Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 89]

En nog altijd weten we niet wat de biografie is

Monica Soeting, scheidend hoofdredacteur van Biografie Bulletin en Jaap Bos, de nieuwe hoofdredacteur, ontmoetten elkaar en spraken over het blad en hun ideeën over het genre van de biografie. Wat waren hoogtepunten in de afgelopen tien jaar? Welke ontwikkelingen liggen in het verschiet? Welke vragen zijn belangrijk in dit vak? En is dit wel een vak?

MS: Hoe ik terugkijk op tien jaar Biografie Bulletin? Toen ik redacteur werd, gingen de meeste discussies over de techniek van het schrijven van biografieën. Vaak ook over praktisch-theoretische zaken, zoals de vraag of je mag psychologiseren of niet. Niet al die discussies waren altijd even interessant. Zo vind ik de vraag of je als biograaf mag psychologiseren niet echt zinvol. Wat mij betreft mag alles. Maar als je je tot de psychoanalyse wendt, zou je je op zijn minst zou moeten afvragen waar je mee bezig bent. Ik merk dat daar soms te gemakkelijk aan voorbij wordt gegaan. In de Traumdeutung zegt Freud: Je bent je naam. Bovendien speelt het lichaam in zijn theorieën een grote rol. Daarmee loopt hij vooruit op het denken van literatuurweteschappers als Paul John Eakin, maar dat wordt maar door weinigen opgemerkt. Mensen missen veel van wat Freud interessant maakt en vergeten wat de psychoanalyse eigenlijk is: een neurosenleer. Freud wordt dus vaak op een beperkte manier gebruikt, en soms zelfs een verkeerde: veel biografen suggereren op grond van de psycho-analyse oorzaakgevolg relaties, die vaak veel te simplistisch zijn. Dat reducerende denken heeft de biografie geen goed gedaan. Bovendien ben ik het helemaal eens met Douwe Draaisma, die in een interview met Biografie Bulletin zei dat biografen niet als psychologen te werk hoeven te gaan, al was het alleen maar omdat wat psychologen daarover te berde kunnen brengen, niet veel toevoegt aan een normale menselijke interactie.

JB: De aantrekkingskracht van het Freudiaanse denken op biografen heeft ook iets ironisch: al dat psychologiseren, in de zin van ‘de psychoanalyse bedrijven op een ander’, dat is per definitie strijdig met de psychoanalyse. Dat geldt zelfs voor Freud zelf, die zich tegen beter weten in aan dat genre heeft bezondigd. De bedroevend slechte biografische studie van de Amerikaanse president Woodrow Wilson is uit de Standard Edition gehouden: de editors konden niet

[p. 90]

geloven dat hij daaraan had meegewerkt. Ten onrecht, zo is gebleken. Hij was er wel degelijk medeauteur van.

Freuds case-studies, daarentegen, zijn veel interessanter - maar die worden niet gezien als biografieën maar als een soort medische detectives. Wat jammer! Als het omgekeerde het geval zou zijn geweest zou de biografie veel meer aan Freud hebben gehad dan nu. Nu zit de biografie opgescheept met een hoeveelheid hele matige stijlfiguren, in plaats van al die prachtige fabulaties waarmee Dora en de Rattenman te lijf zijn gegaan. Dáár zou een biograaf nog eens wat aan hebben!

MS: Objectiviteit in de biografie, nog zo'n thema dat voor veel biografen een belangrijke rol speelt. Sommige mensen stellen bijna natuurwetenschappelijke eisen aan de biografie, maar een biografie is nou juist allesbehalve een natuurwetenschappelijk onderzoek. Het verlangen naar ‘harde, objectieve bewijzen’ is sowieso achterhaald - het is een negentiende-eeuws verlangen om voor wetenschappelijk te worden aangezien. Natuurlijk spelen feiten een grote rol in een biografie, maar feiten zijn niet neutraal. Het is vanzelfsprekend dat je als biograaf je data controleert, maar het punt is dat veel discussies daarop gefixeerd raken, en afleiden van de vraag wat voor soort verhalen de gebiografeerde én de biograaf over het leven van de gebiografeerde willen vertellen. Dergelijke discussies lijken in dienst te staan van de legitimering van het biografische genre zelf, van een verlangen naar academische status. Vergelijk het met iemand die gelovig wordt. Die sluit zich niet aan bij de Doopgezinde Kerk, of bij liberale Hervormden, maar wordt zwaar Rooms Katholiek - dat is een tastbaar geloof. Zo is het met veel biografen: die willen een wetenschappelijke biografie schrijven en denken dat die gestoeld moet zijn op negentiende-eeuwse natuurwetenschappelijke eisen.

Veel biografen lijken er bovendien van te schrikken dat ‘hun onderwerpen’ zich gebeurtenissen of data steeds weer anders herinneren. Maar het is heel normaal dat we ons in de loop van ons leven dingen bepaalde gebeurtenissen anders herinneren. Herinneringen worden in het heden gemaakt, en passen zich aan de context aan, zegt Eakin. En Douwe Draaisma formuleerde het in het interview met Biografie Bulletin zo: ‘Het geheugen bedient zich van finalisme en determinisme. Historici moeten dergelijke finalistische interpretaties afleren. Biografen moeten zich niet bekommeren om de betrouwbaarheid van het geheugen, maar moeten zich afvragen waarom mensen hun herinneringen aanpassen.’

JB: Inderdaad: feiten zijn onbetrouwbaar. Het zijn een soort dubbelspionnen. Aan de ene kant fungeren ze als informant voor de biograaf en leggen ze de bewegingen van hoofdpersoon vast, maar aan de andere kant fungeren ze als masker, vertroebelen ze alles wat de hoofdpersoon heeft gedacht, gehoopt, gewild, kortom staan ze in dienst van iets dat we helemaal niet kennen.

Ik las eens een autobiografisch verhaal van een man die in Amerika in de jaren zestig een lezing zou geven - dat was toen nog bijzonder. Hij staat voor het spreekgestoelte, zijn papieren in de aanslag, hij wil beginnen - de deur zwaait open: ‘Kennedy has been shot!’.

[p. 91]

Dat verhaal vertelde ik aan een collega, die zei zonder aarzelen: Te mooi om waar te zijn. Dat zou best eens kunnen kloppen. Uit de psychologie weten we dat ‘flash bulb memories’ (herinneringen die aan dramatische gebeurtenissen zijn gekoppeld, zoals de moord op Kennedy) vaak niet blijken te kloppen; ze zijn verdicht, vervalst, verfraaid, verzonnen. De anekdote is dus vermoedelijk niet waar maar is dat niet óók een ‘feit’?

Ik bedoel maar: biografen hebben ook een taak, ze moeten op z'n minst met die feiten een gesprek aangaan. Daarna kun je ze alsnog standrechtelijk executeren.

MS: Er wordt vaak veel te sjiek over biografieën gedaan. Biografieën lezen en schrijven doen we toch grotendeels gewoon uit nieuwsgierigheid? Waarom zouden we afgeven op zogenaamde triviale biografieën, zoals die van popsterren? De biografie van Justin Bieber vervult in wezen dezelfde functie als de biografie van Beckett - voor de lezer is het een spiegel, een reflectiemiddel, een manier om zijn of haar leven met dat van anderen te vergelijken.

JB: Ik zie de biografie vooral als een metafoor, als een manier om iets te vertellen over de wereld aan de hand van een figuur. Het leven van een mens is het instrument waarmee je iets kan duidelijk maken wat je op een andere manier misschien niet of niet goed kan laten zien.

Als biograaf stel ik het leven van een enkel individu voorop als instrument om de geschiedenis te meten. Het leven alleen, dat zelf geschiedenis is geworden en waarmee geschiedenis wordt gemaakt, ongrijpbaar, ondefinieerbaar, onbepaald en toch onmiskenbaar ‘leven’, vormt het materiaal waarmee je als biograaf werkt - al het andere, al die bronnen, al die herinneringen, al het materiaal waarmee een biografie wordt opgebouwd, het is allemaal van secundair belang, zelfs al is het het enige waarop de biograaf terug kan vallen. Het de ander waarmee het gevecht wordt aangegaan - maar vergis je niet: lezer en schrijver in gelijke mate.

MS: Virginia Woolf zei: een leven valt niet samen te vatten in een biografie. Daar ben ik het helemaal mee eens: je kunt onmogelijk alle geleefde seconden, alle gedachtespinsels en alle waarnemingen te boek stellen. Maar je kunt er wel een verhaal over vertellen, zoals we dat ook voortdurend zelf doen.

JB: Verhalen zijn geladen met het leven, maar het omgekeerde is ook waar: het verhaal biedt gezichtspunten en openingen om te handelen in een verder lege ruimte. Je moet je dat verhaal eigen maken, en hoeveel moeite kost dat niet? Hoeveel moeite kost het niet om grip te krijgen, zelfs op je eigen geschiedenis? Is in vergelijking met de autobiograaf, de taak van de biograaf niet veel eenvoudiger?

De biograaf is in het verhaal van de ander binnengedrongen en al kan hij de richting ervan niet bepalen, zijn aanwezigheid kan hij niet verbergen, al was het alleen maar, zoals Sam Dresden ooit schreef, doordat hij het verhaal interpreteert. Hij deint op de golven van de geschiedenis van een ander mee, hij is ingescheept als verstekeling, maar heeft het voordeel (of misschien is het een nadeel?) dat hij weet waar de reis eindigt.

[p. 92]

MS: De biografie veronderstelt in feite een interdisciplinaire werkwijze, alleen zie ik dat nog niet zo in het veld, op dit moment. Geschiedenis en literatuurwetenschap lijken vaak van elkaars bestaan niet te af te weten.

JB: Verhaalde herinneringen zijn als Tolstoiaanse families: de banale lossen op, de ongewone dringen zich aan ons op. Maar we herinneren ons niet het ongewone, we herinneren ons wat anderen als ongewoon beschouwen.

MS: Twee jaar gelden heb ik voor Biografie Bulletin Maaike Meijer geïnterviewd, hoogleraar aan het Centrum voor Gender en Diversiteit van de Universiteit van Maastricht. In dat interview stelt zij dat het tijd is voor een nieuw paradigma in de biografie. Dat interview maakte een hoop los, en ik beschouw het als een van de hoogtepunten van mijn hoofdredacteurschap. De redactie heeft met Biografie Bulletin discussies willen uitlokken, manieren willen zoeken om na te denken over de functie van de biografie, een beetje weg van discussies als: ‘klopt het allemaal wel?, of: 'is de biografie een literair of een historisch genre?’ We hebben bovendien ‘het biografische’ uit het geijkte patroon willen halen en meer aandacht willen besteden aan andere vormen van levensverhalen, zoals dagboeken, brieven en blogs.

JB: Wat ik zou willen is dat de biografie meer als een instrument gaat fungeren en niet als een eindproduct van een denkexercitie wordt opgevat maar als een onderdeel daarin. De biografie heeft, als het goed is, iets te zeggen over de wereld van nu. Denk aan de biografie van Fortuyn door Dick Pels - zoeits moet je voor ogen staan als je een ‘politieke biografie’ schrijft, dat het over een politicus gaat is dan in feite bijzaak.

De beste biografie, denk ik wel eens, is een biografie die voor alles probeert géén biografie te zijn - ongeveer zoals de autobiografie van Bourdieu: ‘Dit is geen autobiografie’ staat er voorin. Dat is het wel, maar tegelijk niet, of liever gezegd, het is ook een commentaar erop.

MS: Richard Holmes, een van de beroemde Britse biografen, heeft een romantische opvatting over biografieën. Hij vindt het mooiste aan het schrijven en lezen van een biografie dat je je verdiept in een andere, voorbije wereld. Dat vind ik ook heel aangenaam, maar ik vind het ook belangrijk dat biografieën vooroordelen en clichés omvergooien. Veel te vaak conformeren biografen zich aan bestaande misvattingen, zoals het idee dat vrouwen ‘vroeger’ niet werkten of geen opleiding kregen.

JB: Wat ik ook zie is dat biografen zich conformeren aan ‘grote geschiedenissen’ en daarin weinig ruimte laten voor afwijkende perspectieven. Ik heb dat in mijn boek over de querulanteske arts Van Dieren geprobeerd te doen door antwoord te zoeken op de vraag hoe je tegelijk kunt mislukken én succesvol kunt zijn. Een heerlijke paradox. Om dat te begrijpen heb ik gekozen voor de idee van een ‘cultureel nabeeld.’ Een nabeeld is de voorstelling die je ziet wanneer je intensief naar iets hebt gekeken en dan de ogen sluit: op het netvlies licht een negatieve afspiegeling van het origineel op, bijna als grap.

[p. 93]

Je kunt dat op de geschiedenis toepassen. Denk aan de beroemde formulering van Marx, dat de geschiedenis zich herhaalt, de tweede keer als ‘farce’, wanneer in tijden van revolutionaire crisis angstig de geest van het verleden wordt opgeroepen ‘om in deze oude eerwaardige vermomming en in deze geleende taal het nieuwe bedrijf van de wereldgeschiedenis op te voeren’.

Van Dieren was een buitenstaander die het nieuwe niet afwees bij wijze van parodie, maar als een manier om er grip op te krijgen. Ik vond dat een uitstekende metafoor voor de politieke situatie waarin we ons bevonden toen ik dat boek schreef. Het tegenovergestelde vind ik in de biografie van Langeveld, de Utrechtse pedagoog, die in oktober uitkomt. Dat was een man die enorm op de voorgrond trad en een poosje geweldig succesvol was maar als persoon nadrukkelijk uit zijn eigen werk is gebleven, zozeer zelfs dat het er onder heeft geleden. Hij dacht dat zijn werk op zichzelf kon staan, dat hij als auteur zich daaruit terug kon trekken. Maar dat bleek een vergissing en ik denk dat de reden waarom verschillende biografische projecten over Langeveld eerder zijn mislukt precies schuilt in dat vreemde verlangen van hem om ‘objectief’ te zijn: hij werd onaanraakbaar.

MS: Mijn biografie, waar ik nu eindelijk wat meer tijd voor kan vrijmaken, gaat over Cissy van Marxveldt, de ‘meisjesboekenschrijfster’. Van Marxveldt vertelt telkens weer andere verhalen over haar achtergrond en maakt alles mooier dan het waarschijnlijk allemaal was. De grote vraag is waarom ze dat doet. Een antwoord op die vraag vond ik in 4.50 from Paddington, een verhaal van Agatha Christie. Een van de personages uit dat boek is een jonge vrouw die cum laude is afgestudeerd in de wiskunde in Oxford, het hoogste van het hoogste dus. Iedereen verwacht van haar dat ze een wetenschappelijke loopbaan volgt. Maar wat doet ze? Ze wordt huishoudster, weliswaar een huishoudster van topkwaliteit, die zich uitstekend laat betalen, maar toch. Christie legitimeert die op zich triviale bezigheid - of beter, een bezigheid die als triviaal wordt beschouwd - door haar personage een wetenschappelijke achtergrond te geven; op die manier wordt het triviale tot een machtsmiddel verheven. Cissy van Marxveldt deed iets dergelijks. Als schrijfster van meisjesboeken werd ze door literatuurcritici niet serieus genomen - meisjesboeken schrijven is immers het laagste van het laagste. Dus vertelde ze over haar leven op zo'n manier dat het leek alsof ze een intellectuele achtergrond had, wat niet overeenkomt met de documenten die zijn overgeleverd. Ze wekte daarmee de indruk dat het schrijven van meisjesboeken een genoegen, of zelfs iets als een hobby was, dat zij zich, als ontwikkelde vrouw met een indrukwekkende achtergrond kon veroorloven.

JB: Monica, je hebt de redactie verlaten - je kan terugkijken op een geslaagd verleden en voor wat betreft de toekomst hopen we toch nog af en toe van je te mogen horen!

MS: Ik op mijn beurt ben benieuwd om te zien hoe het blad zich verder zal ontwikkelen!

JB: Daar zeg je wat. Voor Biografie Bulle-

[p. 94]

tin een koers uitzetten, als een kapitein op een schip met verrekijker en sextant op de voorplecht vooruit wijzen: dat is niks voor mij. Ik ben in de grond van de zaak een anarchist - ik geloof niet in planning, niet in vooruitkijken, ik geloof zelfs niet in vooruitgang.

Maar waar ik wel in geloof is de creativiteit van de mens, in het vermogen om nieuwe dingen te verzinnen. Daarvoor ruimte scheppen zie ik als mijn taak hier. Als ik iets hoop te bereiken met dit blad is het dat: een podium creëren waar je net wat andere dingen kan doen dan elders. Waar je stukken kunt schrijven die stimulerend zijn, misschien een beetje apart, maar toch academisch. Want voorwaarde is wel dat het goed geschreven is. Er moet een kop en staart aan zitten, goed onderbouwd zijn, logisch, en ja, alsjeblieft ook vernieuwend. Als dat lukt heeft Biografie Bulletin een toekomst.