luden om valschelijke ghelt te beiaghene. op een ander tijt nemen si oude beelden in de kercke ende maect tbeelde gaten int hoeft om den papen te doen winnen ende in die gaten die si gemaect hebben doen si olye ende dan alst neder loopt soe seyt men dat zweet is ende dat by miraculen dat beelde zweet ende om dat te bet die miracule ge geopenbaert soude sijn so ga ic spreken die truwanten ende doese conterfaiten dat si schijnen cropel ende stom ende in sulcken punte doe icse comen voer tbeelde ende roepen Ay laes heilich beelde gheneest my want naest gode staet al mijn hope an dy ende mijn geloue Ende dan voervoets so hefficse op mit mijnre hant al ghesont ende genesen ende dat en is gheen wonder. want si en hadden gheen siechede noch quetsinge. sonder meer mijn

[fol. 61r]

[61ra] euel hadden si ende anders niet mar die sotte luden en wistent niet si rekendent ouer myrakel ende seggen dat die ymage gedaen heeft ende aldus soe wint die pape ende maect men ene valsche feeste. menich ander quaethede heeft die hant ghedaen ende noch alden dach doet. mair ic en wilder dy niet meer of spreken want ic hebbe niet ghenoech te seggene Doe seide ic nv wilt my seggen waer bi dat dijne hant die du hebs op dijne ghequetste hancke soe dickent comt an dijne serpentige tonge Doe seker antwoerde si my mijne tonge seit si die versaeit is die is geheten verzweren ende mijne seere hancke heet ic loghene Ten desen tween dingen soe volcht bedriech die grotelic hare kennisse ende vriendinne is. gaerne soe trect si te hem waert. want van bloe bestaen si malc anderen. bi hare was gemaect loghene Si is oec verzweeren gheboren. want versweeren en mach niet wesen of toe comen ten dade logene. ende logene ende versweeren en mach niet sijn sonder bedroch dit zijn drie dingen van eenen accorde Hoe dat si groot onrecht hebben. dit is die redene waer bi dat mijne hant leent op die quetsure. Ende waer bi dat haer onderwint die tonge te tastene ende te visenterene. Nu segt my seyde ic waer bi dattu dijne tonghe heets verzweeren ende dijne [61rb] ghequetste hancke loghen Sij seyde my hier voermaels op enen tijt ontmoet ic waerheden ende gherechticheden comende in mijnen wech die ghingen om haer broot. ende waren seer arm si haden doe luttel vrienden so en hebben noch dat dunct my Doe icse sach doe hadde ic my gaerne vten weghe ghemaect op dat ic haer niet en soude gemoeten om dat ic luttel an hem luden winnen mochte. Ten lesten liet ic haren wech ende begonste te lopene ende te vliene achter velde sonder wech te houdene Daer geraectic te vallene ouer eenen berch daer questic mi mair noch al en bin ics niet ghenesen noch en sal alsoe langhe als ic sal leuen Manc bin ic ende crom ende houtende ten danse ga ic trappende Mijn seer ende mijn manchede heet ic bi name logene. want gheene soe lelijke manchede en is als logene. maer niet te min si is mi seere nootsakelic om dat ic te doene hebbe vele te eer is mijnen sac vol ende vele te bet so vindic neringe dan of ic recht ginge. ende die sulke comt nv tot mi die van mi vlien soude Nu daer bi seg ic di dat aldus manc gaende ende aldus mit logenen in my soe wast soe grote hitte ende soe groten brant ende begheerte van meer te hebbene dan ic hebbe dat ic mijne tonge wt trecken moet gelijc enen hont diet heet heeft Tes conincs

[fol. 61v]

[61va] houe Soe sach ic na dat ic recht gehoort hebbe. ende segghe dat ic aduocaet sijn sal ende dat ic my van rechten onderwinden sal. daer doe ic enen eet dat ic mijne tonghe niet recken en sal om nyemens wille het en ware of hi goet recht hadde. mar als ic den stijl gesien hebbe ende een stick clappende gegaen hebbe mit logenen ende mit zwerne. weder dat recht is of onrecht van mijnre tonghen en doe ic gheen verdrach te treckene als ick sie dat icker ghelt of sal hebben Ende oec so seg ic di dat ic doe recht als een ghewichte doet die neder daelt daert tghewichte meest in is. dies ghelijke daer ick meest ghels zie darwaerts treck ic mijne tonge. menichwaruen is mi gheuallen dat lude tot my quamen ende baden my dat ic hem helpen wilde ende dat ic hare sake orconden wilde ende dat ics stoutelic mijnen eet dade dat si goet recht hadden. maer weetstu wat ic dedet seker dat als men my ghelt brochte om te sackene dat ic cort ende lichtelijc zwoer dat si goet recht hadden ende mit goeden rechte dinghen ende nochtan soe wistic wel dat al andersins was Sulcke maniere van clappene van te keerne ende totkeerne dat recht in onrechte ende dat onrecht in rechte om in mijnen sack te bringhene ander luder ghelt Hier om heet mijne tonge verzweeren. ende [61vb] oec soe seg ic di dat si versaeit is bij groten loghenen ende bi zweerne ende by hitten die zij heeft ander luder goet te vergaderne bi valschen loghenen ende bi valschen eeden. so vele heeft si ghelogen ende ghezworen dat zij nymmermeer gheloeft en wert of Canon ende leges moeste verkeeren. an haer soe machmen my wel kennen. want sulcke tonge en is niet menschelic. nature souts haer belgen waert soe dat man of wijf an haer trecte mitter tonghe yser of coper ende deder mede alsoe man ende wijf te gader plegen te doene. ende daer an mogestu wel sien dat ic natueren niet toe en behore ende dat ic van hare geslachte niet en bin noch nye en was ic van haren wercke. ende noch sulstuut bet weten alstu suls horen van mijnen monde Wel versta ic seyde ick dattu my collacie daer doen suls. ende daer na dattu niet en vergetes my te seggene vanden afgod die du drages op dijn hoeft Mijn mont seit si dat sijn die ghene die crom sijn die hem sijn sculdich te lijnene bi rechter regulen hets eene sake oueruloeyende die alle regulen crom maect ende belet dat recht is Du suls weten dat hi die gene is die den rijken doet slachten ende gelijken den kemele die om sine groote bulte niet lijden en mach doer dnauwe wijket Als een mensche is gegaen doer een clyen wijket al naect ende hi

[fol. 62r]

[62ra] daer weder doer lijden moet eest dat hi bulen maect tusschen beeden hets goet te wetene dat hi niet lijden en mach of tgat en ware gemeerdert of hi moet sine bulen weder of doen Lieden die in religioene trecken bi beloften ende bi professe ende doir poortkijne die nauwe sijn Eest dat sake dat hi daer na bulen ende boetsen maect in te vergaerne dat hi ghelaten heeft ende geloechent seker hi en sal niet mogen lijden doir dat wijnket van hemelrijcke ter doot. dwelcke dat nauwe is alsoestu gesien hebs Dese bulte heet Prosperitas dye haren surgien armoede soe seere ontsiet dat zijse niet ontbeyden en dar om dat zijse soude willen vlyemen. ende suueren. want dies gelijke dat een schorft hoeft van ghenen wel cammene en verblijt Deis gelijke had prosperitas dat is medespoet ofte goet geluck aermoeden Ende alsoe doe ic oec mede. want alsoe ic crom bin ende dese cromme ende gebulte die in dese cloesters begeuen sijn die zijn mine mage ende meer dan andere mine vrienden Neffens der regule so sijn crom ende bi rechten wege soe gaen si crom ende van nyement en willen si begrepen sijn Hier na sulstuut wel weten alstu van mijnen gebulten suls sijn dat sal sijn mach ic harde cort. maer eer sal ic di een woert segghen van mijnen afgod die mijn here ende mijn god is alsoe waen [62rb] ic sal hi de dijne sijn Nu wacht v so du best moghes al hebstune weder seyt djn god sal hi sijn wilstu of en wilstu mijn mamet mijn god dat is die penninc van goude of van siluere daer in dat geprint is die figure vanden hogen meestre vanden lande hets een god die in borsen ende in scrinen gaern leyt bedectelic ende in potten rustelic ende inder eerdee mitten mollen. hets die god die verleent alle die gene die te hemwaert sien die den sotten haren oghen nederwaerts doet slaen ter eerden ende den mol wachten die ghene die den luden alsoe crom maect als ick bin het is die ghene die my ontfigureert heeft alsoestu sies ende onteert my leelic gemaect ende gheconterfayt. ende nochtan heb ickene so lief ende so wel behaecht hi mi dat ickene looue in ertrijke gelijc gode gheen dinc en is dat ic doen mochte ic en soudt doen om hem te treckene ende hem in mijnen hoec te leedene Hier voer maels briedic sinte lauwerencius op enen roester om dat hi mijnen scat genomen hadde ende geroeft. so seere min ickene dat icker of versotte ende dat ic dicwile verliese mijnen roc om hem mit menigerhande spele dat verboden is mit terlingen ende mit tafelspele ende ic gader om naect ende ontcleedt achter straten Ende om dat ic hem soe seere minne. so wil ic oec datstu hem goet samblant thoenes

[fol. 62v]

[62va1] ende dat hi van dy ghedient ende gheeert si. Nu zyet wattu te doen hebs want van my en hebstu niet meer vreden loeftene recht nv ende van allen punten gheeft di te hem op Alsoe als my aldus ghierichede parste ende bedwanc om haren valschen afgod te oefene ende te geloeuene. achter mi hoordic roepen mit eenre luder stemmen een voys [62vb1] die seyde helpe geselinne eest een man daer yegen dat gierichede al soe clapt ende niet en doet. gaen wy daer ende laetten ons bespringen ende genouch schanden doen. al te seere heeftsene gespaert waer of hi sculdich is geblameert te sine. seker du segs wair seit si dandre Nu laet ons grote naersteichede doen dat hi niet en ontgae ende dat hi hier doot bliue.

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links Venus op een zwijn, Gulsicheit ernaast, een pijl heeft de pelgrim in het rechteroog getroffen>

[62va2] Als ic sulcke woerden hoorde was ick meer veruaert dan te woren Eeen luttel keerdic ouer side ende sach comen een grote quene mit eenre langher nuese mit tween groten ogen leelick staende ende enen vollen sack die ten eynden doer gaet was. dien hielt si tusschen haer tande mit enen trachtere dien si inden mont hadde om mi te verworgene nam zij haren keer [62vb2] ende iegen my hielt si hare clauwen ende swoer bijder trouwen dat si mi bider storten soude nemen. Noch een ander queene sach ic comen die mi vele meer veruairde Een conterfayt aensichte droech zij in haer lufter hant ende maecter recht ene targe mede. si reet op een zwijn ende wel ghenoech was si gepareert hair pareringe was al vuyl van modderen vanden welken men qualic gesien moch

[fol. 63r]

[63ra] te haer aensichte dat si decte onder haren caproen Een schicht had zij daer mede dat si my schoet eer dat ic teghens haer sprac den schicht vloech doer mijn oge tot in mijn herte daer of quam my groot misual dat ic doe mijnen helm niet en hadde ende dat ic op mijne ogen niet gewapent en was. Daer na schoet si my in die handen. waer bi my wel van node geweest hadde enen yseren hantscoen om mijn handen dair mede te wapenen. maer het is waer dat die lieden seggen die sot en geloeft niet voer dat hijt heeft Als ic my aldus ghewont sach ende dat ic noch niet versekert en was vander eerster queenen ende om dat ic ontrent die keele gheene gorgie en hadde meende ic bijder storten gehouden sijn. ic en wist wat doen. mar so vele wistic wel dat einch roepen luttel helpen mochte. Keytijf seide ic wat sulstu doen. nv ist dy qualick comen datu ye in dit landt quaems Nu hebstu verwrocht redenen ende gracye gods is hare vaerde ende si is so seere gewont in die handen bi fauten vanden hantscoen dattu dijnen palster niet gedragen en moges Ten minsten soudtstu vragen wie sij sijn die dit gedaen hebben Queene seide ic die den sack drages in dine tanden segt mi dinen name. ende ofstu mi wils aldus doen steruen sonder slach te slane Doe antwoirde die queene weetstu seyt si wie dat sijn ypucuri. [63rb] Du suls weten dat ic bin haer moeder wie sijn seide ic ypocuri. het sijn seit si lude dye van haren bodemlosen sacke haren god maken. ende dye in allen tiden haer gepeyns hebben om dien sack te vullene ende ydelne. wel eenen gehelee dach lanc of meer souden si wel rieken om enen leckeren roest te bradene om te makene enighe gelee of enighe andere spijse gheene delectacie en hebben sij anders dan in etene ende in drinckene dat reputeeren si alleene solaes ende deduut. Hoe heetstu seyde ic Sy seyde ic heete gulsicheit die in mijnen sack soe vele steke dat hijer vuyl ende stinckende of werdt. ia soe veel steeck icker dickwile in dar drie of viere arme menschen wel hare sacs dair mede souden vullen. wistu hoe vele quistinghe ende ouertallichede die ic siaers doe van spijsen ende van drancke. ende die ouerdaet Mijnen gerechten name is castrimarie: Ende ic seyde wat is castrimarie of castrimargia het is seyt si ouertallichede ende verswelginge vanden morselen. nimmermeer en sietmense weder nae dien dat icse hebbe in mynen sack gheworpen. ende ick segghe v oec dat icker dicwile menige gesact hebbe die ic weder hebbe moeten wt werpen bi fortsen Achter mi latic clatten van lijme ghelijc dat eene slecke doet Fy fy seyde ick stinckende

[fol. 63v]

[63va] queene en sprect my niet meer daer of hets eene onmenschelijke sake ende leelic ende vuyl Seker seit si du segs waer. maer alstu die waerhede weten wils hets recht dat icse di segghe eest datmen my gulsichede heet ende ic te vele ete ende verswelge en is geene sake die ic sculdich bin te helene. ic bin die wolfynne vanden bossche die altoos sulcke verwoethede heeft in die tanden dat ic altoos moet mijne kake roeren ende mijne kele open houden. ic bin bel diet al verswelgt die in die cokene mijne nuese steke doir die veynster om te riekene ende om te ondersoekene welcke spise dat best is mijn nuese is lanc ic steecse al om in. rieken doet si mi al haer macht om te vinden enich dinc die ic in mijnen sack steken mach Segt mi seide ic oftu di niet en vuls mit spijsen van cleynen prijse ende oftu mit bonen of mit brunen brode enigen tijt dijnen buyck groot maecs Hoort seit si die waerhede dat ic alsoe wel mit bruynen brode mijnen sack vulle als mit andere goeder spijsen Alsoe wel maect my lecker die lauidite als die curiosite. maer die lange nuese was my van mijnen vader gegeuen om dat ic daer mede visscherie maecte ter smake van mijnre groter leckerhede Ende wat is seydic smake hets seit si daer dore dat al lijdt dat ic verslonde. dats den mont van mijnen [63vb] sacke. ende ick segghe di dat hi cume drie dumen lanc is al waert dat ickene maecte wel wildic dat hij meerder waer ende dat hi den hals van enen reyger hadde. ende daer altoos lidinge doer ware van goeden vetten morseelen. ende my en roechte wat pijnen datter die sack om hadde op dat hi vol ware. mijne ogen sijn groot ende heet ende berrende mijnen appetijt ende deen ende dandre willen van also veel of meer als die smake ghesmaken mach willen hem die ogen deliuereren hoe groot dat die ogen ende den sack sijn. ne gheene vervulte noch mate en is in hem ende dat is eene sake die seere mijn leuen cort bi mijnre sotheden. want en is gheen so verradelic mes als ouervloethede van vetten morseelen: waer bi seide ick neemstu dan dese vreeselijke morseele. ic drage seit si in mijnen mont eenen soe vreselijken smake. welcke smaecke als hi beseuen heeft dat lecker morseel dan heeft hi so groot riueel ende soe groot spel al waert dat dandere niet en besieue gelijc als vten sinne soudt sijn deen na dandre Si wilt hebben ghelijc der smaecke sonder cesseren ende hem en roect van mijnen profijte anders dan dair hi solaes in heeft. Segt my seyde ick hoe dat sulcke smaec geheeten is. het is eene harde dappere ende snelle bode die harde cort geseit heeft wat dat therte begeert Quade ge

[fol. 64r]

[64ra] bueren hietense die luden om dat si soe gaerne quaet seit tot haren gebuers ende schelt als si haren wijn gedroncken heeft ende die goede morseelen gheproeft. Is dijnen smake soe soete seide ic die haer onderwint vanden wijne te proeuene. wat is si anders seyt si daer in neemt si haer solaes ende haer deduut Bi haren bin ic onmatelic. ende bi haer bin ic lecker gheheeten. si onteert my ende beneemt my lof ende prijs Si eest die my den trachter ghegeuen heeft die ic hier in mijnen mont ten sacke gestelt hebbe. Den wijn laet icker mede nederwaert ende bi ouerdaden gheeft sijs my soe vele dat ic noch redene noch sin en hebbe. ende dat ic niet mijn huus en can vinden noch my te bedde gedoen Du bist dan seyde ic een dinc dat gheen vroetscap en heeft noch geen bestier dat dunct my Du segghes waer seit si. want als ic mijne sack ghevult hebbe ende gedroncken ende mijne spijse gheten soudic wel tegens gode disputeren ende sinte marien lachteren Quame redene tot mi ic veriaechdese voer voets. Quame iusticie of waerhede of enige andere doget voer my stappant waer si van my versteken ende veriaecht Soberhede ende getymperthede en mochter niet dan schande beiaghen mit hem luden soude ic boerderen ende schympen als wijn my is int hoeft soe en doech ic nye[64rb]mende. elckerlijken wilic horten ende steken ghelijc eenen eenhoorne. den eenen verspreken den anderen lachteren. mijne oghen braken ghelijc eenen stier Om niet en heb ic twee buken ghelijc eenen putoer. want rudelic ende loerdelic spreeck ic tegen die luden Hoe seide ic hebstu twe buken. ia ic seit si vanden welcken dat comt ende wast vrou venus. die du my siet achter my volghen daer of die enen is geheeten dronckenscap. ende dander dat is gonffre. die altoos om eten ghereet is De eerste is als hi ghedroncken heeft eens eer dandre gheware wort hy seyt noch dat hy eten wille. ende alst alsoe valt dat hi eerst etet dandere voervoets wilt oec drincken ende seit ic verbiet. ende dit en is niet genoech an een werf of an twe of an drie of an viere. maer willen altoos achteruolghen dat si begonnen hebben sonder eynde. Elc van hem beeden wil tachterste nemen ende altoos weder beghinnene. alsoe langhe als inden pot wijn is Dese twee buken doen reueleren ende versieren vrou venus. om hem hout si haer bi my ende omtrent my volget ende van quaet doene is si te min beschaemt. wair ic gae daer comt si gaerne. want sy peynst dat si in haer banden sal hebben den ghenen die ic bijder storten ghenomen hebbe Ic peynse dattu selue dat cortelic sijn suls na dien dat⁵¹

51 Bladsignatuur i i.

[fol. 64v]

[64va] tu hier comen best. Doe nam si my bider storte mit beyden handen ende seyde aldus Na dien dattu ghene gorgie en hebs wetet dat ic di vele te fierer sal sijn. Helpe seidic helpe ay laes laet my eerst spreken iegen die ghene die ic sie achter dy comen si heeft my mit haren schichten gescoten. ic bin verloren of ic en weet die waerhede wie dat si is ende haren name Doe seide ic het hout an dy. ic wil wel dat sijt di segge: maer du en suls my niet ontgaen ic sal versekert sijn van di na dien dat ic di hebbe dus bi my Doe totter ander die my ghescoten hadde soe vraechde ic wie bistu. want sottelic vaerstu achter lande dat dunct mi Op dit swijn ende keitiuelic sidy alsoe bedect ende ghestoopt dijn aensichte mit dijnen capproene. Seker seyt si ic bin die ghene die mijne subiecten ende mijne dienaren doe woenen inden gront gelijc padden. daer soe quetsicker menighe beyde in siene ende oeck in spraken ende van hare contenance Ic bin venus daer dy af geseit heeft vrouwe gulsicheit die di ghemeestert heeft bider storten vter werelt stac ic hier voermaels suyuerhede ende veriaechde die engelen diese minden. nye sint soe en hadde si mi ter herten als te voren haren nuese schoren si als si my sien. dwelcke si niet doen en souden om een stinckende crooege ofte daer en ware [64vb] meer vuyllicheden. ic iage suuerheden in allen tiden sonder rusten ende en ware dat si in religione geslopen ware ic hadse ouer lanc doot maer ic vinde den casteel soe starc dat ick haer gheen quaet gedoen en mach of en ware dat si dolende quame ter poorten gelijc als dyna dede had si niet vte ghecomen si en hadde niet ontsuuert geweest. dier gelijke en mach ic suuerhede niet verwinnen of deeren si en quaem buten duere Ende ic seyde wat heeft v dese ghedaen dattuse soe seere hates Suuerheit seit si wilde nye liggen op bedde daer ic was noch in cameren ende nye en was ic en stanc op haer om mijne grote onnuthede ende om mijne onmatelike stanc ende altoos als si my siet so roept si stappans fy. Lieuer heb ic seit si mijnen mantel te latene dan bi te liggene. ende lieuer heb ic my te begheuene in abdien dan in dijn geselscap te sine Hoe seide ick mach dat waer sijn dat dese monicken beede grauwe ende witte hebben zuuerhede ontfaen ende dat si mit hem luden begeuen is. iaes seit si sekerlijken maer dat is mi harde leet dair is dortuerierigghe ende maect haer luder bedde gelijc enen ioncwiue ia seide ic soe heeft si officie du seges waer seit si ende daer bi soe hatixse ende volgse te meer. waer bi seyde ick hebstu my gheschoten Hoe seit si na dien dattu mi soe naer sijs

[fol. 65r]

[65ra] soe en soudstu van my niet beseffen Bi mijnen hoefde seit si dat wel gecamt is. noch en hebstu niet van al gheproeft want als ic yement besprongen hebbe so varinc en laeticken van my niet scheiden. sijstu seyde ic soe gecamt ende soe schone alstu segts Ick wane waert waer du en souds di niet soe seere teghens mi decken alstu does Nu verstaet seit si een luttelkijn. wel is waer. waric schone dat ic mi niet aldus en soud decken het en volcht niet. al bin ick gecamt ende ic een luttelkijn make den moeyaert dat ic daer bi schone bin Ic bin leelic ende onnuttich oude quene stinckende limich ende bemoddert ende noch vuylre dan ic segghen dar om dat het niet te segghen en is Ic stoppe my datmen my niet en siet hoe dat ick harde moey bin ende en wil niet ghesien sijn in steden daer enighe lucht is: ic gae doer hoeken ende doir wegen ic slupe int doncker al omme ende hebbe genoech pijnen ende vreesen om een luttel mijnen wille te vorderne. ende wist ghijt wel hoe menichwaruen ende in wat steden dat ic dicwile ga. ic waent di seer verwonderen soude ende du souds my seere luttel prijsen ic rijde een harde quaet peert. want daer die quaetste passe sijn ende dairt alre vuylste ende moddrichste is dair gaet neder liggen bi sijnre natueren Dit paert dat is mijnen properen wille dye my [65rb] draecht ende is gereet ghelijc eenre soghe te ligghene dair die moddere ende slick meest is gefigureert eest gelijc eenen zwijne dat die mule altoos in die eerde heeft daert wille liggen daer werpet my neder. maer meer eest in vuylen steden dan in schonen bi hem bin ic aldus beslapt ende bemoddert bi hem bin ic oec in abstracto leelic mar vele lelicker in concreto. ende ic drage een gemaect aensichte om te bedeckene die grote lelichede van mijnen aensichte. Dit gemaect aensichte is geheeten faerderie dats te segghene als ic out ende berompelt bin worden ende grijs ende blont so makic my daer mede claer ende blenckende in spijte van natueren ende verandere mijn maecsele. dan makic van my een stillecamere dat si alle die daer willen lijden gelijc eenre messie die teenen cruysweghe leyt daer elc mach toe gaen wie die wille om vuylichede te makene ende te doene Fy fy seide ic het en is anders niet dan oneere ende schande. Seker seit si du segghes waer. maer hadstu die instrumenten ghesien dat ic hier onder my draghe bedect noch soudstu my min prijsen oft du en waers wel sodt. Thoentse mi seide ic tot haer ende segt my hoe si hieten Deen seyt sij heet raptus. dandere stuprum. terde incestus tvierde adulterium. tvijfte fornicacie ende tseste dat niet te⁵²

52 Bladsignatuur i ij.

[fol. 65v]

[65va] segghene en is daer mede houdt dijnen paeys. Nu exponeerse alsoestu wils ende wetet dat si vreselic sijn Als nv ter tijt en sulstuse niet sien. want niet gaerne en thoen icse om haer grote leelichede ende nochtan can icker wel mede slaen als ic moete hebbe ic sal di daer mede slaen op dattu niet en ontvlies of dattu niet seerder en gaes dan tygris. maer na dien dat dy gulsicheit hout soe en duchtic niet van dijnen vliene. Ter quader tijt quaemstu hier te steruen ende nymmermeer en gaestu vordere Doe schoet mi die quuene mitten schichte in mijn herte ende velde mi. gulsicheit halp hair seere ende trac my bijder storten. Ghierichede ende alle dandere queenen en toenden niet dat si sliepen of dat sij den crampe hadden. elck in hare quaethede sloeghen my mit sulker wapenen als si hadden. Daer was my ghenomen mijnen palster. maer mijne male die liet men my. si peynsden si souder wel toe comen als zij my van allen punten verwonnen hadden Als ic my aldus sach ghe ghewont ende ter neder ghesleghen. ende dat ic mijnen palster alsoe verloren hadde daer mede dat ic plach op te stane. nye man dat waen ic en was meer bedroeft dan ic doe was Ay laes seyde ic aylaes wat sulstu doen. wat sulstu segghen ketijt nv bistu comen by dijnen eynde. waer [65vb] bi wairtstu nye pelgrim. ter quader tijt naemstu palster ende male om hier aldus te verliesene in dit lant Beter waert hadstu nye gheboren gheweest. wie sal dy nymmermeer moghen beraden of helpen. du hebs verloren bi dijnre sotheden gracien gods dijnre goeder vriendinnen. Ay penitencie waer bi dochtic nye voerbi te lijdenen uwe doorne hage ende uwe roeden nv soudt my sijn alle soethede ende minne en waer ick niet so verre vervremt van v. dijne roeden ende dijne scherpe discipline dat waer recht een salue teghens mijne quade auenture Aey wapenen van ridderlijker aert v sal ick claghen ende beweenen al mijn leuen lanc mit v was ic eens ghecleet ende eerlijken verschiert. maer lacen ketijf dat en was niet langhe want ic leide v varinc neder. menich verdriet ende druck isser mi sijndert of comen Nu sonder langer sparen bin ic geiugeert ter doot Ay sacrament vander kercken ic beduchte dat ic in ydelheden v ontfanghen hebbe Na dien dat ic mijnen palster verloren hebbe mitten welcken dat ic op plach te stane telken als ic gheuallen was Ay iherusalem iherusalem daer ic om was wt ghetrocken hoe sal ic my teghen di mogen excuseren ende wat antwoerde sal ic moghen gheuen. ic hadde di belouet in mijnen moet dat ic dy ver

[fol. 66r]

[66ra1] soecken soude ende mijnen wech doen tot di om dat ic sach inde spiegel so schone ende so claer Nu bin ic van desen queenen gearresteert nv bin ic ghe[66rb1]slegen. nv bin ic gewont ter quader tijt bin ick verdoelt. ick duchte dat ick dy nymmermeer sien en sal tot ghenen stonden

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links ligt de pelgrim op de weg; een hand uit de lucht reikt hem zijn staf aan die hij al met een hand omvat>

[66ra2] Als ick aldus lach ende claechde mijn verlies ic sach lijden bouen my een wolcke comende vten oesten mit enen soeten winde. de wolcke bleef staende recht bouen mijn hoeft maer niet vele en acht icker op om die seerichede ende groten druc die ic had Nu verstaet goede luden hoe node dat gracie gods scheydt van eenen mensche dien si eens geholpen heeft ende hoe gaerne dat si in staden staet alst noot is Wt deser wolken quam een voeys ofte stemme die tot my al dus seyde Nu wel op ketijf ongeuallich truwant al te lange hebstu ghedoken ende ter neder geleghen [66rb2] want du bist een quaet ridder. siet ic bringe dy weder dijnen palster om dy op te heffene vter moddere ende vten slijke nv hoort na my. ic geuene di weder noch en wil ic niet dijne doot. hoe wel dat ghi teghens mi misdaen hebt maer ick wille dattu bekeers ende leues Als ick alsulcke woerde hoorde ic ontdede een luttelkijn mijn ogen ende ic sach een hand die mijnen palster hielt ende van bouen my boet. ic peynsde dat die hant was vander gheenre die my den palster van eerst gaf ende si wast oec. Ay god seide ic soete gracie nye en verdiende ic tegen di dattu aldus om my peynst. recht nv waer ic ver⁵³

53 Bladsignatuur i iij

[fol. 66v]

[66va] loren haddy my niet beschermt na dien dat ghi my mijnen palster weder geeft ende by uwer ontfermcheden my vertroest van mijnre droefheden ende beschermt vander doot. Ic segghe v danc ende lof soete heer ihesus christus Ay gracie gods mijn lieue vrouwe. nv sie ic wel dat ghy noch myne siele niet vergheten en hebt. ter groter noot zijdi bereet om my te helpene of het en hout aen my. ic en weet wanen my dit comt het en si bij dijnre goedertierenheit want in my en hebdy luttel doechden vonden dijnen raet en geloefdic nye. mit rechte isser mi quaet of comen. mit beeden handen bid ic genade ende kenne dat mijn schult is mijne weerde vrouwe ic sal my beteren dat belouic v bi mijnre sielen sonder meer helpt mi dese reyse ic sal dy een ander reyse gheloeuen. recht my op want liggen is my al te swaer. rechteuoert wil ick lopen ter hagen waert eest dat ic nv verlost mach sijn bi di. ende wildi ghi sulter my selue leeden als ghi my op gherecht sult hebben. Doe seyde gracie gods hoort ic sal dy seggen eest dat sake dat die ghene die aelmoesenierigge is van my ende wtgeuerigghe wilde soe vele doen tegen mijnen vader die haer sone is ende si mijn moeder dat hi dy my weder gaue noch en soutstu niet te quiste gaen. du soudste noch wel vercouereren. [66vb] van penitencien. wildy ic salder dy blijdelic leyden ende doen dy wt allen tormenten Ende wie is si seyde ick die vrouwe ende meestresse van wt te gheuene. een grote vrouwe is si die van v aelmoesenierigghe is seker seit si. Du segghes waer ende daer by moest du eerst spreken tot haer ende haer oetmoedelic bidden ghenade. wil si ick sal dy helpen te deser noot noch hebs ics wille also ic dy nv ghetoent hebbe. Weetstu niet wie die vrouwe is dat is di grote confusie ende schande. anderwerf heeft si dy gheholpen ende gheworpen wt menighe quade wegen het is die carbonckel ende den appel van dijnen palstere die soe schone is op anderen tijden heb icker dy of gesproken maer segt datstuut vergeten hebs Vrouwe seydic ic en letter niet op noch ic en gaffer ghene grote herte toe dat ghy my van haer spraect. ic waende dat ghijt gheseyt hadt van eenre andre die ic noeyt ghesien noch ghekent en hadde. maer na dien dat mijn carbonckel is gaerne wil ick ontdoen mijnen mont ende mit goeder herten haer bidden in sulcker manieren als ick best sal connen ende moghen. maer wilde ghi my wijsen die manyere hoe dat icse bidden soude harde gaerne soudict doen. Recht als ick dit sprack soe viel van bouen vter wolcke eenen brief daer in stont al

[fol. 66v]

[66va] dus sulstu nv bidden ende tanderen tijden telken alstu vanden quenen gehouden suls sijn. Nu las ic stappans den brief Du suls haer bidden mit goeder herten haer belouende dattu goet pelgrim suls sijn ende dattu nymmermeer gaen en suls dairstu waens vinden quaden wech. Ende als ic aldus den brief gelesen hadde soe dede ic mijne bedinghe inder manieren also die brief sprac ende aldus sprack den brief. An dy der werelt toeuerlaet glorieuse maget maria Com ic gelopen al confuys want ic en mach niet bet an di houdic my ende lettel helpt my ick bin gheuallen verwonnen heeft my mijn groot aduersarijs ende om dat elcke redelijke creature te dy toeloept heeft. soe bin ic wel sculdich to di te comene eer ic meer commers hebbe sulcke worstelinghe en is my niet nootsakelic of du vrouwe goedertiere bescermt ghelijc andere Bi di sal sijn gecomforteert mijn sieke herte. want du sijs poorte der salicheden. al heb ic mi qualic ghedregen in die seuen hooftsonden ende gedoelt in onrechten weghe nochtan bid ic om troest. mijne arme siele bringhe ic di behoutse si is luttel beter dan doot. alle duechden zijn haer ontgaen. Contrarie my maken zij hatye mijne sonden te mijnre confusien dat ic niet voer dy en soude comen om mijne misdaet bi manie[67rb]ren van wanhopen: maer om dat ic ghedinge wil houden ick laetse voer dy ghebruyken. Aldus doende mijne appellacie dats te seggene dat di toe behoort van al tal ontfarmicheit ende ghenade. ghy sijt moeder der ontfarmicheden bi wien god is te accorde mit sijnen lieden by dy comt paeys ende accoort ende bi dy was ontspannen den boghe van iusticien Ende om dies wille bedenckes mi dattu die peese of doeste. want ware hi noch ghespannen mijne arme siele hads becoft Ewelic hebbe ic hope an dy. want dicwile hebstu my ontfaen in menigher manieren ende mijne siele vervult mitten hemelschen goede. mair lacen als die vreeselijke dach sal sijn bistu dan daer niet in mijn hulpe so werde ick daer qualijken an. want gheene doghet en heb ic dat iammert my ende mit rechte mach ick wel claghen Finalic com ic geuloen te dijnre tenten om my te bedeckene van tempeeste dat in dese werelt is. ende en sijt niet absent om mijnre sonden maer wacht my al heb ic langhe beeste geweest doet edele maghet dat ick v gracie beseffe of vercrijghe. ende doet oec dat dine soete ontfarmicheit my naect ontcleede. want ic en hebbe ghene andere renten. Glorieuse moeder ende maghet die nye teghens yemende houairdich en waers in artrijke⁵⁴

54 Bladsignatuur i iiij.

[fol. 67v]

[67va] Dijne sothede thoent my nv ende en ghedoghet niet dat mijn vader my van hem steke of verdriue. Al bin ic voer hem ydele ende by my seluen niet ontgaen en mach ic en moet mijne quaetheyt becoopen. Du vrouwe ouer my voer hem presenteere thonende. Al bin ick niet sijns ghelijke doch is hi mijn broedere. hij wilde mensche worden by sijnre doghet om versaminghe te hebbene ant menschelijke geslachte. met hem wies op van ioncheden ontfarmicheyt daer ic op hope ende verlate si was wel betoent als hem in sijne zijde quam dat felle ysere van der speere. seker bin ick vroet ic zal doch voerdeel hebben wilstu vrouwe te deser noot Ic en vinde nyewers gheenen wech daer ic bet mijne salichede sie naest gode dan in dy want als yement is ontweghet om dat hi varinck weder gherake mit dijnre ontfermicheyt gheleystene ende doetene laten zijne dolinghe ende du maecs dinen paeys anden coninck ende settene weder inden rechten wech. seker wel is hi gheraect ende beleet die dijne gracie also behoedt kalengiers zijn verlicht mit dijnre name. van allen miskieue werden si quijte die te dy hem weghen om haer medicine. O du maghet dan te di mi inclinere. want tot dy comick om te sine ghenesen van mijne quetsuere. en ghedoget [67vb] niet dat die godlijke iusticie op my slae biden welcken ic werde verloren. luttel soudic moghen verclaren dijne grote soethede. ic en weet an wien trecken sal dijn sone van di gheboren werden dat hi niet tegen my en trecke. en ghedoget ghene wreetheit te mi waert. ic kenne vrouwe mijne misdaden ende dat ic mi dicwile ter misdaet ghegeuen hebbe vanden welcken men my of trecken soude. maer wilstu du hebs de salue daer mede dat ic mijne misquame genesen mach Moyses sach in eene figuere dattu maghet den gods sone ontfincs een bosschelkijn sach hi bernen sonder vier teghen nature bistuyt ic en bin niet bedroghen. god is tvier dat in dy was. ende du bist die bossch vanden aermen om te temperne haren brant. Ende daer by werde moeder doet dat ick werde ontfaen by dy ende ghetrocken vten misse. O nobele princesse van alder werelt die nyewer gheen ghelijke en hebt noch inden hemele noch in ertrijke van dy comt alle doghet die wy hebben gheen ander solaes en hebben wy dan in dy. alle aerme hopen ende zijne salicheit aen dy haelt alleene nyement en soude moghen gheseghen noch ghescriuen hoe groot dijne doget is O warachtich licht vanden blinden du biste ruste van den ghenen die moede sijn. ende tre

[fol. 68r]

[68ra] sorire van allen goeden der werelt Alle die gherechtich sijn int gheloue die hebben alle hare hope an di nye en waerstu teghens yemende houaerdich. maer seeghs dy selue deerne ende ioncwijf als in di daelde die grote here ihesus. Nu bistu gods tresorire ende van gracien deelersse ende van elcken ghenoech. Ic peynse in mijn ghedochte wat god meende als hy in dy daelde. in dy wart hy worm vander aerden niet en waen ic dat datte was om orloghe noch om my te verliesene maer on ons te beschermene ende verlossene O maghet wildy mi noch helpen ende bijstaen ic hebbe die hope groot na dien dat hi om mijnen wille mensche wart oft hy en wil hem onnatueren noch soe mocht ic sine vrientscap behalen Quam mi nochtan dicwijle in mijnen moet. peynsende hoe menichwarf ic hem ende dy verwracht hebbe ende dat ic mijne ziele qualic geregeert hebbe ende dat in my anders niet en is dan grote zware sonde ghisteren quaet heden noch argher. Edele maghet ic vlie tot v. ende en weet anders nyewaers te vliene of men my iaechde sonder dan tot dy. En dede nye in nijnen leuen doghet. maer altoos gheneghen geweest tot sonden twelcke my is een grote pijn ende doghen Recht mi moeder ende castijt mi want mijnen va[68rb]der en dar ic niet ontbeyden van sijnre correccien sijn castijden is my al te zwaer. want wat dat hi gheraect hy doermalet al als hi wrake neemt O lieue moeder wel mach ic duchten sulck castijden. want mijn leuen heeft oeyt quaet gheweest willet corrigieren want du hebs die salue van zoetheden op datmen aen dy ghenade roept. sonder dy en is gheen doghet ende sonder dy en heeft god gheen dinc. want hi heeft di ghestelt als meestresse bouen al ende alstu wils hi vergheuet al ende by dy is iusticien die plaghe gheset om ghenen anderen prince noch coninc en cesseert si noch en gaet of van haren rechte. van alder werelt bistu gouuernisse ende vanden hemel bestierigge. sonder redene en draechstu niet die crone O heylich temple gods daer hy in woent van den welcken ghepriueert sijn dye herijten ewelic ende onteruet Tot dy com ic an dy ic cleue ontfaet mi van di ic niet en ontga. ende bin ic ghecnocht inden bremen van sonden dat rouwet my bi waerheden. want daer toe heeft my ghecleeft mijne siele dier niet of en quijte. vrye maget van goghen doene die ons ten casteele van hemelrijke gheweges pareert my ende suuerlic binnen ende buten bi sulker manieren dattu int wederkeeren mit dijnre gracien mi geleets. ic bin vol maect mi reene tot di

[fol. 68v]

[68va] ic en vervremt niet van my maer ter noot weset mijn beraetster helpt my ende leet my of daget my daer dijne ontfermichede houdt stede. christus dijn sone die heir daelde ende hinc ant cruce had om mi die side doer steken Dijne grote vreeselichede warp hy neder als hij om my den geest gaf. zijne lichame hanghende al ghestrect ende om my storte sijn bloet Constic dit wel verstaen hi sochte wel mijne salichede. ende om dat icken hebbe verwrocht ende hijt mi niet ghegolden en heeft. ic roepe di genade ende hem seg ic lof ysaac prefigureerde datte. die welke niet en gaf om te steruen bi onderhoricheden van sinen vader. bi oetmoede hijt al ghedoechde ende doerproefde mitter bitter doot. O wel soete maget moeder doet dat ic mijn herte morwe mit tramen ende dat my dijne gracie beschijne. dies en sijt niet schaers want harde mildelic hijse mat. zacharias die verwect my ende vermaent dat ic an dy mijne genade ontbinden sal fonteyne coemt hi di om te dwane den sondigen mensche dese lesse is goet te verstane. dwaet my wacht my ende beschermt my dat mi iusticie niet en versla. moeder ende maget ic roepe wacharmen want luttel doech mijne bede. mijne geande staet an dy Ende om dat ic niet mijne pijne en verliese. ic beloue dy my te beterne ende verbinde [68vb] mijne siele di te pande Daer na finalic bid ic di dat als ic sal doen mine eynde dat du my dan niet af en gaes ouer my wijst een vonnisse so dat ic getoghen si in die ewige glorie amen

Als ic aldus hadde ghedaen mijn ghebet tot hare die dispenserigge is van gracien. ic hief mijne handen op ende trac mijnen palster te my waert gracie die boeten my alsoe ic v seyde bi hare doghet Als ickene hielt seyde ic tot gracien Nu vrouwe seide ic recht dunct mi wilt ghi mi helpen stappans waer ic op gherecht ende te hans ghenesen. wilt ghi my smeren mit uwer salue. want ic weet wel dat mijn carboncle soe wel ontsloten heeft alst slot dat liberalichede v ghegeuen is te helpene wien dat ghi wilt hoe seere si ghewont sijn Sy wille dat ghi elcken ghedeelich sijt ende behulpich dat nyement uwes ghebreke en hebbe Soe dan en hebbe ic gheen succoers noch hulpe van v het en houdt niet an hare maer an v. helpt mi si sal my helpen des heb ic hope. Doe boet my gracye die hant ende seyde. na dien dattu hebs op my soe groot betrouwen ic sal dy helpen gift haer dijn hant standt op leent op dijnen palster nairstelic sonder veynsen. want om niet bietstu my dijn hant helpstu niet dy seluen op te stane Ter stont bode ick gracie mijn hant ende hielt

[fol. 69r]

[69ra1] my vaste aen den palster zoe pijndic ende soe seere halp si mi dat den quaden queenen leedt was Elc te haren lachtere schiet van my ende [69rb1] ghinghen wech. maer doch sijndert sach icse weder ende daden my seert dier tijt menich leet al seyde ic alle dage ic en soude niet liegen

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim en Gratie Gods bij de huilende rots met de ton eronder>

[69ra2] Doe⁵⁵ toende my gracie eene hoge roetse ende op die roetse stont een oge die grote tranen weende ende onder die oge stont een cupe om te ontfane alle die dropelen Siestu die cupe seide gracie ia ic vrouwe ¶ Du moets seit si daer in gebaedt sijn om dijne wonden te genesene Nu segt my seit hy wanen comter twater. in die oge verwondert mi ende oec dwater datter wt comt. Hoort seit si die roetse dat is therte die al willens gelaten hebben den wech van salichede die als een steen verhaerdt sijn in quaethede. Nu al ickene een wile gelaten hebbe in zonden somtijt mi iammert sijns ende [69rb2] doe hem dan besien wie hi is. ende als hi hem wel besien heeft den gront van sijnre herten dan beghint hi te weenen tranen. ende om dat hi niet verliese sine pine so heb icker die cupe onder geset om die dropelen te gaderne. vanden welcken penitencie wel can maken haer loge. In dat vat was magdalena gebaedt ende sinte pieter ende veel andere. ende daer bi wilstu ghenesen du moets alsoe gepurgeert sijn Vrou seide ic waert v wil mi daer te leedene ic souder gaerne gaen. want sonder v en doech icker niet Ic wilt wel seit si gaet voren du suls mi daer vinden Nu seg ic v dat ic daer ghinc ende daer vant icse: maer

55 Initiaal D van drie regels hoog.

[fol. 69v]

[69va] onder die wolcke was bedecht. Als ick daer quam ic vant die cupe die niet half vol en was Vrouwe seide ic hier en is niet waters ghenoech om mi te dwane Doe nam gracie eene roede en weet niet waen si haer quam ic peynsde dat die selue roede was daer moyses inder woestinen die rootse sloech daer dat water vte quam om den volcke van ysrahel. ende si wast oec. Mitter roede so sloech si ende ter stont spranc dair water wt ende dat water liep in die cupe maer de loop vant water was doer die oge alsoe ic seide Nu seyt si hebstu waters genoech wilstu ghebaedt zijn sprinct in ic hebt di te passe gemaect valter in tot ouer thoeft Doe sonder letten ghinc icker in ende dwoech mi van als ic waen ic waer ghenesen had icker in geduert maer neen ick cort ghinc ic daer wt. want luttel had ic geleert te badene lutte slachtick dauid die seyde dat hi alle nachte sijn bedde nat maecte van tranen Als ic weder wt den bade was gracye seyde tot my en moghestu niet gedogen een luttel waters om dijne gesondichede. hoe sulstu dan mogen gedoghen die hage te lijdene die du begeert hebs te lijdene die du scherper suls vinden dan van eerst Nu gaet alsoestu wils ick sal sien hoe stout du sijn suls Een goet ridder als hi gewont is geweest in tornoeye hi is dair na stouter ende [69vb] te riddelijker Doestu soe dat wart my lief ende te lieuer sal ic dy helpen Maer na dese reyse en sulstu mi niet meer sien ic scheyde van dy ic wille besien watstu doen suls Als ic ditte ghehoort hadde wat gracie seyde doe wordic iammerlic wederslegen. Ay lacen seide ic ketijf wat sal ic nv doen. waer sal ic nv den eerste voet setten. ic wane nye pelgrim soe teynden rade was als ic nv bin. o soete heere god helpt my ghi sijt die vpperste apple van mijnen palstre. ic bidde v dat ic in v sien mach al waer mijn wech is. heylich carbonckele clair die mijnen palster verlicht wijst my hoe ic gaen sal du biste daer ic oeyt grote hope in hebbe gehadt. an dy roep ic. op dy ic my verlate. helpstu my niet ic blijf verloren. niet dat ic alsoe riep ende badt an mijnen apple Ic wat peynsende te wat inden ic die hage ghelaten hadde. ic peynsde dat icker na soeken soude ende dat icse lichte geraken mochte ic sette my rechttevoert te weghe. mar so drae als ic mijne dachuaert bestonde vondic belet als hier na ghescreuen sal staen

Hier eyndt het derde boeck⁵⁶

56 De laatste vijf regels van de kolom zijn onbedrukt.

[fol. 70r]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim aan de oever van de zee met allerlei mensen>

[70ra] Hier beghint dat vierde boeck

Nv⁵⁷ sal ic v seggen ghy heeren hoe dat ic in mijnen wech beled vant ende dat my meest an gaet. want beede op berge ende in dale sach ic menich wonder dwelcke ic niet al vertrecken en wille want het soude v ende my vernoeyen Nu dan als ic alsoe ghinc doer enen wech die ick ghenomen hadde uoer my sach ic eene grote zee dair veel wonders in te sien was. tempeest ende vreeselichede wasser altoos in mannen ende wijuen lagen daer in al gecleet waer of dat enige lagen mitten voeten opwaerts. andre stonden daer in al rechte. vanden welken enige hadden vlercken ende scheen dat si vlieghen souden en ware dbelet van [70rb] dre zee. sommighe sach icker oeck die biden voeten verwarret waren an langhen grase dat inden gront wies. eenighe andere hadden verbonden die ogen ende andere vele in misselijker manieren Als ick ditte sach grotelijc verwonderde mi ende seere wordic vereent. O soete god seyde ic wat is ditte sulc dingen en sach ic nye in onsen lande noch sulcke vissche: nv sie ic wel dat ic niet vorder en mach ic moet weder keeren of ic moet hier verbeiden gracie gods ende uwe grote genaden. tardic in die zee ic verdrincke. ga ic om so sal ic verdolen Lieue here ic en weet wat doen of ghi en sent my uwe gracie Ten lesten peynsde ic dat ick gaen wilde neffens den oeuer om te besiene of ic vonde enich scip daer ick in ouer voere sonder vrese

57 Initiaal vier regels hoog.

[fol. 70v]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de zee met op de oever Heresie met takkenbos, en de duivel met netten en hoorn in de mond>

[70va] Te wege sette ic mi rechteuoert ende begonste te ghane op dye riuaetse mair niet lange so en ghinc ic ic en sach eene soe lelijke beeste dat soe wiese saghe nymmermeer en quaem hijs te vreden Och mine siele beeft telcken als icker om peynse. Dese beeste was soe wonderlic ende soe afgriselic dat icker niet of spreken en dar. ende der bi heb icse geordineert hier te schilden sal om datse elc die wille sien mach Dese beeste sach ic visschen in de zee sine netten had si geworpen int water ende die roede hilt hi bider hant. enen horen hinc an sinen hals ende een bondt coorden droech hi ende vliegende netten had hi gespreedt op die zee Als hi mi comen sach begonste hi te tutene ende te blasene ende sine letsen te gerede[70vb]ne om my te vane dat ick hem niet ontgaen en soude Als ic sach sulke gereescap iammerlic worde ic veruaert. want ic sach wel leedic doer stappans worde ic van hem gheuaen. Wat sal ic nv doen quaden wech vinde ic. ic ducht ic nymmermeer scheyden en sal wt deser plaetsen ghy en helpt my bi uwer gracien⁵⁸

58 De kolom is maar voor de helft bedrukt.

[fol. 71r]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim bij de zee, die Heresie met takkenbos met zijn staf verjaagt>

[71ra] In dien punte sach ick comen gelopen een queene die een bos rijsen of een bos tacken brocht op haren hals ende si ghinc al dansende achterwaert ende ouer dweers sach si op my. want si was schelue Als si bi my was seyde si geeft v op wie si di seide ic. ick bin seit si in effene wegen een tumelen een subben. ic heet die sheluwe heresie die stappans als mijn vader blaest ga ic wt die pelgrim arresteren om hare male te nemene ic hate malen bouen alle dingen dat sal ic di wel tonen want dine male sal ic di nemen op dat ic can in die bellekijne sie ic gescrifte. die na mijnen ogen niet te recht gescreuen en zijn Swijcht seyde ic vermaledide queene tghescrifte is gerechtich ende goet maer want mit scheluwen ogen en mach [71rb] men niet rechte sien. neen seit zij my en roect. ic wille dat die letteren gecorrigeert sijn na mijn gesichte. gelijc dat ic ga verkeert ende dat ic niet en ga als andre queenen Nu segt mi seide ic bistu die quene die te templiers dades te viere ia ic seit si. Ende waer bi seide ic loepstu my dus vreeselic op Hoe waenstu seit si soe starc zijn als augustijn was Neen ic seker seyde ic. maer na dien dat v een man verwonnen heeft mi dunct du en souts niet soe stout sijn teghen mannen. Ha seit si. si en hebben niet alle gelijke cracht Ic hebber sijndert menich verwonnen die ic ontmaelt hebbe haer ondancs ende also sal ic di doen Nu coemt voirt ende gheeft mi dine male By lode seyde ic. ic en sal Doe liep si op my mit quaden moede. ende ic duchte dat si mine male

[fol. 71v]

[71va] ghenomen soude hebben. maer ick weerde my ende sloechse mit mijnen palstere alsoe seere dat si moeste rumen dye plaetse. Doe openbaerde haer te my gracie gods ende seide dat ic wel gedaen hadde dat ic my verweert hadde ende dair om soude se my wijsen den wech ende mit my gaen. O vrouwe seide ic groten danc seg ic v. recht nv waer ic verloren en had di nv niet te mi ghecomen. Die afgriselijke beeste hadde my ontsint. ende die vreselijke zee oec heeft my tonder. ende noch en weet ic niet wat dese dinghen bedieden ghi en segghet my. ende daer om bid ic v dat ghi my daer of informeert. Men mach wel gaen seit si al sprekende gaen wi ende cort sal ic di seggen wat alle dese dinghen bediede Nu seg ic dy dat wi leden sijn ouer alle die quade netten ende stricken die deze quade beeste ghereet hadde ende te sijns ondancs nv al gaende neffens dese zee seyde gracie tot my aldus Dese zee seit si dat is de werelt dair altoos tempeest ende onrust in is om ydel glorie dier in waeit. in dese zee soe swemmen ende gaen misselijke monsteren. Die sulcke hebben die voeten opwaerts dat sijn dye ghene die geladen sijn mitten sacke van ghierichede. dwelc niet behoeuelic en is inde zee want tghewichte dat zwaer is doetet duycken inwaert ende sincken dat hi niet zwemmen en [71vb] mach. sulc volc reken ic verloren tot ander tijt dat sijt al neder legghen Die ander diestu sies rechte staen. daer of die sommighe vlercken hebben. wetet seker dat die sijn gherechtighe luden die niet in dese werelt anders niet en soeken dan horen nootdrutft. an gode alleene hebben zij haer leuen menschelic. maer haer geestelic lijf weten si wel andersins te hebben dan hier ende daer bi gaen si rechte. want in die zee zijn si bi noot saken maer elder is haren wille. Die ghene die du sies verwarret mitten voeten dat sijn recht wereltlijke luden die al haer herte ghestelt hebben in ydelheden ende in wereltlijke dinghen. ende daer bi sijn si ghebonden int gras ic en weet hoe si gheuliegen souden. si hebben genoech te doene an hem tontwarrene ende te verlossene vanden crude. Die ghene die du sies die ogen verbonden ende recht of si blint waren dat sijn recht sotte luden die anders niet en ghelouen dan si sijn. al weten si dat die werelt vol is ende nochtan verlaten si hem daer op die sotte mit enighe scoenheit die si hebben. vanden welke salomon seyde dat alle ydelheit was in de epistele vander magdalenen daer mede sijn si verblint die ghene die du daer sietste. ogen hebben si daer si niet mede en sien om die ydele glorie diet hem beneemt bi prosperiteyt ende auenture

[fol. 72r]

[72ra] Sy sijn in vreesen. du sies wel wat soudicker meer of seggen. maer wilstu weten vander vreeselijker beesten die dair vischt in die zee die beeste is geheeten satanas die altoos sijn macht doet om te crijghene alle die in dye zee sijn. sijn ghewant dat sijn sijne temptacien daer mede dat hi elcken tempteert. aldus als hem yement consenteert stappans is hi mitten ingeuene geuaen ende dan trect hijne op om mit hem te draghene. maer om dat hijse niet also lichte gecrijgen en can daer bi heeft hi gheleert letsen maken ende netten om te visschene ende om te vangene die goede contemplatiue sijn Vogelare is hi geworden om dy te vangene nyemant en salre liden op dat hi mach hi en sallene arresteren nye en saechstu spynne soe veel netten maken om die vliegen te vangene als hi doet om die visschen te vangene dat sijn die menschen ende te belette. maer seker die vroet ware ende een luttel crachten had ia die cracht van eenre vliegen om al sijn wachten en gaue ic niet een caf. al sijne dingen sijn al niet ende anders niet dan een nette van enre spynnen dat breect al daer een grote vliege an comet Ende daer af seijt jeronimus dat nyement van hem verwonnen en is hy en wille. want cranc is hi ende alle sijn letsen. maer dair bi en seg ic niet du en suls dy altoos wachten van hem. [72rb] want hy heef duysent consten om den mensche te bedriegene die du sies ende duysent consten die du niet en sies Somtijt verschijnt hi hem ende doet an een gemaect aensichte om tvolc te bedriegene valschelic ende schijnt dat hi recht een engel is al vol claerheden ende dat hi node yement bedriegen soude. ende daer by wacht dy van hem hi is die ghene daer sinte pieter of seyt hi is die altoos waect ende peynst hoe hi elken bedriegen sal Soudic dy al vertellen hoe menich onnosel scaep dat hi heeft gedoot hoe menich lam dat hi vander borst heeft geteert ende verworcht. dus wacht dy dat bid ic dy⁵⁹

59 Bladsignatuur k i. De kolom is maar voor de helft bedrukt.

[fol. 72v]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim met Jonchede>

[72va] Mit dat gracie aldus mit mi sprac sach ic comen een ionghe ioncfrouwe seer schone al spelende mit eenen caesballe ende hair voeten waren bepluymt. tot haer wilde ic spreken Ioncfrouwe seide ic waer of diendi dat ghi v so soetelic gelaet Wistu seit si waer of dat ic diene luttel noch vele soutstu spreken. maer du souts dy van my veruaren. nochtan ioncfrouwe seide ic sijt ghi soe edele waerdy te cope men soude v niet mogen volprijsen seker seys zij Dus segts waer maer datmen mi besichde tamelijke maer dat ware al te starc te doene luden van putertieren sinne. ic heet ionchede die om alle dangier niet en geue een stroe. ic gae ic springhe ic danse ic worstele ic werpe den steen ende luttel bin ic te wets graften ouer te sprin[72vb]gen in boghaerden ende stappans op die bome te clymmene. sonder redene en bin ic niet gepluymt an mijn voeten also du sies mijne voeten draghen my daer ic wille Azael eens iaers hadde gepluymde voeten mair hi becoft harde diere. te grote lichtheit en is somtijts niet goet. beter is een vroet man mit zwaren voeten dan vier sotten mit vlieghende voeten. Ende daer by ordineerde eens iaers de heylighe kercke dat nyement en worde ghestelt of geordineert om dye kercke te regierene hy en hadde lodine voeten om op te gane soe dan daer af bin ick gepriueert ende beschermt Een colue moet ic hebben om mede te sollene ende een stoed gene andre crootse en gebaest my heb icse dat wart dulhede. want mijne voeten en souden niet

[fol. 73r]

[73ra1] connen gedueren

van lopene. noch en heb ics niet genoech ic rolle ick dobble ic spele te tafelen. ende al om soeck ic mijn solaes mit mijnre colue ende in mijnen bal heb ick meer spels dan in al dat my vader ende moeder leeren. gheen ander sorge en heb ick dan om mijn spel ende dat is al mijn studacie Diendi seide ick el nyewer of Dat suldy wel weten seit si cortelic. want als nv sal ic torsen ende draghen doer dye zee. My dragen seide ic cleene ioncfrouwe. wat is dat ghi segt ghy sout node [73rb1] last willen dragen. nochtan seit si sal ic di dragen of suls cort vinden die ghene die dy dlijf sal nemen. in latijne heetmense mors Ende wat is mors seyde ic Dat sulstu seyt si wel weten alstu outheden suls hebben ghesien Ende waer seide ic is outhede ende wat eest. du sulstet wel weten maer noch niet. gheeft hier v handt ic wille vlieghen ende doer die zee sal ic di draghen dair sulstu sien veel wonderlicke ende vreemde dinghen op dattu niet te zeere en slaeps

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim op de rug van Jonchede boven de zee, in de zee Tribulacie met tang en hamer>

[73ra2] Doe sonder letten nam si my op haren hals ende begonste te vliegene bouen die zee. niet wel en was ic versekert om die grote stromen die ic onder my sach. ende dat si int water doepte telken als si wilde. in groter vresen bracht zij [73rb2] mi dicwile bi harer dulhede. Cirtym caribdim stillam bitallasym syerenam ende alle andre vreesen vander zee dede si my gedogen. Ende en weet di niet wat bediede. Dese cirtym ende dandre ic saelt di seggen Cirtes dat is propren wille die ge⁶⁰

60 Bladsignatuur k ij.

[fol. 73v]

lijc sande is vergadert maect enen berch in die zee. dat alsmer doere waent lijden men is gearresteert. saghic enigen mensche die in hem seluen so vele sijns willen volchde dat hy niet doen en wilde als een andere ic soude segghen het is sant dat hem tast in die zee. ende beneemt den wech te lijdene doere dat is cirtes de vreselijke caribdis dat is die vroetscap vander werelt. sulke dingen altoos veranderen ende nijmmermeer en houden si hem in eenen state Gedinct v yet van salomone hoe dat hijt al doersochte ende hoe hijt al rekeent ouer ydelhede ende pijne. An sine exempelen moechdy verstaen dat alle tbedrijf van deser weerelt is een recht caribdis ende een vreese sonder verlaet In stilla et vitalloso So eest oec vreeselic zwemmen. Stilla heet Beieghentheit ende Silallosum. medespoet dat sijn engiene daer auenture haer wiel mede keert Bitallosus doet op halen ende stilla doet neder vallen alsomen sien mach an die weghen. Aduersitas doet als stilla want als yement doer hem lijdt hi is gehort ende gesteken ende in die vloet vander zee geexponeert. dats eene vreese die vele luden seere duchten ende node comen si aldaer. maer niet min en is dander te duchtene diet wel mercte want houdende antreckende ende smerende is die rijchede ende [73vb] dese eer vander werelt dat wonder is datter enich ontgaet die doir hem lijdt Syrena dat is werlic solaes dat bi sinen soeten sange die sciplude an hem trect ende doet hem laten den goeden wech. dats eene vreese dair my ionchede meer in voerde. ic wane si vreese minde of dat si mi haette ter doot⁶¹

61 Slechts negen regels van deze kolom zijn bedrukt.

[fol. 74r]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links zelfde voorstelling als op fol. 73r>

[74ra] Nv seg ic v Als si mi aldus lanc droech ter lufter side sach ick een ander queene die reet op die zeebaren die hadde een vel voer haer geschorst ghelijc enen smyt. enen hamer hadde si in die een hant ende een tange daer mede dat si my van verren dreechde. Nu toeft seyt si beedt of niet meer en sulstu ghedregen sijn du moets leeren zwemmen ghelijc dat andre doen in die zee. Doe wilde ic weten wie si was ende haren name Segt my seyde ick wie du bist ende waer af du diens ende waer bi du mi soe dreyges ende ic di niet misdaen en hebbe. Doe antwoerde si mi mijnen hamer seit si mijne tange ende mijn vel die toenen wel wie ic bin het sijn instrumenten om mede te smedene my en ghebrect mar een haenbelt. hebstu eenen [74rb] soe heb ic wel gheuaren want ic salre op smeden. ende en hebstu ghenen soe hebstu qualic geuaren mijn slach en sal niet vermijden hy sal op dy vallen als op een haenbelt. Doe worde ic peynsende om het edele wambaeys dat my gracie eerst gaf dair een haenbilt in stont. mair lacen doe waest te spade want ic en had niet an. al te spade comt een ridder wapenen als hi in tornoeye is harde cort wist ic wel Ic bin seit si die smestere vanden hemele die hier make ende smeede de cronen ende dmotael dair ic mede wercken wille. ic proeft ic slaet ende smeedt ende steect in die forneyse om te wetene van wat mijnen dat is somtijt neem ic bijder tangen ende ic slaedt al plat ende dan vergader ict wedere tgoede mottael maeck ick betere ende tquade maeck⁶²

62 Bladsignatuur k iij.

[fol. 74v]

[74va] ic argere Tribulacie bin ic geheeten mynen hamer heet persecucie dair ic den menigen mede sla mit so groten slaghen op dat hi gheen wambaeys an en heeft dat memorie draghet hi is verloren. iob eens iaers ende veel andere waest wel noot want en hadden si twambaeys niet an ghehad mitten aenbilte die grote slagen die ic sloech hadse mit allen onteert. mijne tange dat is die anxt ende die smerte die soe vaste parst dat verwarrende herte dat hem dunct of hi geparst ware in een parsse vanden welcken men siet dicwile bi parssen die tranen wt druypen doer dat conduyt. dwelcke is een teyken vander droefheit. dat vel daer ic af make mijn schortcleet dat heyt confusie ende schande. want als ic yemende soe seere geslaghen hebbe dat hi steruen moet eest int geestelijke of int waerlijke ter stont sijn vel moet becoopen bijder schaemten die ic hem doe. want bider kennisse vanden velle kent men wel den ghenen die ic persequere wel mach men sien an sijn gelaet dat hi tsijns ondanckes is in mijn handen. schande heeft hijs maer daer om en gheue ic niet mijn schoertcleet maec icker of om mede te smedene. want te meer schaemten dat een man heeft te meer vint hi persecucien. hebstu sulc een vel dat sal ic weten ic salre mijn schoortcleet of maken ende dan sal ic te stoutelijker [74vb] op di slaen. sijstu edele du suls breken of du suls harde bol luden In edelheden en is anders niet dan murmuracie als mer op slaet met harden dingen. ic weet wel ouer lanc waest my gecommitteert also te proeuene Adonay die gaefs my commissie als hi my smedetingge maecte vanden hemele Thoent mi seidic oftu wair segts laet sien dijne letteren ende dyn macht Doe stac si haer hant in haren boesem ende trac daer wt een lettere ende seide sietse hier. ende en hebstu niet genoech an dese ic hebbe noch een andere van eenen anderen meester Die wil ic oec sien seide ick. alle beede die letteren las ic. die eerste lettere sprac aldus Adonay coninc van iusticien wyens macht nyement ontgaen en mach. de grote coninc der natueren ende wiens rijke eewelijke geduert an onser geminder tribulacien saluyt Corts hebben wi verstaen dat die stiefmoeder van virtuten dats prosperiteyt heeft an geslegen an onse werelt ende heeft onsen soudenieren die caproenen ouer taensichte gehaelt ende haer wapenen genomen bokelaer ende zwaert ende wiltse verleeden sonder sparen te verhangene an die instrumenten van blijscappen. ende noch meer dat si ghedeelt heeft die prouancie die wi ende gracie hadden geleyt in diuersen laeden luttel hadden wi enige casteelen wy en hadder ligghende veel vaten al

[fol. 75r]

[75ra] vol van tresoire van hemelrijke. dat was dat soete vloeyen van onser gracien. dwelcke vele meerder tresoir is dan enich tresoer van goude of van siluere. dus so heeten wi di ende beueelen dattu gaes al doert lant ende dattu soecks proesperiteit ende slaetse soe seere dat si nymmermer tegen ons en rebelleere noch rebel si. oec hieten wi di dattu alle die gene die du vints dye den craproen voer daensichte hebben die welke prosperiteit verbonden heeft: steecse ende slaetse soe vreeselijke dat si hem haer ogen ontbinden dat si mogen sien opwert. ende voert sijn hare wapenen gebroken of versleten dattu se vermaecs ende doetse hem luden an doen sonder letten. ende voert beuelen wi dattu alle solaes ende weerlijke bliscap in dijnen handen houts ende dattu van daer niet en sceeds voer der tijt datstuyt al benomen hebs want wi en willen niet dat onse seriante of dienres alsoe sijn verhangen. wi geuen di oec macht dattu gaes besien al om onse vaten of zij waen sijn of ydele. alstuere op slaes si sullen clincken want si en sijn niet vol. Hyer of gheuen wy dy volle macht. ende ghebieden hem allen dat si di hier in sijn onderdaen Dit was gedaen int iaer ende opten dach als adam versteken was Dandere commissie suldy horen die en is niet al sulc. Sathanas vyant van adams [75rb] geslachte coninc ende heere van alre quaetheden ende persequerer van alre doghet saluyt Verstaen hebben wi cortelic dwelc ons niet wel en genoecht adonays serianten tegen ons soe verheffen dat si ontfaen willen sijn ter stede dair wi wt gesteken waren ende na dat wi verstaen elc heeft genomen palster ende male seggende dat si den wech sullen gaen in pelgrimagien tot daer. Om dwelcke wi di gheuen mandement dattu dair gaes sonder letten ende slaet sonder sparen alle die ghene dye du darwaerts siets clymmen. ende soe wat dattu vints vanden haren noch meer dan du ioppe daets wien dattu naems al dat hi hadde. neemt hem luden palster ende male ende steect hem hair tange in haren balch soe dat hem wt hangen die darmen ghelijc iudase ende doetse verhanghen an sijn strop. hier of gheuen wi di macht. Dit was ghedaen int saysoen dat die coninc vanden ioden den dief dede clymmen int paradijs⁶³

63 Bladsignatuur k iiij. De laatste negen regels van de kolom bleven onbedrukt.

[fol. 75v]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links pelgrim wordt, drijvend in de zee, geslagen door Tribulacie>

[75va] Als ic dese commissie wel besien hadde ic voudese ende gafse haer weder Ende ic seide met welker commissie wilstu die serianten vereren van beiden want sij en trecken niet beide tot eenen fine Als ic seide si vp dij slaen sal met hameren alsdan mogestu weten met welcker ic werke want kicstu of sprekestu een wordt sonder altoes gode danckende. so mogestu verstaen dat ic wercke metter eerster maer Verkeerstu dine manire gode ondanckende of sinen heiligen ende du dinen mael of does ende den palster vallen laets soe mogestu dan oick weten dat ict doe metten viant So dan sonder meer het houdt an di met welcker ic wercken sal want recht alsoe ick vijnde int herte vanden mensche alsoe wercke ic nae dat ic die materie [75vb] vijnde gedisponeert soe werck ic diuerselic Nv wacht di niet langher en mach ic mi onthouden van di te slane. Staphans als si dit gesproken hadde so quam sij. ende hielt mi wel haer belof. ende sloech my soe sere dat ic met allen viel in die zee Ionchede liet my gaen ende vloech hare vaerde Doe sonder letten soude ic hebben verdroncken en hadde gedaen mijn palster an hem hielt ic mi vaste want ic en conste niet swemmen nochtan haddict wel geleert en had ic niet geweest te trage vele sach icker seker die wel zwommen ende haer armen vuytrecten gheuende vanden haren den armen dies noot hadden Ende vele anderen die hare voeten roerden. ende gaerne ghingen varre pelgrimagien dat was die manier vanden swemmen die ic daer sach in

[fol. 76r]

[76ra] die zee. maer alsoe en swam ic niet want allene hielt ick my an mijnen palster die bouen vlotte ende niet sincken en mochte Nv dan als mi dese smeetstere alsoe voerde al slaende met haren hamere ende my also vaste hielt bedwongen dat mi dochte dat ic in een parse laghe. soe grote droefhede had ic ter herten dat zere luttel schielde ic en hadde nalicx laten vallen mijnen palster Als ic my sach doe in alsulcke poncte. soe riep ic gode genade O seidic soete scepper ontfarme mijns ende beswijct my niet ter noet Al heb ic my bi ionchede langhen tijdt my ontgaen sottelic Lacen soete here het berouwet my. ende sekere het mach my wel leedt sijn Want als ic voer my sach die sotte ionchede. dijne gracie die mij gheleedde liet ic. ende liet my dragen vander sottinnen in die zee Nu heeft sij my ghedregen ende sij heeft my laten vallen iammerlijcke heb ic geuaren och soete here du en sijste my geen bescut als du waerste noe in den tijdt vander diluuien. du sietste soete here ic ben verloren weset mijn muer om in te scuwene dese smeedster of soete here wilstuut selue niet doen doch gelieue di dat dine gracie noch si alsoe si plach te sijne. Als ic also sprac mijne bedinge die smeetstere hoerde my staphans ende seide. Na dat ic minen palster niet verloren en hadde ende an go[76rb]de riep genade sij soude my geleiden tot gracien goeds. Ic ben seit si recht ghelijck dat die wint die bladeren iaghet te gadere ende ouer sijde als enich vpvliet. Als yemant valt hij heeft noedt dat hij ruste vint hy een stede daer hij niet vertreden en werd ic ben die ghene die gheerne dat ambocht doe alst noodt is ic castide ende sla die ic vijnde die te veil sijn die ontweechde help ic te weghe: ende nemmermeer en voer ic te rusten voer ic vonde stede daer icse decken mochte Sommighe iaghe ic ter hogher maiesteit goids. sulcke andre tot sijnre gracien of ter sterre vander zee Sommighe andre leyde ick tot enighe andere sancten of daer een mensche oplegget te hopene. Ende daer omme dat gracie goods dijn hope is van ouden tiden in dijnen noidt Ic leede di tot hare ende roect niet al hebstu pijne⁶⁴

64 De kolom is maar voor tweederde bedrukt.

[fol. 76v]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links Gratie Gods, pelgrim aan land gebracht door Tribulacie, die haar hamer nog heft>

[76va] Mit dat aldus tribulacie mi vertrack. ic sach dat ic was binaetsen daer ic gaen wilde gracien gods sach ic daer. Nu hoort seit si wanen comstu ic waende dy verloren hebben gehadt om dat ic dy niet meer en sach. du hebs mi soe dick gelaten ic en weet hoe du soe stout sijs weder tot my te comene. Segt my seyt zij alsoe help dy god waer bi lietstu my alsoe ende wie heeft di weder hier bracht Als ick hoorde dat si my alsoe versprac lieue vrou seide ic genade. het is wair dat ic v gelaten hebbe sottelijc harde diere heb ict seert becoft. maer doch tot v heeft my bracht de grote smeetstere ick kent ick lijdt sietse hier hoe zij my leedt te mijns ondancx ende comt mit mi. ic bidde v vrouwe dat ghijse wech iaecht ende [76vb] noch hoop ic an v dat gijs my niet of en suls gaen Mit dien dat ic also badt die meestresse trac achtere ende droech wech hair instrumenten dair om dat ic niet gram en was. maer Doe seyde gracie gods Nu sietstu wel seyt si dat alsoe qualic vaert een man als een beeste dye te vele eet ende drinct. du hebs di soe vele onderwonden soe dattu nye ruste en hads. du hebs gheweest onder ende bouen. ende mi die al dijn troest ende toeuerlaet was hebstu ghelaten. Ketijf wat sulstu doen ende waer soudstu vlyen sonder te my: Ende ketijf wat soudstu nv hebben ghedaen of begonnen als di tormenteerde tribulacie. hadstu my niet geuonden bereedt sekere. Sij hadde dy geuoert ter quader hauenen dat ware totten visschere dye ghy saecht

[fol. 77r]

[77ra1] daer si die commissie of heeft nuchtan wilstu noch mit my comen ic en sal di niet of gaen maer ic sal di noch vrientscap thoenen ende cort sal ic di leeden ter hagen die du begheers ende oec wilstu dijnen wech vele corten om te gane tot eenre schoenre stede daerstu om wt geporret sijt noch soudic di wel leeden elder dan doer den langen wech om te comen an de hage. maer nochtan soudstuere vinden gelijkenisse van penitencien. want penitencie heeft gepoedt ende ghesaeit hare doornen ende hare disciplinen in diuersen steden. ende specialic in [77rb1] die stede daer ic of spreke maer die wech is daer vele corter te gane. dus wilstu dien wech gaen dat segt my Als ic dat hoorde van blijscappen was ick al vervult seere gheliefde my den crotsten wech ende oec behaechdet mi wel dat si seide noch my te helpene. Vrouwe seyde ick den cortsten wech is goet pelgrims die moede sijn. ick bin moede den cortsten wech wil ic gaerne gaen. leedt my daer ick en bens niet in vreesen al vind ickere equipolencie vander hage van penitencie

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links Gratie Gods aan de oever bij het schip waarop een man te zien is>

[77ra2] Mit dien sach ic comen opt watere in de zee een harde groot scip recht al bereet om ouer te lijdene. het was mit hoepen gebonden ende mit wissen gesloten mar enich vanden houpen waren ge[77rb2]slaecht bi gebreke van wissen tghebijnt was te crancker vele mar die houpen en hadden anders gheen letten dan dat zij ontbonden ende ontghaen waren ant vergaderen In dat scip waren veel schoenre

[fol. 77v]

[77va] woningen ende schenen wel huysen om coningen. daer waren toornen mueren ende casteelen. An den mast was gestelt tcruce twelke men heet tseyl al gereet om te zeylene op dat goeden wint hadde. Siestu seyde gracie gods dat scip. ia ic seker vrouwe seide ic. maer seere verwondert mi want nye en sach ic sulke scepe. noch seyt si sulstu dy verwonderen alstu int scip wesen suls. daer sulstu sien die schone dinghen dorstu mit my daer in gaen Nu segt my seyde ic vrouwe duecht hoe heet dat scip ende wiet bestiert ende oec of icker in sal moeten sijn Dat scip seit si is bi namen geheten religioen het is gebonden bi obseruancien. alsoe lange alst alsoe gebonden is en maecht nymmermeer vreesen noch argheren Religioen is geheeten om dat dleuen van hem die daer in gaet wert ontbonden ende gebroken. waren die grote hoepen wel verwairt die eens iaers die goede verbinders daer an slogen ende wel te punte verbonden nymmermeer en soude tgrote scip mogen faelcieren wat dat hem misuiele. maer luttel luden mercken soe luttel op die cleyne wissen dat tscip dicwil in vreesen wert want hets openbaer dat die houpen nyewers toe en dienen of si en sijn gebonden met wissen Die wisse ic heete die cleyne geboden die behoeden ende beschermen die grote. waer by ick [77vb] segghe wye datse breect of achter laet alt scip is te crancker nymmer meer en sullen die grote geboden wel gehouden sijn si en sijn verwaert mitten cleynen in teykene van cleynen wissen Sy hebben alle haer instrumenten verloren. die grote houpen sijns te crancker ende tscip is vele te onseker. niet dat ic wil blameren of ontprijsen. want noch sijnre ghenoech grote hoepen die gheen noot en hebben van verbindene noch van nyewen wissen. Die mast die hoge gherect is ende dwers gecruyst dye helpt my wel om te seylene als de goede wint daer in slaet. Die mast is christus cruce ende die wint is die heilige geest wilstu cort in iherusalem wesen du moets dair in gaen ende logieren in een vanden casteelen. daer sulstu wesen goet ende starck in siele ende in liue. gheen vyant en macher in misdoen hoe seere dat hi schieten can ten ware dat men hem ontdade die poorten ende op gaue. Gawy daer seit si dat radic hets beter dan oftu ouer zwoms. in vreesen sijn sij die zwemmen ende qualic moghen si ontgaen

[fol. 78r]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim voor een poort op het schip, hoed in de hand, Vreze Gods met knuppel voor de deur>

[78ra] Doe leydde my gracie ten scepe ende toenden my die schone hoepen daer ic af seide ende hiet my dat ic ghinghe al om daer ic wilde si soude my daer in doen gaen. alsoe si mi hiet ic coes een casteel stanpans ghinc ic darwert den portier vandic voer die poorte die hadde in die hande eenen groten sompe Poertier seide ic laet mi gaen daer in want gracie heuet al soe gheordineert dye my tot hyer bracht heeft Vrient seyde hi wistic dat den coninc lief waer ic liet di lijden. Hoe seide ic is die coninc daer binnen. ia hy vrient sekere hets een teiken generael als ic ter doren sta datter binnen is die coninc ihesus Hoe heetstu seide ic. ic heete vrese gods ende bin fondament van alre vroetscappen. ic veriage die sonden dat si niet lo[78rb]gieren in desen casteel. mijne grote sompe heet die wrake gods die elc wel ontzyen mach. ick slare mede tvolc dat si ghene sothede doen en souden en daet dese colue men soude mi niet ontsien Hoe seide ic sultuere mi mede slaen. ia ic of du en moges anders in dit casteel niet comen Dus begonste ic achterwairt te deisene tot gracien ende seide Gracie segt mi mi dunct alsoe ghi seit die wech en is niet veylich Doe seide si hebstu vergheten dat ic seide datstuere souds vinden equipolencie van penitencien. den slach vanden portier en is gheen dootslach en ontsiet di niet daer in te gane om sine sompe Eest alsoe seide ic vrouwe. iaet seit si. so sal icker dan in treden. maer gaet ghi voren in ic sal v volghen

[fol. 78v]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim in een betegelde hal met om zich heen allerlei vrouwen>

[78va] Doe ghinc gracie voren in ende ick volchde haer maer die poortier en vergat mijns niet ende gaf my eenen slach dat ick mit allen leden verschoet ende ic hadde ter eerden gheuallen en hadde [78vb] mijn palster gedaen. zeker si en ontfaen niet alle sulcke halslaghe die ridders diet zwaert gorden het ware grote blijscap ende genoechte ontfinghen si sulke halslage alle ende groot profijt

<houtsnede: Vreze Gods slaat de pelgrim met zijn knuppel>⁶⁵

65 In tegenstelling tot alle andere houtsneden is op deze niet rechts de slapende pelgrim te zien. De rechterkolom van dit folium is dus deels leeg gebleven. Bovendien klopt de volgorde waarin de houtsneden zijn aangebracht hier niet geheel met de volgorde van het verhaal.

[fol. 79r]

[79ra] Nv seg ic v als wi aldus leden waren den poortier voir seit. Inden casteel sach ic menich wonder dat my seere schone dochte. daer was cloester reuenter dormter kercke capittel ende firmerie Ter herbergen ghinc ic eerst om my te rustene ende te gemake te doene. daer sach ick caritas en die daer diende ende herbergde die pelgrymen ende dicwile soe ghinc si totter poorte om die arme te voedene ic hebber v af geseit op andre tijden. het was die selue die testament van parijs las als moyses zijn relyef deelde Doe ghinc ic bet doere inden cloester ende in die kercke vant ic een schoen geselscap van vrouwen daer ic niet af en weet die namen van hem allen. want sonder meer van daer my meest of verwonderde dat vraechdic gracien. twee sach icker te gader den steghere vanden dormtere op clymmen daer of die eene an hadde een wambaeys ende dandere droech eenen stock. die ghene mitten wambayse was al naect sonder dat si dat wambaeys aen hadde. ende dandere was gewapent ontrent die handen mit hantschoen ende was gepareert mit witten clederen Twee andere sach icker te gader spreken ende ten capittele waert gaen waer of dye eene coorden ende banden droech. ende dandre hadde tusschen haer tande een vijle verstaelt ende was gewapent [79rb] mit eenre targe Eene andere sach ick die inden cloester ghinc ende my dochte dat si droech gesukerde spise ende bouen haer vloech een witte duue Een ander sach ic recht ontrent den reuenter die eene gorgiere hadde ontrent die kele Eene andre vant ic in die kercke die ene bosse droech als een bode ende hadde vlercken al ontdaen stappans te vliegene. ende si hadde in haer hant een boer. ende mitter ander hant diende si doode luden die mit haren dienste leuende worden Een ander was oec dair binnen die enen groten horen droech ende maecte daer binnen grote melodie van orgelen ende van santerien: ic peynsde dat si speelwijs was Als ic al dit gesien hadde my verlangde seer te wetene van gracien gods waer of dat alle die vrouwen dienden ende wie si waren Vrou seide ick segt mi wie dese vrouwen sijn ende waer of dat si dienen dies bid ic v want seere verwondert my van hem luden Doe seide gracie ic wille dattu eerst sies mitten oghen hoe dat men dient inden eersten inden reuenter ende daer na wat men doet in den dormtere

[fol. 79v]

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links drie vrouwen (een in een kleed gewikkeld, een met vleugels en een met hoorn) en de pelgrim in een zaal>

[79va] Doe leedese mi inden dormtere daer sach ic die ioncfrouwe mitten stocke die de bedden vermaecte ende wit lijnde waet daer op spreedde. ende hair geselinne mitten wambaeyse sanc al dus Ic singge ende dat is wel recht wet niet en draghic mit my ten cleynen doren en sal ick versteken sijn. want ic bin naect Daer na sach ick inden reuenter daer sach ic dat my seer verwonderde vele doder luden die gauen tetene den leuenden ende dienden hem soetelic ouer hair knyen Ende die vrouwe mitter gorgiere si visenteerde hem dier aten ende wat hem ghebrac dat volquam si hem Nu sal ic di segghen seyde gracie gods vanden edelen vrouwen van deser stede Die vrouwe die de coorde draget die is meestresse van hier [79vb] binnen naest my is si priorinne dye haer cloestriers bedwinct alle bint zijse bi handen ende bi voeten ende mit openen doren maect zijse prisoniers die is gheheeten Obediencia Die coorde[n e] ⁶⁶nde die banden sijn haer diuerse [ma]ndamenten die den proper wille soe verbinden dat zij niet en mach doen na sinen wille. du sullet wel weten hier na alstu in haer letsen suls sijn. Die vrouwe die de vijle draget die heet disciplina dat is die vrouwe die de ordine wacht van misdoene Die vijle die si in haren mont draget is dat castijen of begrijpen van quaetheden gheen sonden en laet si si en suuert ende purgeert Ende om dat sijt al wel doen wille ende nyemende misdoen mitter taerge die du hyer voermaels of dades is si ghewapent die name

66 Deze plaats en de hierna volgende slecht leesbaar.

[fol. *Ar]

[*Ara] ⁶⁷

weetstu wel die ghene die twambaeys an heeft ende die tledekijn sanc dat is gewillige aermoede die al heeft gelaten dat si in die werelt hadde van al heef si haer ontcleet ende nv is si naect. en had ic hair niet an gedaen tporpoent dattu bi trachede of daedes ende memorien gaefs. du wetes wel hoet heyt si singhet du hores wel dat si niet mit haer en draecht dat haer belemmert of dlijden benemen mach. hets dy wel noot dattu an hair vrientscap maecs ende bidt haer mit beyden handen dat si di helpen wille dattu also moges singhen. Nu hare geselinne mitten stocke radic di mede oec vrientscap te soekene ende maect dijn lief mensche van haer al dijn leuen lanc ende doet se alle nachte by dy slapen harde gaerne sal si by di ligghen. telken alstu wils want mitten anderen si dickent leyt ende maect haer bedde. het is goet sulke vriendinne te hebbene ende sulc een ioncwijf. quame venus inden dormtere si soudse veriagen mit haren stocke ende om gheen goet en soud zijse daer in laten slapen. ende wilstu die redene weten. want venus die veriaechde hair eens iaers van der werelt. soe dat daer recht is dat zijse oec hier veriaect Dese vrouwe is geheeten vrouwe witte. die wel ghedwegene die eyemende⁶⁸ en begeert hi en ware suuere ende sonder smette. ende wiltuse andersins noe[*Arb]men si heet suuerheit ende is casteleyne van desen casteele. daer en is torre noch venstre gheen si en wil al beschermen. sonder redene en heeft si die handen niet gewapent mitten hantschoe vele te stouter is si tegen stralen ende tegen geschut dat vliecht Du wetes wel den name vanden hantscoen. ic heb di hier voermaels geseit. sot waerstu dattuse dades. ⁶⁹ die vrouwe die du sages wandelen doer den cloester ende spijse dragen die cancellierigghe ende penitencierigghe⁷⁰ van hier binnen. si gheeft voetsel der sielen dat si niet en bederft van node. si vervult dat herte mit harer soeter spijse. si is geheeten lesse of studie. ende haer spijse heet heilighe scrifture die geleit is in fracine om dat si niet en storte onderwegen. in gheen vadt en mach si bet bewaert sijn dan in dat. an haer rade ick dy dattu makes kennesse ende mynne. want bi haer sulstu cort hebben dye vrientscap ende kennisse vanden anderen ende die gracie vanden heyligen gheest diese volcht gelijc eenre duue. hi sal di segghen ende openbaren wat dat men doet Nu sal ick di segghen van dattu saghes inden reuenter die vrouwe mitter gorgiere is geheeten abstinencia: haer gorgiere is sober[..]⁷¹chede. hets lange leden dat ict di segge⁷² die dode die leuende dienen ouer hair knyen dat sijn die goede luden die verscheeden⁷³

67 Fotokopie uit ander exemplaar.

68 eye is doorgehaald, erboven staat nie geschreven.

69 Achter dattuse staat een invoegingsteken; in de rechtermarge staat wt geschreven.

70 Het woord is doorgehaald, in de rechtermarge staat iets (?) geschreven.

71 Twee letters onleesbaar.

72 Hier staat iets (?) bovengeschreven.

73 Bladsignatuur l i.

[fol. *Av]

[*Ava] sijn so vele gauen den leuenden dat sire op mochten sustineeren soffisantelic. seker hi wair wel quaet van erde die bijden goede vanden doden moeten leuen ende anders bederuen hy bade doch ouer die siele. Ende daer bi wie datter beneficien of neemt gelijc al of si present waren om hem te danckene si liggen ouer die knyen ghelijc of si seyden Bidt voer ons ghy leeft by onsen goede doch ten minsten bidt ouer ons. Nu du sies datmen ditte hier wel doet die vrouwe die du sages in die kercke dye eene bosse draghet als bode dat is die vrouwe die weder dient na dat elc verdient. si heeft een boer daer si den hemel mede doer boert ende doet neder dalen tgoet dwelcke hem tleuen weder gheeft Dit boer heet eenpaerlijke continuacie dat bi sijnen eenpaerlijken geduere den hemel doer boert ende alsoe gheeft zij hem luden voetsele ende loent hem luden dubbele. noch hallinc noch penninc en hebben si ghegeuen ten wert hem dusent fout geloent. want si hebben [......]⁷⁴ dat leuen dat ewelicke geduert Soe dan al hebben sij den leuenden gedient vanden leuenden werden si weder gedient haer bode die dient si raschelijke vander doot doet zijse verrijsen bijder doget die si hem doet ende cort hare purgatorie. Wilstu weten den name vander vrouwen si heet bedin[*Avb]ghe si heeft wercken⁷⁵ om stappans den hemel te doer vlieghene om haer boetscap te doene voer gode ouer dijnes gelijke geslechte daer of is si bode ende procurerigghe alst tijt is ende presenteert haer voer den coninck in goeder trouwen ende siet haer boetscap. bi hair en is nyement in ghebreke. maer haer pro[...]racie⁷⁶ is bezegelt mit deuocien: ic rade di dattu tot haer gaes ende dattuse voren sends ter stede daer dv meens te gane. si sal dy wel stede connen ordineren om di te woenene. hets wel redene dat dijne comste daer te voren gheweten si. want nye mensche en setter voet hi en hadder te voren gesent Vanden dief die mit onsen heere hinc was si ghesent eewelic was hem te bet Soe dan gheloefstu my du sulse oec voren senden: du hebs te doene alsoe wel al hi Dye vrouwe dye du saghes spelen op die instrumenten mitten horene dat is die vrouwe die den coninc wect telken als hi slaperich is mit haren speelene ende blasene slaept hy te langhe sy wecten ende doetene op staen. Vigilancia heet mensche in latijne. haren horen dat is die toe roep van deus in adiutorium Telcker vren sonder cesseren soe blaest si int begin. ende daer na mit orgelen bedrijft si grote melodie Ende dan neemt si den soutere mitten anderen dan hoort men groot solaes

74 Onleesbaar op de fotokopie; in de linkermarge staat geschreven daer voert.

75 werc is doorgehaald, vlerc bovengeschreven.

76 Deels onleesbaar, in de rechtermarge ...?

[fol. *Br]

[*Bra1] van soeten sange ende melodye dat sijn die instrumenten die wel becomen mijnen vader den coninck almachtich ende seere wel b[.]ehaecht hem sulcke melodye. ende om datse hem [*Brb1] so wel behaecht diere mede speelt soe heeft hijse gemaect sijn meeste. speel wijf Sulc dinck behoort wel den coninc om hem te vermakene

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim (plots zeer oud) met de vrouw met de koorden>

[*Bra2] Mit dat aldus gracie an mi sprac ic sach comen voer mi die vrouwe die de coorden droech Nu segt seide si wanen comstu wair gaetstu ic wille dattuut mi segges comstu om ons te verspiene Neen seyde ic vrouwe maer ic wil gaen te iherusalem weert ende daer bi heeft my al hier ghebracht gracie gods om mijnen wech te cortene. Heeft sidi niet geseyt seide si dattu hier sulste vinden harde bedden ende zware pijne al en schijnet niet Ia zij seide ic ende ic soude gaerne haren wille doen mocht ic Daer en is niet seyde si du en sulles wel doen wilstu. [*Brb2] het hout al anden goeden wille Nu comt voert ende ghif haer dijn handen ende dijn voeten gelijc enen valck moetstu ghebonden sijn. Als ic alsulcke woerden verstont worde ick iammerlic versaecht want nye en was ic ghebonden noch ghewoene ghebonden te sine. Ic en dorste niet vlyen om gracye die my daer bracht hadde ende ic seyde doet al dat ghi wilt ic bin bereit. ic en soude niet dorren weder segghen enighe dinghen die ghi begheert. wel heeft my gracie voer gheseyt dat ic hier sal vinden equipolencie van penitencien Doe ontwant si hare coor⁷⁷

77 Bladsignatuur l ij.

[fol. *Bv]

[*Bv] den ende bant my mitten voeten dat my dochte dat ic was in een mute. die banden daer zij my mede bant deen eynde hielt si bider hant ende seide Als ic soude willen gaen eens sins ic soude moeten gaen andersins Daer na wist ic wel daer om en wil icker niet meer of scriuen Daer na soe bant sy mijne handen ende seyde. dat alt werc dat ic doen soude ware [*Bvb1] verloren tijt ic en wrocht bi haren rade Daer na dede si my die tonghe wt recken ende banter enen bant om ende seide dat ic niet spreken en soude ten ware dat ic by haren orloue sprake Desen bant seyt si is silencinum Benedicite die mach allleene die tonge ontbinden Van gracien gods en seg ic niet noch vanden anderen vrouwen diestu hier sies

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim, met band om zijn handen, en met Siecheit en Ouderdom>

[*Bva2] Als my die priorisse aldus ghebonden hadde gelijck enen hont een lange wile daer na sach ic comen twee queenen daer ic my seere of veruaerde Die eene droech twee cricken op haren hals ende ghinc op lodene voeten: ende een bosse had si gheschorst als een bode Dandre droech op haer hooft een bedde ende hadde haren dume in tusschen haren rieme ghesteken [*Bvb2] om te worstellen alsoe my dochte. Te gader quamen si te my ende seiden die doot sent ons tot dy ende ontbiet dy dat si tot dy comt sonder letten ende heeft ons gheheeten dat wi niet van dy en scheyden voer dat wi di hebben ghewelt ter neder ende al te mael verteert si wil di vinden al mat ende verwonnen Ick vraechde haer wie si was. ende ic seide ic en kenne v niet noch oec die doot is die doot

[fol. 80r]

[80r] [...]e meesterse soe wil ic doch weten wie si is. ende oec wil ic weten of ghi sijt mit hair dat wilt my seggen ende uwen name Doe seyde si v arguweren noch oec v vechten en mach di tegen ons niet helpen noch oec tegen de doot. want ten is nyement soe starc noch soe groot als wy tot hem comen hi en is stappans verwonnen die doot heeft die heerscappie op deser werelt. ende meer ontsien se coninghen heeren ende grauen dan ander volck. den rijcken ende den armen doet si alleens. ende gheen tijt als si wille en spaert si nyemende ende si comt tot meniger stede daer si niet en seyndt nocht en ontbiet te voren. ende daer bi doet zij di grote houeschede dat si geweerdicht ons te dy te voren te senden het is een seker teyken dat si tot di coemt sonder verdrach. van haer sijn wi speciale boden ende voerloepsters elc van ons sal di segghen onsen name ende onse officyen Doe sprack si die dbedde droech ende seyde. ick heete sieckhede dye altoos waer ic vinde ghesondichede ic pijne my teghens haer te worstelene ende te vellene om haer march te sughene. somtijt si my ter neder slaet ende dan ouer een wile daer na vel icse weder maer niet so dicke en soud se my vellen had si gheen hulpe an medicinen die vonden was om mi te veriaghene. dicwile gheualt dat [80rb] icse vinde sittende voer de duere daer ic mijne boetscap doen soude ende bi dien moet ic langhe buter der duere ontbeiden. maer ondanc si plaesteren ende sijn salue dicwil sluyp ic daer binnen ende dan rechte uoert gae ic my coppelen anden ghenen daer mi die doot an ghesendt heeft. ic slane ter neder. ick tredene al sijn march sughe ic hem wt. zijn vleysch eet ic. sijn bloec drinck ic dat hi noch cracht noch macht en heft ende dan doe icken liggen int bedde dat ic hier op mijn hoeft drage. om dat hem die doot al bereet vinden sal sonder yet vele daer toe te doene Doe seyde ic du en biste niet die bode die men blijdelic ontfaen soude. Seker antwoirde ic bin want ic bin die ghene die doet bedincken van penitencien als mense al heeft vergheten. ic bin die tvolc dat vten weghe brenghe ten rechten wege Eens siaers hi die natuere maecte om dat hy sach dat die sommighe op hem niet en achten ende hadden hem mit allen vergheten riep my ende seyde. Ghanck seyt hy in mijne werelt ende worstelt ende vecht teghen die ghene die du sies die best sijn opt hare. si vreesen my luttel om dat si ghesont sijn ende hebben my al vergheten. gaet ende castijtse ende corriseertse ende in haren bedde bint se soe vaste dat si niet op en mogen staen noch te haren wille hem om⁷⁸

78 Bladsignatuur l iij.

[fol. 80v]

[80v] keeren ende dat sij verliesen den appetijt van etene ende van drinckene. Te dien eynde seg ic dy om dat ic wille dat si hem beteren ende an my roepen om ghenade ende dat si peijnsen om haer siele te behoudene. soe als die doot coemt dat elc van hem luden seggen mach Siet doot en dochte dy niet een stroe Al mijn herte heb ic gheleyt an mijnen scepper ende al mijn ghepeyns slaet alstu wils mijn siele is al bereet wt te gane van haren weerlijken leuene Penitencie heeftse soe wel ghedweghen dat si wel ende schoen gepurgeert is ende suuer ghemaect. Nu seg ick dij voerwaer alsoe drae als hy my dat hiet ter stont haeste ic my ende ghinc my ondersetten om te worstelen teghen elcken al die werelt dore. menighen hebbe ick verwonnen ende ter neder geuelt int bedde gheleyt Nu maect di bereet ic wille teghen di vechten ende worstelen. niet langhe wil ick verbeyden Dander oude ghesellinne seyde ic moet my eerst seggen wie zij is zij heuet my beloeft Ick wilt wel seyde si Doe seyde my die andere. ic bin seyt si die du eens iaers nymmermeer ghesien noch ghekent en waende hebben alstu waers ghedreghen van ioncheden. neen seystu. si is soe verre si gaet al schoenkijns lanc wordet eer sire comt by moeten mach ic noch wel speelen. [80vb] Nu seker wel is waer dat ic cranck bin ende al schoenkijns gae. nochtan pas ouer pas gaet men wel verre. al bin ick al schoenkijns ghecomen nochtans bin ic hier ende heb dy achterhaelt. ende ic bringhe di nyemare dat die doot die nyemende en spaert coemt tot dy sonder verdrach ick bin haer bode ende voerloepstere gheen ander bode en mach dy warachtigher nyemare seggen dan ic. mijne gesellinne lieght somtijts om enighe contrarien diese bebelet hare bootscap te doene. mair my en mach gheen dinck beletten ter werelt die waerheit te segghene. ic bin outhede die gherompelde die blare ende die grijse ende sonder haer int hoeft. ic bin die ghene daer men raet aen soeken soude ende grote eere soude men my doen. want ic hebbe gesien den tijt voerleden. ende goet ende quaet geproeft dat sijn van sciencien die glosen. waer bi dat men die dinghen kennen mach. nymmermeer en sal man sciencie hebben noch eere hi heeft eerst ghesien ende gheproeft. nochtan gheuallet dickent al hebbe ic vele ghesien ende dat ic wel out bin honder iaer dat ic dan bin gheset inden rinc vanden kinderen ende al ontvarwet ic. int laetste en sal ic hebben geen vroetscap noch wijsheit om te radene. ende dair om vloechte mi eens iaers ysayas als hi my alsoe sach

[fol. 81r]

[81ra1] Segt my seide ic vanden cricken ende dan vliet stappans van hier na dattu dijne bootscap gedaen hebs. dijne presencie en becomt mi niet Becomt seit si of en doe mi en roec want van dy en sal ick niet scheyden voer die doot comt. ic sal di recht nv soe slaen dattu nymmer meer en suls hebben blijscap Crepel ende crom sal ic di maken mitten groten slagen die ic di gheuen sal maer soe vele voerdeels sulstu van my hebben bistu vroet dat ick dese twee cricken gheuen sal om dy op [81rb1] te rustene. niet dattu bi desen occusoene dijnen palster laten suls want gheestelic stock ende menschelic sijn goet te gader Mijne crijcken sijn menschelicke ende om den lichame te helpen dragen. om der redenen dede icse maken ende draechse aldus mit my want niet soe varinc en vel ickene ter neder hi en is op dander zijde op ghehouden al slae ickene op dandere. Soe dan neemtse alle beede si werden dy van noode Mijne slage sijn vreeselic du sultet noch wel weten

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim op bed met Siechede en Outhede aan weerszijden>

[81ra2] Nv comt hier seit si geselinne hets tijt dat wi hem an gaen om tegens te worstelen ende om te leggene int bedde gaet an deen side ic sal gaen an dander side ic sel hem hinderen daer ic mach Doe quamen si te my alle bee[81rb2]de en velden my ter neder ende begonsten mi te nijpene ende te grabbelen bider kelen. roepen ende claghen mocht ic wel gheen ander solaes en hadde ic. Ten lesten si leyden my te bedde ende bonden my daer in seggende nv siet voer di die doot⁷⁹

79 Bladsignatuur l iiij.

[fol. 81v]

[81va1] comt gegaen al dat si mach loept si di op onversien dat en connen wi niet beletten. want wi hebben di van al[81vb1]len dingen wel geauiseert te voren ende noch auiseren

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim zittend op de rand van zijn bed met Ontfarmicheit bij zich>

[81va2] Mit dat ic in sulcke puncte was ende ic alsoe te bedde lach eene vrouwe sach ic comen te my die my therte dede verblijden. een ghelaet hadse simple ende goedertieren ende hadde getrect een borste wt haren hantgate van haren rocke ghelijc of si ghinge om hoey te bindene. eene coorde had si in haer hant ende quam tot my rechteuoert ende ontbandt haer coorden Nu comt hier seide si gae wy in die firmerie. want du en sijs hier niet wel Doe seyde ic tot haer Lieue vrouwe seker ick wil gaerne mit v gaen. maer om dat ic niet en weet wie ghi sijt soe bidde ic si eerst dat ghijs my vroet maect. Ic saelt [81vb2] di seyt si dan segghen Wetet dat ic bin die ghene die na sentensien gegeuen in allen iugementen sal sijn ontfanghen of mi en si onrecht gedaen. want eens iaers als die souuereyn coninck gheiugeert hadde smenschen geslachte ter eweliker doot om sine verdiente soe dede ic hem nochtan zijne hant daer of doen om enich bescudt Ic dede hem stellen eenen boghe sonder peese inden hemel in teykene van paeyse. Die peese heb ick die boghe is te hem waert Ic hale ende trerke wt dye ketyuen van haren misualle. ende daer bi accordeert redene dat men my heet ontfarmichede. dat is te segghene der ketyuen coorde mise

[fol. 82r]

[82ra] ricordia om die te treckene wt der ketiuicheden. mijn moeder caritate span die coorde ende als die coorde breken sal dan en sal nymmermer yement meer te hemele clymmen Waer bi seyde ic hebdy wt getrect uwe borst isser melc in dair mede dat ghi my lauen wilt Iaet seyt si du hebster noot ende noch meerder noot sulstuere hebben dan gout of of siluere: Conpassie heet si die wel noot is om die arme mede te saluene. ic soegher mede die hongherige ende niet en gheef icse den ghenen die my voertijts misdaen hebben. Aristotiles seit dat melc anders niet en is dan bloet dat verkeert is ende wit gheworden bi backene van hitten die sine roethede beneemt. Weetstu wat dit te seggene is. du moets weten dat die man die vol gramscepen is die en heeft in hemel niet dan roet bloet. dwelke nymmermeer wit en werdt het en si dat caritate doet backen ende veranderen sine roethede in witten. witte melc werdet alst ghebacken is ende die roethede vliet al wech. ende dan so wie sulcke melc heeft die vergheeft al dat hem misdaen heeft enich mensche. wel is geprijst al sulck een mamme ende noetdorsttich Mijn vader die an cruce hinc van sulcker mamme was hi wel voersien alsoet wel noet was om te thoenene daer hi dede doer boren sijne sijde ende of doen sijnen [82rb] rock van menschelicheden. nye en dede moeder so vele om haer kint doe bleeck zijne mamme wel. Tot elken kersten mensche seide hi neem die wil zuyghen. coemt voet in my en is niet meer roet bloets Caritate die heuet ghebacken ende verandert in witter melc om tgemeen profijt ende weluaren. nye en soech mensche sulke borst noch sulke melc Nu seg ic dy dat ic alsoe soeghe alle die ic sie ghebreken hebben ende alsoe slacht ick mijnen vader ende caritaten mijnre moeder Ende oec moetstu weten dat waer ic sie enighe arme menschen dye hongher hebben ic gheue hem broot tetene ende te drinckene gheue ic hem al toos na mijn macht ende state Sie ic yemende droeue sonder troest of die tonvreden is. of yemende naect ic cleedene ende vertroestene ende stellene tot paciencien of te vreden De pelgryms ontfae ic in mijn huus ende als ic weet geuangene ic gaese visenteren. die doot sijn doe ick ter eerden. ende die sieck liggen of van outhede te bedde liggen ic diense. ende daer bi heeft my gracie gods ghemaect firmerie van deser stede. ick diene cleynen ende groten ende vermake haer bedde ende gheen gebrec en laet ic hem hebben daer ict beteren mach. soe dan wilstu mit mi comen ic bin bereet di te dienen Ic seyde ia ic groten wille heb ics. mar hoe dat

[fol. 82v]

[82va1] wesen sal dat en weet ick niet. dese andre vrouwen houden my soe vaste dat ic nv niet volghen en mach. grote doget had di my wilde ghij se van my weeren. Of weeren seyt si dies en heb ic gheen macht. maer mach ic mit mijnre coorden sal ick di mit mi leeden in die fermerie te rusten. de boden sullen oec mede comen dat peynse ic wel want si en sul[84vb1]len niet van dy scheeden dat waen ic wel eer die doot coemt. Doe ontwant zij haer coerden ende bantse ant bedde ende ter stont leeddese my alsoe. die quenen volchden oec voet ouer voet dies ic vter maten seer droeue was. mijn cracht ende macht was my al benomen ende beroeft daer bi en mocht ict niet beteren

<houtsnede: rechts de slapende pelgrim, links de pelgrim op bed met de Dood met kist bovenop hem, naast het bed Gratie Gods>

[82va2] Als ic in die fermerie was ende ic daer een lanc stick gheghen hadde. onuersienlic ende recht haestelic sach ic comen eene vreeselijke lange queene dye trat op myn bedde daer ic seere of veruaert was soe seere was ic van haer ontstelt ende gheureest dat ic niet tegen haer spreeken en mochte noch hair yet vraghen Eene seysene hilt si in hair hant ende een doot [82vb2] kiste droech si. ende hadde doe recht den eenen voet op mijn keele om mi te versmorene shola hola seide gracie gods die niet varre van dair en was. Ontbeidt een luttel ic sal hem eerst segghen twee woerden. Nu segt seide die queene maer haest di want elder heb ic te doene Doe quam gracie gods tot mi ende seide Nu sie ic wel seyt si dattu zijs ten vtersten passe ende te nausten van dijnre pel

[fol. 83r]

⁸⁰grymagie. siet hier die comen is die welke van eertschen dinghen dat eynde is ende die termijn dijn leuen neemt si te maeyene ende ten eynde te brenghene ende dijnen lichame sal si legghen in haer scrijne om den wormen te etene. Dese dingen sijn al ghemeene elken mensche. want elc mensche die inde werelt leeft is ghecompareet ende gheleken teghen die doot ghelijc als dat gras tegen die seysene. want het is hoey heden groene ende morghen droge. Du hebs langhe gheweest groene ende hebs ghehadt regene ende wijnt. maer nv moetstu sijn ghemaeyt ende gedeelt in tween sticken dat doorkijn is cleyne die siele ende die lichame en souden niet mogen liden dair doir te samen. die siele sal eerst liden ende daer na sal die lichame comen. maer soe drae en saelt niet sijn. want eerst sal tvleysch verrot sijn ende weder nyewe ghegroeyt: Nu besiet ofte wel bereet zijs ende van allen punten wel voersien. want het hout aen dy du suls cortelic sien die grote stede daerstu lange na gestaen hebs. du zijs ter dore die du ouerlanc sages inden spiegel Bistu wel al naect ontcleet du sulster wel in ontfanghen sijn. dwelke du soe seere begheres alstu eerst sages. maer ymmer ic rade dy dattu an mijnen vader roeps ghenade belouende penitencie hebstuse niet voldaen du sulse gaerne [83rb] voldoen in purgatorien daer du in gaen suls Nu seg ic v had ick mogen spreken ic hadde haer vele gevraghet van saken daer ic of duchte die welke ic niet en wiste. sothede eest te beydene totter noot. want als men dicwile waent dat die doot noch verre is soe staet si ter doere. ic wist wel dat ic was beuaen want die doot liet hair seysene lopen ende dede mijn siele verscheyden vanden licham dat dochte my soe my droemde. maer net dat ic alsoe was in sulc torment. ic hoorde dat orloy vanden conuente ende dye schelle luydde te mettenen. Als ic die schelle hoorde luden ic werde ontwaeck. maer ic vant mi seere besweedt. ende om mijnen droem so worde ic peynsende ende wert grotelick vereent ende veruaert. maer ic stonde op ende ic ghinck te mettenen. maer soe mat was ic ende soe flau dat icker luttel gedoen mochte. mijn herte had ic al gheset aen mijnen droem dat my dochte ende noch dunct my dat recht alsoe is al so my droemde de pelgrymagie vanden mensche dat hy dicwile is in sulcker vreesen. ende daer by heb ict gesedt int ghescrifte recht alsoet my doe ter tijt droemde. niet dat ict al int ghescrifte ghesedt hebbe. want tghescrifte soude te lanc sijn. heb ic dit niet wel ghedroemt ick bidde dat te rechte ghecorrigeert si van hem diet bet droemen

80 Deze zijde is getranscribeerd naar een fotokopie van een ander exemplaar van de incunabel. Aan het Haagse exemplaar ontbreekt de tekst van het begin van de onderste zes regels van de linkerkolom, door een afgescheurde hoek.

[fol. 83v]

[83va] connen of diet bet doen connen so vele seg ic. mair isser in boerte of loghen datment vertelle voer droem want gheen drom en machmen voer enighe waerheit openbaren. gheen erroer en soude ic willen houden staende in gheenre manieren. maer gaerne soude ic willen dat bi desen drome die ic sach alle pelgryms hem versagen ende wachten hem dat si niet vten wege en gaen want dat dolen van enen anderen is een recht avijs ende een voirsien dat elc mensche sal nemen sulcken wech. mits welken hi mach comen tot eenen goeden eynde welc eynde is die loen ende blijscap van hemelrijcke. die welcke blijscap ons wille verleenen de almachtighe gods sone Amen

¶ Hier eyndt het boec vanden pelgrym. Ghedruct tot haerlem Int iaer ons heeren duysent vier hondert lxxxvi opten xxsten dach in augusto