Biografie Bulletin. Jaargang 21

[p. 67]

Negentiende-eeuwse herinneringen
De autobiografie als democratisch genre
Monica Soeting

Toen de Duitse Oberforstmeister Friedrich Schuster begin vorige eeuw zijn herinneringen opschreef, richtte hij zich vooral op zijn werk en de politiek. Dat hij weinig inging op zijn zielenroerselen is niet zo merkwaardig als je in Publieke levens van Marijke Huisman leest dat veel negentiende-eeuwers de autobiografie, anders dan wij geneigd zijn te denken, niet als de ontwikkelingsgeschiedenis van een unieke persoonlijkheid beschouwden.

In 1934 begon Friedrich Wilhelm Johannes Schuster (1859-1955), een gepensioneerde, Duitse Oberforstmeister, aan de bewerking van zijn dagboeknotities. Hij deed dat, zoals hij in zijn Woord vooraf schrijft, om ‘mijn nageslacht een kijkje te geven in mijn leven en in een lang voorbije tijd’.

Schusters herinneringen geven ons, eenentwintigste-eeuwse lezers, inderdaad een beeld van het verleden, maar niet zoals Schuster het heeft bedoeld. Hij zou het vreemd vinden welke passages ons opvallen, zoals zijn uitgebreide verhalen over het afschieten van vogels die lastig waren bij de jacht op hazen en konijnen, en zijn openlijke afkeer van de Poolse bevolking. Waarschijnlijk zou hij het nog merkwaardiger vinden wat we in zijn memoires missen. Schusters herinneringen gaan vooral over zijn werk. In de inhoudsopgave staat tussen koppen als ‘Het bosbestand in Ruda’ en ‘Nevenfuncties en nevenwerkzaamheid’ weliswaar ook ‘Ons gezin’ en ‘Onze kinderen’, maar wat hij daarover vertelt is feitelijk: wanneer hij trouwde, wanneer zijn kinderen werden geboren en welke opleidingen ze volgden. Dat wil niet zeggen dat hij er geen gevoelens op na hield. Schuster wordt domweg nergens persoonlijk, of tenminste niet wat wij onder persoonlijk verstaan.

De vraag is daarom of je zijn herinneringen wel een autobiografie mag noemen. Is een autobiografie niet de uitdrukking van een uniek en individueel zelfbewustzijn, waarin introspectie en zelfanalyse een grote rol spelen? Hebben we hier niet gewoon met een verzameling persoonlijke anekdotes te

[p. 68]

maken, die je hoogstens memoires kunt noemen?

Wel als je je aan een bepaalde definitie houdt. Niet als je, zoals Marijke Huisman doet in Publieke levens, haar in 2009 verschenen proefschrift, het begrip autobiografie onder de loep legt.

Huisman begint haar helder geschreven onderzoek met de vaststelling dat de definitie van de autobiografie als uitdrukking van iemands diepste gevoelens slechts betrekking heeft op een kleine, bevoorrechte groep. In de jaren zeventig van de vorige eeuw kwam daarop kritiek en werd de definitie ‘opgerekt’. Voortaan viel alles wat iemand over zijn of haar leven - vooral de levensverhalen van vrouwen vielen buiten de traditionele definitie van de autobiografie - opschreef onder de noemer egodocument. Dertig jaar en verschillende opvattingen over de verhouding tussen de taal en het ‘zelf’ verder, stelt Huisman, is de autobiografie een ‘democratisch’ genre geworden, een genre dat door iedereen gehanteerd kan worden. Om dat te bekrachtigen, werd in de Angelsaksische landen de uitdrukking ‘life writing’ geïntroduceerd. Die maakt duidelijk dat er geen ‘hogere’ of ‘lagere’ vormen bestaan in het schrijven over iemands leven, of dat nu in de vorm is van een autobiografie of een biografie.

Anders lezen

In Publieke levens gaat Huisman na wat in de periode 1850 tot 1918 als autobiografie in de Nederlandse boekhandels werd verkocht. Uit haar onderzoek blijkt dat de verkoop van autobiografieën voortdurend steeg en dat die door allerlei soorten mensen werden geschreven en gelezen. Ook toen was de autobiografie dus een ‘democratisch genre’. Nog interessanter is dat critici de autobiografie destijds ‘niet als de ontwikkelingsgeschiedenis van een unieke persoonlijkheid’ beschouwden. Dat kwam pas later, onder invloed van de Tachtigers. Huisman kijkt ook naar de manier waarop autobiografieën werden gelezen. Het is vreemd, schrijft ze, dat dat laatste nauwelijks nog onderzocht is, ‘omdat bijna alle vragen die onderzoekers van autobiografieen bezighouden - wat is een autobiografie, waar ligt de grens tussen feit en fictie, wat is authenticiteit - uiteindelijk de vragen van lezers zijn’. Dat brengt ons terug naar de autobiografie van Fritz Schuster. Zijn diens herinneringen werkelijk zo onpersoonlijk, of lijkt dat maar zo, omdat het voor ons ondenkbaar is dat mensen over hun ervaringen schrijven zonder op hun emoties in te gaan?

Niet als je zijn autobiografie anders leest. Tegen het einde van Schusters boek wordt duidelijk dat hij zijn emoties wel degelijk uit. Die hebben echter niet te maken met zijn diepste zielenroerselen, maar met de politiek. Als vijfenzeventigjarige, die de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 en de Eerste Wereldoorlog heeft meegemaakt, stelt hij vast dat de geschiedenis zich herhaalt. Schimpscheuten uitdelend aan de socialisten, die volgens hem verantwoordelijk zijn voor het verdrag van Versailles en de daarop volgende economische malaise, wijst hij erop dat het arme, eerlijke Duitsland opnieuw aan alle kanten door de Vijand wordt bedreigd. Oost-Pruisen is teruggegeven aan een stelletje incompetente dronkenlappen; Frankrijk wil zich nog steeds wreken voor de nederlaag in 1871, en de laffe Engelsen denken alleen maar aan

[p. 69]

hun handelsbelangen. Alle Duitse jongens, schrijft Schuster aan het einde van zijn levensverhaal, moeten een keer in hun leven de tekst lezen van het verdrag van Versailles, ‘zodat zij nooit vergeten welke diepe vernedering hun vaderland heeft ondergaan’. Het is 1937 als Schuster dit schrijft; Hitler is dan al vier jaar aan de macht. Dat dergelijke opmerkingen voor ons de essentie weergeven van de geschreven herinneringen van Oberforstmeister Schuster, zegt uiteraard ook van alles over ons en ons verleden.

Marijke Huisman, Publieke levens. Autobiografieën op de Nederlandse boekenmarkt 1850-1918 (Zutphen, Walburg Pers 2009)

Fritz Schuster, Herinneringen. Vertaling uit het Duits door Jet Quadekker (Den Haag, Jet Quadekker 2009)