Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 52]

Het eenzame lot van de ideale lezer
Marie de Gournays onstuitbare zucht naar erkenning
Mariëtte Baarda

Jenny Diski nam de weinige gegevens die bekend zijn over het leven van Marie de Gournay (1565-1645) als uitgangspunt voor een roman. De dochter van Montaigne is het fascinerende relaas van een feministische groupie avant la lettre, die alles doet om haar droom te verwezenlijken. Dat volharding geen garantie is voor succes, bewijst dit boek.

Er zat altijd al een enorme verbetenheid in de kleine Marie. Het was de vastberadenheid van een kind dat weigert zich met andere zaken bezig te houden dan waarvoor het in de wieg gelegd is. In Maries geval was dat lezen. Elke dag, urenlang. En dat terwijl haar moeder, weduwe en telg uit een verarmd landadelijk geslacht, de grootste moeite had het hoofd boven water te houden in het door godsdienstoorlogen geteisterde Frankrijk.

In onze tijd zouden we een meisje als Marie met meer dan gewone belangstelling gadeslaan: een kind dat zichzelf leert lezen en vertrouwd maakt met schrijvers uit de oudheid, een puber die zichzelf Latijn bijbrengt door de teksten naast hun Franse vertaling te leggen. Maar in de zestiende eeuw was Marie een kind met een talent voor de verkeerde zaken. Een economische ramp. Wat moest de wereld met een meisje dat geen enkele belangstelling aan de dag legde voor huishoudelijke taken, de devotie miste voor het klooster en door een volstrekte afwezigheid van charme ook nog eens ongeschikt was voor de huwelijksmarkt?

Eigenlijk is alleen oom Louis - toneelschrijver, en geregelde gast bij de Gournays - op het meisje gesteld. Zijn verhalen over zijn contacten met Pierre Ronsard en de andere Pléiade-dichters maken in Marie een hevig verlangen los om deel uit te maken van het Parijse literaire leven.

Wanneer Louis zijn nichtje kennis laat maken met de Essais van Michel de Montaigne, een nieuw genre waarin de schrijver zichzelf als onderwerp neemt om de hem omringende wereld te beschrijven, raken deze essays Marie zo diep dat ze

[p. 53]

met nieskruid tot bedaren moet worden gebracht. In een poging de heftige gevoelens te kanaliseren, schrijft ze Montaigne een brief waarin ze haar gedachten over de stof uiteenzet. Montaigne, geroerd door de passie van de jonge vrouw, besluit Marie de Gournay in een opwelling een bezoek te brengen. Een beslissing die een keten van gebeurtenissen in gang zet, waar Montaigne op zijn sterfbed niet zonder wroeging aan terugdenkt. Hij had zich de adoratie van het meisje laten welgevallen en haar gebruikt als redactiehulpje bij het persklaar maken van het nieuwe deel Essais, maar helemaal serieus genomen had hij haar nooit.

Na Montaignes dood werpt De Gournay zich op als pleitbezorgster van zijn nalatenschap, waarbij ze niet schuwt enkele wijzigingen ten gunste van haarzelf aan te brengen in de Essais. Met de door Montaigne aan

Marie de Gournay. Portret uit 1641

haar gegeven titel ‘fille d'alliance’ probeert ze zich tevergeefs een plek te verwerven in het door mannen gedomineerde Parijse literaire leven. De Gournays uitzonderlijke vermogen de steeds hoger oplaaiende spotternijen rond haar af te doen als ‘laster’ en ‘jaloezie’, in combinatie met de gave niet de geringste lieden aan zich te binden (de Nederlander Justus Lipsius, Montaigne, leden van het koninklijk huis) houdt de Parijse gemoederen jarenlang bezig. Op tachtigjarige leeftijd sterft De Gournay - verarmd, verguisd en vergeten - met aan het sterfbed haar trouwe bediende Jamyn, de enige die ooit van De Gournay hield, maar wier liefde zij nooit beantwoordde.

Liefde op het eerste gezicht

De dochter van Montaigne is geschreven met een scherpe analytische blik waarin je bij De Gournay je eigen schaamteloze geexalteerdheden herkent, en bij Montaigne de neiging gemakzuchtig om te gaan met mensen wier liefde je niet hoeft te winnen. Je gaat houden van het kleine, koppige meisje dat zichzelf leert lezen en de ramen van de bibliotheek nooit openzet uit angst de boeken daarmee van hun geur te beroven - de nestgeur van de veiligste plek op aarde. Wanneer Marie tot het besef komt dat achter elk van die werken een mens, een schrijver staat, en dat ze met het boek een deel van diens bewustzijn in handen houdt, verbaas je je mét haar over de intimiteit van zoiets.

Prachtig is Maries eerste kennismaking met Montaigne in boekvorm. Het is liefde op het eerste gezicht. Wanneer ze het pakpapier losscheurt, besnuffelt ze de twee banden als een dier. De geur van vers leer

[p. 54]

en drukinkt is opwindender dan die van alle boeken uit haar vaders bibliotheek bij elkaar. Je kunt je de schok voorstellen wanneer Marie de meeslepende inhoud identificeert als het werk van iemand die leeft en ademt in dezelfde tijd en in hetzelfde land als zij. Dat Marie vervolgens al haar eenzaamheid en hartstocht projecteert op de schrijver van deze Essais - Monsieur Michel Eyquem Montaigne - is weinig verbazend.

Voor de historische feiten over het leven van Marie de Gournay beriep Diski zich onder meer op Marjorie Ilsleys A Daughter of the Renaissance (1963), een biografie die De Gournay moest zuiveren van de boze tongen die beweerden dat ze Montaignes minnares was geweest. In een uitgebreid nawoord vertelt Diski hoe ze na het lezen ervan het hart niet had om anders te beweren; een opmerking die illustreert hoezeer het Diski te doen is om fictie, niet om historische geloofwaardigheid. Het biedt de schrijfster ook de gelegenheid een ander soort dynamiek tussen De Gournay en Montaigne te onderzoeken: die van de relatie tussen vader en dochter, mentor en leerling, en fan en idool.

Diski doet dat op geraffineerde wijze. Net als je zeker weet dat De Gournay definitief gek geworden is, verplaatst het perspectief zich naar Montaigne en zie je hoe hij het meisje in de waan laat dat ze iets heel bijzonders met elkaar delen. Niet alleen Marie en Montaigne blijken in een ingewikkelde relatie van wederzijdse afhankelijkheid met elkaar te verkeren, ook Jamyn blijkt zo haar eigen motieven te hebben. Haar geheime liefde voor De Gournay dwingt haar iets cruciaals geheim te houden, iets wat als een schaduw over hun contact ligt. De dochter van Montaigne legt de wrede machinaties van de onbeantwoorde liefde bloot.

Ironie en opportunisme

De dochter van Montaigne is een vreemd boek. Al snel komt het moment dat je afstand moet doen van de genegenheid die je opvatte voor het koppige meisje-met-de-boeken. In de ontmoetingen tussen Marie en Montaigne ben je geneigd je eerder met Montaigne dan met Marie te identificeren. Ook uit Jamyns verbitterde relaas aan het sterfbed van haar juffer komt De Gournay naar voren als een harteloze vrouw vol eigendunk. Dat maakt het moeilijk je met haar te blijven identificeren. Het is alsof Diski tijdens het vertellen van het verhaal haar fascinatie voor De Gournay probeert te nuanceren door de wrevel te beschrijven die ze bij anderen oproept.

Ook in de stijl komt deze relativerende toon terug. Wanneer Marie tijdens een wandeling Montaigne vol vuur vertelt over het stuiverromannetje dat ze zojuist gelezen heeft, staat er: ‘Hij [Montaigne] staarde nu onder het lopen naar de andere rivieroever, en stelde zich vrijwel zeker niet het vreselijke kwartet voor dat Marie bleef beschrijven.’ De toevoeging ‘vrijwel zeker’ brengt de schrijfster plotseling in beeld, een stem die het verhaal van de vertelstem becommentarieert, als om te benadrukken dat alles wat we lezen op pure speculatie berust. Ook de scène waarin de Vitae Paralelle van Plutarchus spontaan uit de kast springt en opengeslagen voor Marie neerkomt, moet ironisch bedoeld zijn. Plutarchus was immers de grote inspiratiebron voor Montaignes Essais.

[p. 55]

De speelse toon wordt tot in het nawoord volgehouden. ‘Hoe zullen we dit noemen?’ schrijft Diski. ‘Een historische roman, neem ik aan.’ Om te besluiten met: ‘Als je de geschiedenis van de verzinsels wilt schiften of gewoon een tijd voortreffelijke boeken wilt lezen volgt hier een interessante lijst met boeken en publicaties.’

Wil de auteur het verwijt voor zijn dat ze met De dochter van Montaigne de geschiedenis wel erg naar eigen hand heeft gezet? Of is er iets anders aan de hand, is dit Diski's manier om de lezer op een afstand te houden? Misschien is dit de eigenlijke boodschap die ze tussen de regels door geeft: niet alles geloven, hoor, wat je leest; wij schrijvers doen ook maar wat. Waarmee Diski in feite ook zegt: word niet als De Gournay, want iemands ideale lezer zijn is een wreed en ondankbaar lot. De schrijver laat zich immers nooit kennen.

Roem, geld en liefde. Daar is het iedere schrijver uiteindelijk om te doen, alle nobele motieven ten spijt. In Diski's roman blijkt zelfs een moreel hoogstaand iemand als Montaigne zijn zwakheden te hebben. Wanneer de schrijver bij zijn spontane bezoek aan Marie de Gournay vaststelt dat zij niet de schoonheid is waarop hij had gehoopt en zo met zijn minder edele motieven wordt geconfronteerd, tempert hij zijn schuldgevoelens door haar zijn ‘fille alliancé’ te noemen; de flatterende passage die hij aan haar wijdt in zijn Essais is niets anders dan een poging zijn ambivalente verhouding jegens haar tegenover zichzelf goed te praten.

Ironisch genoeg is het in de lezing van Diski uiteindelijk de dweepzieke De Gournay die Montaigne behoedt voor de vergetelheid door de herdruk op herdruk van de Essais te bezorgen. En zo heeft het duivelse pact van adoratie en opportunisme de wereld uiteindelijk toch nog een dienst bewezen.

Jenny Diski, De dochter van Montaigne. Vertaling uit het Engels door Inge Kok (Amsterdam, Atlas 2010)