Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 11]

Van donkere zolder naar digitaal zichtbaar
Het dagboek van Thea Citroen (Amsterdam, 1921 - Auschwitz, 1942)
Denise Citroen

‘Alles was weg’ was het enige dat Denise Citroen over haar in Auschwitz vermoorde familie te horen kreeg. Wanneer zij bij toeval het dagboek van haar tante Thea vindt, zit er niets anders op dan het na het stiekem gelezen te hebben weer te verstoppen. Maar het verhaal laat haar niet meer los en met hulp van toevallige gebeurtenissen ontrafelt ze de geschiedenis die aan dit dagboek verbonden is. Kan deze geschiedenis laten zien waaruit de erfenis van de Shoah bestaat?

Als kind luisterde ik tijdens het eten graag naar de spannende verhalen die mijn vader vertelde over de oorlog en zijn ontsnapping uit Nederland in 1941. De gevaarlijke tocht naar Engeland via Frankrijk en Zwitserland, vervolgens via Spanje en de VS had 2,5 jaar geduurd. Mijn vader nam als decoder op een torpedobootjager in dienst van de Britse marine deel aan operatie D-day op de Noordzee. Hij had een voltreffer op zijn schip als een van de weinigen overleefd. Maar over zijn familie repte hij met geen woord. Ik had er toen geen weet van dat hij meteen na de oorlog begonnen was een familieboek samen te stellen, met daarin de namen van hen die ‘niet teruggekomen waren’. Over wat er precies was gebeurd met mijn tante Thea en mijn grootouders Abraham en Anna werd bij ons thuis niet gesproken. Alsof het vanzelf sprak dat na de oorlog alles weg was. Er waren geen foto's van mijn vaders familie, en hun namen werden niet genoemd. Begin jaren '60 werd ook op school bij de behandeling van de Tweede Wereldoorlog niet verteld wat er met joden gebeurd was.

Dat niet alles weg was ontdekte ik als puber midden jaren '60 in een doos op zolder. Daarin zat een leren album met daarop in gouden letters ‘Tagebuch’. In dit dagboek schreef Thea over de heftige gevoelens die zij koesterde voor Nico, een twintig jaar oudere man. Hij genoot een zekere

[p. 12]

bekendheid als dichter onder de naam Anthonie Donker, pseudoniem van Professor N.A. Donkersloot (1902-1965). Vanaf de straat bespiedde ze Nico terwijl hij achter zijn bureau aan het werk was. Ze liet bloemen en pakjes bezorgen en ging een paar keer bij hem op bezoek. Hoe idolaat ze ook van hem was, zijn gedichten voorzag ze soms van ongezouten commentaar. In oktober 1940 noteerde de achttienjarige Thea: ‘Hij schreef pas: “Achttien jaren, godenleeftijd want/ voor men twintig is, is men onsterfelijk”. Hij moet zich wel erg over zijn jeugd heen voelen als hij dat schrijven kan. Want als je 18 bent, voel je niets van die godenleeftijd.’ Over de laatste strofen schrijft ze jammer genoeg niets, terwijl Donker daarin de dreiging van de bezetting verwoordde. ‘Diepe wateren zijn uw kalme oogen / Door een donkren onderstroom bewogen // Demon, diep in 't water, wacht nog, wacht. Weldra zijn zij door een floers betogen, / Later smeeken zij om mededogen. Nog is zij onsterfelijk en lacht.’ Na zijn arrestatie in het voorjaar van 1942 vanwege zijn verzetswerk uitte Thea vooral haar zorgen om hèm. Toen Donker weer vrijkwam was zij al gedeporteerd.

Van het dagboek raakte ik behoorlijk in de war. Kennelijk was niet alles weg. Nooit had ik iemand iets over een dagboek horen zeggen. Hadden mijn ouders en oudere zus het gelezen? Dat het bewaard was gebleven was een wonder, dat ik het gevonden had was toeval, maar dat ik het stiekem gelezen had moest ik voor me houden. Er zat niets anders op dan het dagboek weer te verstoppen en af te wachten tot ik me van dit geheim kon bevrijden.

In mijn studententijd was Thea mijlenver uit mijn gedachten. Toch liet haar dagboek me niet met rust. Vanwege de verhuizing van mijn ouders was de zolder leeggehaald, het oud papier was meegenomen door een opkoper. Vanaf die tijd eindigde elke droom in het oude huis, waar alles nog precies zo was als vroeger. Kennelijk maakte ik me grote zorgen om het dagboek dat tijdens de verhuizing misschien was kwijtgeraakt. Het liefst had ik mijn vader daar rechtstreeks naar gevraagd, maar dat durfde ik niet.

Begin jaren '80 besloot ik te gaan logeren in New York bij mijn oudtante Willy, de jongste zuster van grootmoeder Anna. Als een ware ‘grand old lady’ genoot zij volop van alle geneugten van de grote stad. In haar appartement vol antiek was geen spoor van het vooroorlogse Amsterdam te bekennen. Toch begon ik over vroeger, over de familie. Had ze misschien nog foto's? Met tegenzin - ‘kom je daarvoor helemaal hier naartoe, ga de stad in, musea bezoeken!’- haalde ze oude albums tevoorschijn. Wat ze erbij vertelde ging volkomen langs me heen. Het lukte me niet om ook maar één woord te onthouden. Ik keek alleen maar naar de foto's. Van mijn vader als kind, van Thea, van mijn grootouders, van nichten en neven, ooms en tantes, de hele ‘misjpoge’. Deze foto's namen bezit van me. Iets anders dan die beelden kon ik op dat moment niet in me opnemen. Terug in Amsterdam vertelde ik mijn vader dat ik jeugdfoto's van hem gezien had. Zonder omhaal van woorden gaf hij me een doos met foto's en brieven van de familie. Volkomen verrast nam ik de doos aan, niet in staat te reageren. Met een eenvoudige mededeling had ik voor elkaar gekregen wat met vragen stellen niet gelukt

[p. 13]

was. Thuisgekomen ontdekte ik dat Thea's dagboek niet in deze doos zat.

Met de geboorte van mijn zoon in 1986 was het mijn beurt de familiegeschiedenis door te geven. Tussen hem en mij zou het zwijgen zich niet herhalen. Om later antwoord te kunnen geven op zijn vragen ging ik verder met het familieonderzoek. Het waren de begindagen van internet. De eerste zoekmachine verscheen op het wereldwijde web en archieven werden digitaal toegankelijk. Op de computer in de Universiteitsbibliotheek typteik ‘Thea Citroen’ in. Tot mijn verrassing verscheen haar naam op het scherm, in het volle licht. Haar bestaan werd als het ware opnieuw bevestigd en dit digitale spoor voerde naar Den Haag. In het Letterkundig Museum las ik Thea's ontroerende afscheidsbrief aan Donker die een nieuw aanknopingspunt bood. Vlak voor haar deportatie en onwetend over zijn lot, feliciteerde Thea hem in deze brief alvast met zijn vrijlating: ‘Dit pakje wordt u gebracht door mijn vriendin Alma nu U goed en wel op vrije voeten staat.’ Wat zou Alma over Thea te vertellen hebben? Ik zocht Alma's adres op en ging onaangekondigd op bezoek. Alma en haar man ontvingen me allerhartelijkst in de keuken van het Drentse notarishuis die vol hing met portretten van hun kinderen. Zij waren opgegroeid met verhalen over ‘tante’ Thea, haar foto stond op het buffet. Pas later kwamen ze er achter dat Thea niet hun echte tante was. Een groter contrast tussen Alma en mijn vader, die beiden veel van Thea hielden, is nauwelijks denkbaar.

Bij terugkeer in 1945 stond mijn vader er alleen voor. Van het Rode Kruis ontving

Thea Citroen 1941

hij na maanden wachten een op zakelijke toon gestelde brief met informatie over het lot van de familie. In de brief over Thea staat dat ‘moet worden aangenomen’ dat zij ‘uiterlijk in de loop van september 1942 in de buurt van Auschwitzaan de gevolgen van ziekte, uitputting of vergassing is overleden’. Zijn ouderlijk huis in Amsterdam was leeg. Aan Alma hadden Thea en haar familie voorafgaand aan hun deportatie wat persoonlijke bezittingen, waaronder Thea's dagboek, toevertrouwd. Van Alma kreeg hij de spullen van de familie terug, maar Thea's dagboek kon zij niet afstaan. Hiervoor werd een omgangsregeling afgesproken. Nadat het jarenlang tussen hen heen en weer had gereisd kwam er in de jaren '60 na een ruzie abrupt een einde aan.

[p. 14]

Alma liet het dagboek voorgoed bij Karel achter. Aan een dramatisch verlopen oorlogsverhaal was een akelige naoorlogse geschiedenis toegevoegd. De aan het dagboek verbonden herinneringen bleken te pijnlijk om te koesteren en te dierbaar om afstand van te doen.

Begin jaren '90 kocht ik mijn eerste computer. Nu zou ik Thea's dagboek kunnen digitaliseren. Probleem was alleen dat ik daar met mijn vader nog steeds niet over kon spreken. In plaats van naar het dagboek te vragen bood ik hem simpelweg aan het over te typen. Op dit moment leek hij te hebben gewacht, gezien de gretigheid waarmee hij het dagboek aan mij overdroeg. Midden jaren '90 stelde Steven Spielberg mij aan als hoofd van de Nederlandse afdeling van de Shoah Foundation om hier duizend getuigenissen van overlevenden van de Shoah digitaal te verzamelen. Als coördinator sprak ik telefonisch met vrijwel alle deelnemers. Eén van hen bleek mijn tante gekend te hebben. Er waren meer voorvallen die me met haar in contact brachten.

[p. 15]

Zo'n toevalstreffer was een grote foto in de Volkskrantvan 23 mei 1997 waarop een dikke man in zwart pak afgebeeld staat in een winkelvoor de toonbank met ringen of horloges. Dat was de zaak van mijn grootvader in de Kalverstraat. Het onderschrift luidde: ‘Rijksmaarschalk Hermann Göring doet kunstinkopen in Amsterdam tijdens de bezetting. Deze foto is gemaakt op 25 juni 1940.’ Direct schoot me het fragment te binnen waarin Thea deze gebeurtenis had beschreven. Diezelfde avond had zij genoteerd: ‘Het leven is vreemder dan welk fantastisch verzinsel dan ook. Had iemand ons voor een maand gezegd dat Göring persoonlijk voor duizenden guldens in de winkel zou uitzoeken, we hadden ironisch gelachen. En nog wel bij Joden kopen!’

Langzamerhand had ik voldoende stof en moed verzameld om het verhaal van Thea's liefde voor Antonie Donker te publiceren. Onder de titel ‘Tegen het leven is geen droom bestand’ verscheen het in het literaire tijdschrift De Parelduiker in de zomer van 2002. Die zomer ging mijn vader weer verhuizen. Terwijl ik niets meer verwachtte had hij opnieuw een doos voor mij. Hierin zaten zeven filmblikken van mijn grootvader die een enthousiast amateurfilmer was geweest. Sportevenementen waren zijn grote passie. Tussen 1925 en 1941 filmde hij autoraces op de weg en wielrenners in het Olympisch Stadion. Gevolgd door optochten met fanfares en de zeppelin boven de Dam. Hoe fraai ook, hier zat ik niet op te wachten. Waar bleef Thea, waar bleef de rest van de familie? Opeens is Thea te zien, een jaar of vijf, voor een raam zwaaiend naar haar vader achter de camera. Op de volgende beelden zijn Thea en haar broer telkens een paar jaar ouder. Spelend op straat, springend op het strand, rennend door de duinen. Thea komt op film, alleen en samen met haar broer, ouders, grootouders, ooms, tantes, neven en nichten, zestig jaar na haar dood weer in beweging. De laatste beelden zijn in kleur. Thea staat in de duinen met een opengeslagen schrift in haar hand, naast haar staat Alma, ze kijken er samen in, pratend en lachend. Terwijl Thea's ogen op het schrift gericht blijven, draait Alma haar hoofd weg en tuurt met haar hand boven haar ogen in de verte. Op dat moment stopt de film. Een toevallig bevroren beeld dat vanuit het heden bekeken vooruit lijkt te wijzen naar de gebeurtenissen die zouden volgen.

Thea's dagboek werd tijdens de oorlog verstopt en na de oorlog verzwegen. Jarenlang deedik hieraan mee, tot ik besloot om het verhaal van het dagboek te achterhalen. Dankzij toevallige voorvallen en ontmoetingen kwamen er steeds meer verhalen tevoorschijn. Verhalen die eerder verzwegen werden, die een ander zouden belasten, die niemand wilde horen. De erfenis van de Shoah blijkt te bestaan uit ontroerende en pijnlijke verhalen, die elkaar tegenspreken en de gevolgen van onmogelijke keuzes laten zien. Het zijn verhalen die verteld moesten worden en steeds weer opnieuwverteld zullen worden.