Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 93]

Een liefdevolle visie op een virtuoze vluchteling
Leven en werk van Rudolf Noerejev verfilmd
Jan de Kater

Het gefilmde portret van de Russische danser Rudolf Noerejev door Patricia Foy toont de achtergrond van de danser, zijn ambities en zijn talent. Omdat negatieve aspecten van zijn karakter en stijl van dansen in deze documentaire - anders dan in de geschreven biografie - nauwelijks aan de orde komen, is het op grond van Foys portret niet moeilijk Noerejev te adoreren.

Wie de documentaire van Patricia Foy over Rudolf Noerejev (1938-1993) bekijkt, zal de danser tot zijn idolen gaan rekenen, ook als dat eerder niet het geval was. Noerejev was een arrogante, eigenzinnige, egocentrische, hartstochtelijk gedreven danser, maar ook een trouwe vriend, die je graag zijn minder plezierige eigenschappen vergeeft.

Foy, tv-producent bij de bbc en met een Emmy gelauwerd, grijpt voor haar verhaal over Noerejev terug op het succesvolle model van de krantenjongen die het tot miljonair schopt, in dit geval tot balletdanser. Het begin van de documentaire laat in zwart-wit een stukje zien van Noerejevs variatie op de pas de deux uit Le Corsaire, die hij in 1958 danste nadat hij zijn opleiding aan de Leningradse Vaganova Dansacademie had voltooid. Daaraan gemonteerd volgt een voortzetting van diezelfde variatie uit 1963, in kleur. Noerejev was toen al naar het westen gevlucht. Hij ziet er eleganter uit, heeft een beter verzorgde houding, maar is even energiek. Beide opnamen tonen Noerejevs verbluffende technische vaardigheden én de intensiteit van zijn aanwezigheid op het toneel. Daarmee wist hij het publiek zijn leven lang te betoveren. De documentaire eindigt met een sprongetje. Noerejev, bijna aan het eind van zijn carrière, springt naakt de warme Middellandse Zee in vanaf een rots op zijn privé-eiland bij Amalfi, ten zuiden van Napels. We hebben even daarvoor, zonder commentaar, zijn gruwelijk gemaltraiteerde voeten gezien die hem, volgens Julie Kavanagh in haar biografie (Nureyev. The Life, New York, 2007) voortdurend pijn bezorgden.

Tussen begin- en eindshot in laat Foy Noerejev over zijn leven praten, waardoor de documentaire een autobiografisch

[p. 94]

karakter heeft gekregen. Noerejevs levensverhaal wordt met veel balletfragmenten geïllustreerd, waaronder een verbluffend mooie en ontroerende scène uit de Notenkraker, samen met Merle Park. Dat alles is aangevuld met interviews met mensen die in zijn leven een rol speelden. Een commentaarstem praat het geheel aaneen.

Eenzaamheid

In Oefa, de hoofdstad van de voormalige Basjkierse Autonome Sovjetrepubliek, interviewde Foy de 101-jarige Anna Udeltsova, die ooit bij Diaghilev danste en als balletlerares de jonge Rudolf onder haar hoede nam.

Natuurlijk komen ook vele andere dansers in beeld. Natalia Dudinskaya vertelt waarom ze, als vijfentwintig jaar oudere en gevierde prima ballerina, de net van school komende Noerejev koos als haar partner. Met haar danste hij bij het Kirovballet zijn eerste hoofdrol. Veel aandacht is er voor Margot Fonteyn, wazig maar opvallend mooi gefilmd, die net als Dudinskaya Noerejevs kwaliteiten onderkende en hem tot haar partner verkoos. Hoewel ook Fonteyn een stuk ouder was dan Noerejev, vormden ze lange tijd een ideaal paar dat elkaar uitstekend aanvoelde en aanvulde.

Door de popsterren-status die Noerejev in het westen verwierf - hij was de meest gefotografeerde man van de ‘swinging sixties’ - paste hij niet goed meer in het gezelschap van het Royal Ballet, waarvan hij graag deel wilde uitmaken. Toen zijn partnerschap met Fonteyn voorbij was, volgde een periode van gastoptredens en grote klassieke producties bij gevestigde gezelschappen, waarin hij natuurlijk de hoofdrol danste en waarmee hij schatrijk werd.

De choreograaf George Balanchine raadde hem aan zich te richten op rollen uit het moderne dansrepertoire. In de documentaire is Noerejev te zien in scènes uit Apollon Musagète van Balanchine zelf, Pierrot Lunaire van Glen Tetley en Aureole van Paul Taylor.

Na uitstapjes bij de film werd Noerejev in 1982 directeur van het Ballet van de Opera van Parijs. Het werd echter al gauw duidelijk dat een directiefunctie in zo'n ingewikkeld hiërarchisch apparaat als de Parijse Opera niet goed bij zijn kwaliteiten paste. Rond 1990 bereikte Noerejev een beslissend punt in zijn loopbaan. Kon hij nog langer optreden? Moest hij zich op een ander vak richten? Of zou hij van zijn vrije tijd gaan genieten? Hij wist dat dansen belangrijk was voor zijn psychische en fysieke conditie, maar hij realiseerde zich ook dat hij eigenlijk nergens meer bij paste. Hij voelde zich eigenlijk nooit op zijn gemak in gezelschap. Daarom ook, zegt hij in de documentaire, koos hij altijd voor huizen aan de rand van een stad of voor locaties ver weg van anderen. De commentaarstem rondt de documentaire af met de constatering dat eenzaamheid de prijs is die Noerejev voor zijn totale overgave aan de dans, de schoonheid en de perfectie heeft betaald.

Bestudeerd

Het aardige van deze documentaire is dat je snel het leven van Noerejev wordt ingezogen. De danser wordt geportretteerd als iemand met een sterke persoonlijkheid, die alle moeilijkheden overwint, omdat zijn danstalent dat waard is. Wie identificeert zich niet graag met zo iemand? Bovendien

[p. 95]

is het niet alleen fascinerend om Noerejev in actie te zien, maar ook om grote sterren uit het verleden over hun vak te horen praten.

Ruimte voor kritische opmerkingen of beschouwingen laat de aanpak van Foy echter niet. Elke geïnterviewde schetst een positief beeld van Noerejev. Over de strekking van de documentaire heeft hij ongetwijfeld zelf veel te zeggen gehad.

Het gevolg is dat de documentaire eenzijdig blijft. Als Noerejev iets beweert wat niet klopt, wordt dat niet gecorrigeerd. Zo lag zijn Parijse woning - waar hij vaak was - aan de Quai Voltaire, aan de Seine, recht tegenover het Louvre en dus niet aan de rand van de stad. De vraag rijst of hij wel zo afkerig was van gezelschap als hij zegt. Daarmee vraag je je natuurlijk meteen af in hoeverre al zijn andere uitlatingen betrouwbaar zijn.

Dat niet iedereen in de danswereld zo'n hoge dunk van Noerejevs kwaliteiten had, komt niet aan de orde. Rudie van Dantzig, een goede vriend van Noerejev, beargumenteert bijvoorbeeld in een interview in Het Parool van 18 december 2010 waarom Clint Farha Noerejev meer bekoorde: ‘Clint bewoog soepel als een kat, Rudolf niet. Integendeel, het was veel meer bestudeerd allemaal.’

Een ander nadeel van deze documentaire is de beperktheid van de behandelde onderwerpen. Over Noerejevs relaties en zijn onstuimig homoseksueel gedrag wordt niet gerept, en, nog belangrijker, ook zijn hiv-besmetting en het fatale gevolg daarvan blijft onbesproken. Het gegeven dat hij zich realiseerde dat zijn lichaam hem weldra in de steek zou laten, moet een belangrijk aspect zijn geweest van de crisis waarin hij rond 1990 verkeerde.

Een biografie van 700 bladzijden, zoals die van Kavanagh, kan veel van de genoemde nadelen opvangen. Noerejevs gedrag op de Vaganova Dansacademie, beeldend beschreven door enkele medeleerlingen, zou als illustratie van zijn karakter voor een film echter te veel tijd in beslag nemen. Foys keuze om de jonge Noerejev door een kleine jongen te laten spelen en zijn eerste danslessen te verbeelden door een volksdansgroep, pakken nogal knullig uit.

Niet alleen door de beperkingen van het medium, maar ook door het beperkte en onkritische autobiografische karakter, is Rudolf Nureyev, a documentary uiteindelijk niet echt een volwaardige biografie. Maar als ‘appetizer’ is het een aanrader.

Rudolf Nureyev, a documentary. Productie en regie: Patricia Foy. Antelope Films Limited, 1991. Distributie: Arthaus Musik, München.