Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 90]

Een glorieuze melancholie
Orhan Pamuks liefdesverklaring aan Istanbul
Esra Almas

Je zou het een biografie van een stad kunnen noemen, Orhan Pamuks Istanbul, net zoals de Nederlandse uitgever van Max Rodenbeck diens boek over Caïro een biografie noemde. Maar Istanbul is evengoed een autobiografisch document, waarin de auteur vertelt over zijn persoonlijke herinneringen aan de stad waar hij in 1952 werd geboren. Volgens Esra Almas laat het boek vooral zien hoe Pamuk de identiteit van de stad, waaraan hij zijn eigen identiteit zegt te ontlenen, zelf heeft helpen creëren.

Istanbul is de stad waaraan de Turkse schrijver Orhan Pamuk zijn identiteit ontleent. Zo suggereert hij dat tenminste in Istanbul. Herinneringen en de stad. In deze auto/biografische liefdesbrief aan Istanbul vertelt Pamuk over zijn kinderjaren en zijn vroege jeugd tot aan het tijdstip waarop hij besloot schrijver te worden. Dit portret van de kunstenaar als een jongeman is doorspekt met literaire en kunstzinnige weergaven van de stad, vooral door negentiende-eeuwse Franse auteurs die de stad bezochten, vroeg twintigste-eeuwse Turkse schrijvers die de stad adopteerden als een brug tussen de resten van het Ottomaanse Rijk en de opkomende cultuur van de Turkse Republiek, en door fotografen die de stad in zwart-witfoto's vastlegden.

Pamuks memoires kun je beschouwen als de tekstuele vertaling van zijn ervaringen als stadsbewoner. De jonge Pamuk is een flaneur: hij wandelt rond in de verlaten wijken van Istanbul waar hij de vergane glorie en het verval ondergaat. Hij vermengt die ervaring met de vele verhalen over de vele levens, verledens en tegenwoordige tijden van de stad. Tijdens zijn nachtelijke wandelingen komt Pamuk tot zelfinzicht, en besluit hij schrijver te worden. Overdag droomt hij over de straten waardoor hij 's nachts zal struinen en de sfeer die hij bij thuiskomst op het papier zal vastleggen. Zo wordt de wandelaar de chroniqueur van de veelzijdige stad en zijn schrijven een manier om het flaneren te verlengen.

In een autobiografie die op een stad is gemodelleerd, is de zoektocht naar het persoonlijke onlosmakelijk verbonden met de

[p. 91]

zoektocht naar het collectieve, en vooral de cultuur-historische aspecten daarvan. Deze peripathetische weergave van het zelf als een stads-zelf bestaat uit een bonte collectie representaties, alsof Pamuk zowel de ‘waarheid’ omtrent de stad vanuit zoveel mogelijk verschillende perspectieven wil weergeven, als ook de vele sporen die anderen in de stad en bij de schrijver hebben achtergelaten. De nadruk komt daarbij te liggen op het anderszijn van Istanbul, omdat het vooral buitenlanders zijn wier beelden een stempel op de stad hebben gedrukt. Het anderszijn van Istanbul is in Pamuks Istanbul dus meer dan een gemeenplaats: het maakt duidelijk dat de stad een eigen historiografische traditie ontbeert. Dat de meeste bronnen over Istanbuls verleden afkomstig zijn van westerse bezoekers - slechts een handvol verhalen van haar moslimbewoners is overgeleverd - bepaalt uiteindelijk ook Pamuks eigen dubbele zelfbewustzijn. Istanbul is beschreven door westerlingen, die met hun ‘creatie’ van Istanbuls stads-zelf ook Pamuks zelf creëren, dat vervolgens over het westen en de stad schrijft. Dat gespleten of verdubbelde zelf wordt het pièce de resistance, iets om trots op te zijn: de scheiding tussen de Oosterse erfenis en de westerse invloed wordt een privilege dat het de Istanbullu, de inwoners van Istanbul, mogelijk maakt het vroegere zelf als ‘exotisch’ te beschouwen. Dat is rijkdom, in plaats van verlies.

Pamuk zet dit ongewone kosmopolitische karakter van Istanbul op verschillende manieren in. Hij laat zien hoe hijzelf, die toch zijn leven lang in Istanbul heeft gewoond, een vreemdeling is in zijn eigen stad, omdat Istanbul op het moment waarop Pamuk zijn herinneringen schrijft een andere stad is dan het Istanbul van zijn kindertijd. Door de komst van grote groepen immigranten uit Centraal- en Oost-Anatolië is de stad in vijftig jaar tien keer zo groot geworden. Omdat er geen adequate planning en infrastructuur bestond om op de juiste wijze met zo'n immense immigratiegolf om te gaan, werd de stad een ruimte vol tegenspraak en conflicten. Istanbul is een stad waar niemand zich volkomen thuis voelt: thuis is in dit geval een plek van vervreemding. Maar Pamuks identificatie met de stad laat ook zien dat, ondanks de enorme veranderingen die de stad de afgelopen eeuw heeft ondergaan, ontheemding en vervreemding tegelijkertijd een integraal onderdeel kunnen worden van het zich thuisvoelen.

Pamuk baseert zijn herinneringen op de geschiedenis van de stad, en in die zin maakt hij het algemene persoonlijk. Maar hier is ook het omgekeerde waar: Pamuk maakt ook het persoonlijke algemeen. Het ongebruikelijke kosmopolitische karakter van zijn memoires biedt het zelf een ruimte die iedereen kan overnemen die zich verbonden voelt met een stad aan de rand van het westerse discours.

Pamuks Istanbul toont veel overeenkomsten met de grote steden in ontwikkelingslanden. Niet alleen Pamuk en de andere

Blik uit het raam van de studeerkamer van Oran Pamuk

[p. 92]

inwoners van Istanbul worstelen met hun identificatie als stedeling. In steden waar veel contrasten naast elkaar bestaan en waar schoonheid geen luxe is maar een noodzaak om van de stad te kunnen genieten, maakt het identificatieproces als stadbewoner deel uit van de dagelijkse werkelijkheid.

Een eigen soort melancholie

‘The Tower of Babel never yielded such confusion of tongues as this chaos of melancholy doth variety of symptoms,’ klaagde Robert Burton in zijn Anthology of Melancholy. Burtons vier eeuwen oude boek geeft uitdrukking aan de vele verschillende uitingsvormen van melancholie en de ideeën daarover die in de loop van de tijd en in verschillende culturen zijn ontstaan; in de kunst, de wetenschap en de literatuur. Pamuks memoires, waarin de auteur de overheersende stemming in de stad als de melancholie van een stad in verval identificeert, zijn een recente aanvulling op de literatuur over melancholie. Istanbul, het centrum van een lang geleden geamputeerd rijk, vormt de basis van Pakuks eigen soort melancholie: hüzün. Hij gebruikt dit Turkse woord - een mengelmoes van melancholie, treurigheid en tristesse - om de stad, haar verleden en de tegenwoordige tijd in een tijdloos en een transnationaal gevoel samen te voegen. Hüzün, een telkens terugkerend thema in Pamuks memoires, karakteriseert ook de stad zoals ze tot uitdrukking komt in haar uiterlijk, in de gezichten van de bewoners, de verschillende levensstijlen en de verschillende representaties. Maar ook de mist, stoom en rook bekrachtigen de hüzün van de stad, net als de zwart-witfoto's - voor het merendeel gemaakt door Ara Güler - die het Istanbul van de jaren vijftig van de vorige eeuw weergeven. Hüzün manifesteert zich op koude, zonnige winterochtenden aan de oever van de Bosporus, in de vroege ochtendnevel boven de rivier waarin de melancholieke sfeer van de stad zich ophoopt. Zowel meteorologisch als topografisch gesproken is hüzün een deel van het dagelijkse leven van de stad en haar bewoners; het is niet alleen een abstract begrip, maar ook een natuurlijk fenomeen.

Istanbuls hüzün is een emotie, die gefundeerd is in en verwijst naar verschillende, contrasterende wereldtradities: het biedt het zelf de mogelijkheid zich met de maatschappij te verbinden; het zorgt ervoor dat de stad zich aan oosterse en westerse tradities kan aanpassen en maakt dat het individuele zich hecht aan het algemene. De bekwaamheid waarmee Pamuk een brug slaat tussen al deze dingen heeft hem de erkenning van de academische wereld opgeleverd. Hüzün is zowel een keuze als een handelsmerk voor Pamuk én de stad geworden. Het juryrapport van de Nobelprijs van 2006, waarin Pamuks ‘zoektocht naar de melancholieke ziel van de stad’ wordt geprezen, lijkt dit te bevestigen. Pamuks memoires betreuren en bezingen het verval, het verlies en de resulterende melancholie en isolatie. Maar zijn hüzün wordt een middel om te triomferen over verlies en zelfvertrouwen te kweken; hüzun is ‘heroische melancholie’, zoals Walter Benjamin Beaudelaires weemoed ooit noemde.

Orhan Pamuk, Istanbul. Herinneringen en de stad. Vertaling uit het Turks door Hanneke van der Heijden (Amsterdam, De Arbeiderspers 2005)

Vertaling uit het Engels door Monica Soeting