Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 22]

Herinnering als provocatie.
De autobiografieën van Thomas Bernhard en Christa Wolf
Jerker Spits

‘Waar nu het kruis hing, was nog de op het grauwe muuroppervlak opvallend wit gebleven vlek te zien, waarover jarenlang het schilderij van Hitler hing’, schrijft Thomas Bernhard in zijn autobiografie. Dit artikel analyseert twee autobiografieën van Duitstalige auteurs waarin de herinnering aan het nationaalsocialistisch verleden een belangrijke rol speelt: Die Ursache van de Oostenrijker Thomas Bernhard en Kindheitsmuster van de Oost-Duitse Christa Wolf. Hoe beschreven Bernhard en Wolf dit verleden? Hoe reageerden lezers daarop? En wat zeggen die reacties over de verhouding tussen tekst en werkelijkheid, en de autobiografie als genre?

De autobiografie als literair genre: van waarheid naar illusie

Voor ik inga op de autobiografieën van Bernhard en Wolf is het goed stil te staan bij de theorie van het genre. Hoe heeft de wetenschap tegen de autobiografie aangekeken?

De eerste wetenschapper die serieus werk maakte van de autobiografie was de Duitser Wilhelm Dilthey. Hij en zijn leerlingen geloofden dat de lezer de afstand tot de autobiograaf door ‘Einfühlung’ kon overwinnen. Een opvatting die grote overeenkomst vertoont met de populaire opvatting van het genre in onze tijd: je leest de autobiografie van Oprah Winfrey, en je weet wie Oprah is. Ook bij autobiografieën die honderden jaren daarvoor geschreven zijn, geloofde Dilthey dat de lezer in staat was talige, sociale en politieke verschillen te overbruggen door zich te verplaatsen in de autobiograaf. Als voorbeeld voor de wijze waarop de autobiograaf zijn leven zou moeten beschrijven, stond Goethe model. In zijn autobiografie Dichtung und Wahrheit had Goethe zijn hele leven overzien: van jonge kiem tot een reusachtige eik in het woud van de Duitse cultuur. Zo moest de autobiografie zijn: een ontwikkelingsroman van het eigen leven met een happy end.

[p. 23]

Vanaf de jaren zeventig was deze opvatting steeds moeilijker te verdedigen door de invloed van Freud en de moderne sociologie. Was het individu wel zo vrij als Goethe geloofde? Bernd Neumann (Identität und Rollenzwang) en Peter Sloterdijk (Literatur und Organisation von Lebenserfahrung) stelden dat de persoonlijkheid van de autobiograaf sterk door maatschappelijke verhoudingen bepaald is.

Vanaf de jaren tachtig plaatste het poststructuralisme vraagtekens bij alle gangbare opvattingen over literatuur en werkelijkheid: teksten verwijzen niet naar de werkelijkheid, maar vooral naar zichzelf. Die gedachte had nogal wat gevolgen voor een genre dat als geen ander pretendeert de waarheid te vertellen. De Amerikaanse literatuurwetenschapper Michael Sprinker sprak zelfs van het ‘einde van de autobiografie’. Ook volgens Paul de Man (Autobiography as De-facement) is de autobiografie geen bron van zelfkennis, maar illustreert de onmogelijkheid ervan. In plaats van op de historische en politieke context van de autobiografie legde hij sterk de nadruk op retorische stijlfiguren. Vaste oriëntatiemogelijkheden buiten de literaire tekst, zoals de persoon van de schrijver en de werkelijkheid waarnaar de tekst verwijst, zijn een illusie.

Thomas Bernhard: herinnering als provocatie

Een voorbeeld van de deconstructie van de autobiografie, zoals Paul de Man die voor ogen stond, geeft Thomas Bernhard. Hij presenteert zijn herinneringen niet als waar, maar schrijft dat het allemaal ‘vervalsingen’ zijn. Die vervalsingen treden op door het schrijven zelf: je kunt de waarheid niet op papier krijgen, ‘omdat de herinnering alles tot een leugen maakt’. Bernhard maakte vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw naam als schrijver van Anti-Heimatliteratur: toneelstukken, verhalen en romans over een vijandig, louter door nationaalsocialisten of katholieken bevolkt Oostenrijks landschap. Bernhards figuren zijn even scherp als hilarisch, even bitter als lachwekkend. Bernhard is een meester van de overdrijving (‘in Oostenrijk is alles altijd het ergste geweest’), gebruikt theatrale effecten (een blinde Immanuel Kant op een schip vol dwazen, een oorlogsmisdadiger die stiekem Himmlers verjaardag viert) en hanteert een zeer muzikaal en ritmisch proza. Door zijn humor en venijn is hij de lievelingsauteur van veel germanisten en theatermakers. Na zijn dood kunnen ook steeds meer Oostenrijkers om Bernhard lachen.

Dat was toen Bernhard leefde



wel anders, zoals blijkt uit de ontvangst van het eerste deel van zijn vijfdelige autobiografie, Die Ursache (1975). Het boek bestaat uit twee hoofdstukken, met als titels Grünkranz en Onkel Franz. Grünkranz is de hardvochtige nationaalsocialist die het voor het zeggen heeft in het internaat waarin Bernhard opgroeit. In 1945 wordt Grünkranz afgelost door de even hardvochtige katholieke geestelijke Onkel Franz. Wat verandert er in 1945? ‘Waar het schilderij van Hitler aan de muur hing, hing nu een groot kruis, en op de plaats van de piano die, door Grünkranz bespeeld, onze natio-

[p. 24]

naalsocialistische liederen zoals Die Fahne hoch of Es zittern die morschen Knochten had begeleid, stond een harmonium. De hele ruimte was nog niet eens opnieuw geschilderd, daarvoor ontbrak het kennelijk aan geld, want waar het kruis hing, was nog de op het grauwe wandoppervlak opvallend wit gebleven vlek te zien, waarop jarenlang het schilderij van Hitler hing.’ Dit is een bepalende scene voor Bernhards beschrijving van het Oostenrijk van zijn jeugd.

1945 is geen cesuur, het is een vloeiende overgang tussen twee regimes die volgens Bernhard verdacht veel op elkaar lijken. Onder de onmenselijke Grünkranz plegen scholieren zelfmoord; na 1945 slaat Onkel Franz de scholieren even onwillekeurig en onbarmhartig. De bevolking van Salzburg ‘heeft niets geleerd, in tegendeel. Hier kan zomaar weer het nationaalsocialisme, het katholicisme aflossend, heersen, deze stad voldoet aan alle voorwaarden’. Bernhard hekelt het vergeten na 1945. Salzburg is een stad ‘die haar herinnering heeft uitgewist’. Opvallend is dat de autobiograaf in andere passages veel twijfel uit aan de herinnering, maar hier zeer fel is en overtuigd van zijn gelijk. Een ander onderdeel van Bernhards beschrijving vormen de overnachtingen in schuilkelders tegen de geallieerde bommen. Bernhard is, samen met relatief onbekende auteurs als Gert Ledig en Arno Schmidt, een van de weinige auteurs die daar in de Duitstalige literatuur bij stilstaat.

Sommige critici vonden Bernhards beschrijving van het nationaalsocialisme realistisch en geslaagd. Zij vonden hierin inderdaad de ‘oorzaak’ van de haat tegen zijn vaderland. Maar veel reacties waren negatief. Van een autobiografie hadden de critici meer objectiviteit verwacht. In Salzburg

Thomas Bernhard

werd zelfs een ‘Verein zur Rettung des internationalen Ansehens der Festspielstadt Salzburg’ opgericht, om de negatieve beeldvorming door Bernhards autobiografie te bestrijden. De Neue Kronen Zeitung, de Oostenrijkse Telegraaf, schreef: ‘De stad, waarop alle Oostenrijkers terecht trots zijn, bestempelt Bernhard als “grootste prostituee ter wereld”. (...) Die uitspraak over Salzburg maakt Bernhard in de ogen van de Oostenrijkers afschuwelijk.’ Daarnaast hadden veel lezers moeite met het spel dat Bernhard speelt met zijn eigen identiteit. ‘Zichzelf laten doorzien wil hij niet’, schreef de Stuttgarter Zeitung.

Veel van de tegen Bernhards autobiografie (1975-1982) geuite bezwaren komen overeen met een traditioneel begrip van het genre: de autobiografie als een geloofwaardige, zinvol gestructureerde terugblik op het eigen leven. Bernhard benadrukte juist het inwisselbare en fictieve: ‘Had ik alles wat ik heb beschreven niet zelf meegemaakt, dan had ik het waarschijnlijk verzonnen’. De autobiografie is voor Bernhard niet meer het paradigma voor een hogere vorm van identiteit en waarheid, zoals bij Goethe, maar een medium om elke vastomlijnde voorstelling over identiteit te logenstraffen. Dat, gecombineerd met de provocerende

[p. 25]

herinnering aan het nationaalsocialisme, maakte Bernhards autobiografie voor veel lezers moeilijk te verteren.

Subjectieve authenticiteit: Christa Wolf

‘Het verleden is niet dood, het is niet eens verleden’ - luidt de eerste zin van Kindheitsmuster. Het is een statement. Vanaf de jaren zeventig ontwikkelde de Oost-Duitse schrijfster Christa Wolf haar poëtica van de subjectieve authenticiteit: persoonlijke belevingen worden geobjectiveerd om een blik op de geschiedenis te geven, waarbij de eigen ervaring het vertrekpunt blijft. Ook in Kindheitsmuster gaat het om gemeenschappelijke patronen (‘Muster’) van een jeugd in het nationaalsocialisme. Deze autobiografie illustreert Wolfs poëtica van de subjectieve identiteit.

Als je terugblikt op Wolfs schrijverschap, komt als eerste de zogenaamde Duits-Duitse literatuurstrijd in beeld, een discussie over de merites van Oost-Duitse literatuur en de houding van Oost-Duitse schrijvers, die in 1992 vooral in West-Duitse media

Christa Wolf

door West-Duitse commentatoren gevoerd werd. Met haar loyale houding aan de partij, haar vasthouden aan socialistische idealen na de Val van de Muur en haar niet altijd even handige mediaoptreden - ze was duidelijk niet gewend aan de brutaliteit van de vrije pers - was Wolf een makkelijke prooi. Had Wolf in 1963 niet een roman geschreven - Der geteilte Himmel - waarin de vrouwelijke hoofdfiguur kiest voor trouw aan de DDR, in plaats van haar geliefde Manfred te volgen die vlucht naar het Westen? Was dat niet onvervalste socialistische kitsch? En riep Wolf haar landgenoten in 1989 niet op in de DDR te blijven omdat nu de kans was gekomen een echte socialistische maatschappij op te bouwen? Hoe naïef kon je zijn?

Ook toen Kindheitsmuster verscheen, waren er veel kritische reacties - in oost en west. Het boek was te ikkerig, te subjectief, het ontbrak Wolf aan het juiste ‘klassenperspectief’ en Wolf was niet ‘sociaal’ genoeg, schreef Annemarie Auer in het Oost-Duitse tijdschrift Sinn und Form. Auer had liever meer aandacht voor de heroïsche daden van het communistische verzet gehad, zoals in de DDR-literatuur lange tijd gebruikelijk was. De uitgave van Sinn und Form waarin critici het voor Wolf opnemen en Auer bekritiseren om haar dogmatische opvattingen, is een spannend stukje literatuurgeschiedenis van de DDR. Het toont aan hoe de ruimte voor nieuwe opvattingen, meer subjectiviteit en een andere blik op het nationaalsocialistische verleden, bevochten moest worden.

Ook in de Bondsrepubliek kon Wolf niet rekenen op een enthousiast onthaal. Voor de prominente criticus Marcel Reich-Ranicki was het een steen des aanstoots dat

[p. 26]

Wolf weliswaar Amerika en rechtse regimes als die van Pinochet bekritiseerde, maar misstanden in de DDR onvermeld liet. Een enkele criticus vroeg zich af of Wolfs aanpassing aan de DDR niet terug te voeren was op de patronen van aanpassing en leugentjes om eigen bestwil die Kindheitsmuster beschrijft.

Dat niet elke criticus in de DDR Wolfs beschrijvingen van de Kristallnacht, dorpsgenoten die verdwijnen en toespraken van Goebbels op de radio kon waarderen, heeft een eenvoudige verklaring. Kindheitsmuster maakt een provocerend statement. Kindheitsmuster zegt: dat nationaalsocialistische verleden, die Tweede Wereldoorlog, dat is ook onze geschiedenis. Het is ook de geschiedenis van de DDR. En dat was niet vanzelfsprekend. Het nationaalsocialistische verleden was immers een ontsporing van een kapitalistische maatschappij. Het was het bruine erfgoed van de kapitalistische Bondsrepubliek - een maatschappij die eigenlijk gewoon fascistisch gebleven was, ook al had ze een parlement en een gekozen volksvertegenwoordiging.

Kindheitmuster trekt ook een parallel



met het heden uit de jaren zeventig. En omdat Wolf daarbij vooral ingaat op de tekortkomingen van Westerse landen, verweten West-Duitse critici haar vooringenomenheid en een te grote loyaliteit aan de DDR - een staat die alleen in naam democratisch was. Zo staat Kindheitsmuster herhaaldelijk stil bij de rassenscheiding in het Amerika in de jaren zeventig, vaak na beschrijvingen van nazimisdaden: ‘Dat ooit sprake is geweest van de opstand van de Joodse bevolking in Warschau (...) (En wanneer nu de zwarten in hun ghetto's op een dag toch in opstand komen? vraag je aan een blanke Amerikaan. Vol spijt zegt hij: ze hebben geen kans. Omdat ze zwart zijn. Men herkent hen toch. Elk van hen zou worden neergeknald)’.

Terecht wees een criticus als Reich-Ranicki erop dat Wolf hier kort door de bocht gaat: in Amerika mochten er dan ghetto's zijn, in Nazi-Duitsland waren er niet alleen ghetto's, maar ook gaskamers.

Feit en fictie

De autobiografen Bernhard en Wolf twijfelen aan hun eigen herinneringen. Net als het poststructuralisme benadrukken zij de beperkingen van de schrift. Maar om de receptie en de discussie over herinnering die deze teksten oproepen te begrijpen is het tegelijk nodig de autobiografieën te verbinden met hun historische context, in samenhang met concrete historische gebeurtenissen te brengen en de referentialiteit van het genre onder ogen te zien. Dat de autobiografie door de schrift beperkt wordt, de grens tussen feit en fictie vloeiend is en zelfbeschrijvingen niet vrij zijn van verzinsels, betekent nog niet dat er geen enkele verbinding mogelijk is met de werkelijkheid buiten de tekst. Het leggen van die verbinding is juist zinvol, wanneer je de context van een autobiografie en haar werking op de lezer wilt begrijpen. Referentialiteit mag een illusie zijn, maar het is een illusie die de verwachting van de lezer nog altijd bepaalt.