Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 82]

De durf om je naakt te tonen
Micha Wertheim over levensverhalen en puberdagboeken bij Echt gebeurd
Monica Soeting

Verhalen vertellen over je eigen leven kan een helende werking hebben voor zowel de verteller als de toehoorder. Toen Micha Wertheim in New York kennismaakte met een radioprogramma waarin onbekende mensen over hun leven praten, besloot hij dit idee in Nederland te introduceren.

Een vrouw, midden dertig, staat op een podium in het Amsterdamse theatercafé Toomler. Ze vertelt hoe het is om op te groeien met een aan drugs verslaafde moeder. Een paar minuten eerder heeft een iets oudere man het publiek inzicht gegeven in zijn leven als buitenbeentje in een gezin met louter knappe koppen. Het zijn geen vrolijke verhalen die daar worden verteld, en het publiek is onder de indruk van de openheid van de vertellers. Kort voor de pauze verandert de stemming. Dan lezen twee zusjes voor uit hun puberdagboeken. Daarin gaat het over vakanties, verliefdheden, nieuwe haarstijlen en chagrijnige vaders. Het is allemaal een stuk geestiger, maar even openhartig. Dit is dan ook Echt gebeurd, een programma waarin mensen over een bepaalde gebeurtenis of episode in hun leven vertellen en iemand uit zijn of haar puberdagboek voorleest.

Echt gebeurd ging op initiatief van Micha Wertheim en Jan Jaap van der Wal in september 2008 van start. Wertheim en Van der Wal hadden zich laten inspireren door een Noord-Amerikaanse dichter die ooit vertelavonden organiseerde in zijn huis. Die avonden groeiden uit tot The Moth, een non-profitorganisatie die door heel Amerika workshops geeft en vertelavonden organiseert. Hun gelijknamige radioprogramma en podcast zijn via internet ook in Nederland te beluisteren. Toen Paulien Cornelisse zich bij Wertheim en Van der Wal voegde, besloten ze ook het voorlezen uit puberdagboeken in het programma op te nemen. Ook dat idee komt uit Amerika. Bij Toomler kun je nu elke derde zondag van de maand grappige, droevige en bijna altijd indrukwekkende levensverhalen horen, meestal van onbekende mensen.

[p. 83]

Want verhalen van beroemde mensen, zegt Wertheim, worden gewantrouwd: ‘In programma's als De wereld draait door gaat het altijd om vragen als: wat is je grootste succes, of: wanneer was je doorbraak? Dat zijn niet de verhalen die wij zoeken. Wij willen verhalen uit het echte leven. Daarin gebeurt zo veel meer dan alleen hoogte- en dieptepunten. De mooiste momenten in Echt gebeurd zijn dan ook de verhalen die een heel andere wending nemen dan je had verwacht.’

Geen moppen tappen

Wertheim (1972), die in 2004 op het Leids Cabaret Festival zowel de jury- als de publieksprijs won en sindsdien in binnen- en buitenland optreedt, studeerde cultuur- en wetenschapsstudies in Maastricht. Sinds 2001 maakt hij radioreportages, onder andere over stand-up comedy in New York. Hij geeft toe dat er tussen Nederland en de Verenigde Staten grote culturele verschillen bestaan, ook als het om het vertellen van persoonlijke verhalen gaat. ‘Als je een Amerikaan vraagt op het podium een verhaal te vertellen, krijg je bijna nooit nul op het rekest. In New York staan mensen letterlijk in de rij om bij The Moth over hun leven te praten. Wij zijn vaak een hele maand bezig om mensen te zoeken en ze ervan te overtuigen dat ze dat ook kunnen. Nederlanders zijn over het algemeen verlegener dan Amerikanen; hier vinden mensen het al gauw ijdel als ze over zichzelf praten. Maar als je voor een publiek vertelt wat je echt hebt meegemaakt, ben je eerder kwetsbaar dan ijdel. IJdel vind ik mensen die midden in hun verhaal beroemde schrijvers citeren of die denken dat ze moppen moeten tappen om het publiek te onderhouden. Al heeft dat goed beschouwd minder met ijdelheid te maken dan met onzekerheid. De meeste mensen durven niet te laten zien wie ze zijn - ze durven zich niet naakt te tonen. Het publiek vindt het echter fijn te horen dat ook anderen dingen doen als verkeerde beslissingen nemen. En als iemand even niet uit zijn of haar woorden komt krijgt dat een extra lading omdat je weet dat je naar een authentiek verhaal luistert. Die kwetsbaarheid van de vertellers heeft iets helends.’ Toch leerden Wertheim, Van der Wal en Cornelisse al gauw dat ze de vertellers aanwijzingen moeten geven. Wertheim: ‘We laten ze weten dat ze geen rekwisieten mogen gebruiken en niet met de microfoon mogen lopen. Vertel gewoon wat je hebt meegemaakt, zeggen we; beschrijf wat er gebeurde, maak het niet algemeen en sluit af met wat je ervan geleerd hebt. Een verhaal moet een bepaalde moraal hebben. Dat geeft richting. Al was het maar om te voorkomen dat je aan het einde van het verhaal “en dat was het” moet zeggen.’

Wertheim noemt het voorbeeld van een me'er die als tweeëntwintigjarige, vers van de politieschool, ingezet werd bij de rellen tijdens de inauguratie van koningin Beatrix, een steen langs zijn hoofd zag vliegen en op een gegeven moment besefte dat ook hij in een bepaalde situatie in staat was iemand te doden. ‘“Ik heb de moordenaar in mezelf gezien,” zei hij. Zo'n slot tilt het verhaal op. Het was aangrijpend en herkenbaar. Om dezelfde reden raden we mensen aan om hun beginzin alvast klaar te hebben als ze het podium op komen. Dan zit je er meteen in. De rest komt dan vanzelf.’

[p. 84]

Outsider-art

Het verhaal van een ongeoefende verteller is vaak het mooist, vindt Wertheim: ‘Een goed verhaal heeft geen scènes nodig en geen bijvoeglijke naamwoorden. Bij Echt gebeurd maken we geen verschil tussen een vuilnisman en een leraar klassieke talen. Het maakt ook niet uit of je over een kleine of een grote gebeurtenis vertelt.’

Dat wil niet zeggen dat verhalen niet aan de context worden aangepast. In Echt gebeurd is dat zelfs een voorwaarde. ‘Een van onze regels is dat een verhaal niet langer mag duren dan zeven minuten, want dat is zo ongeveer de tijd die je gebruikt als je aan tafel met goede vrienden over een gebeurtenis uit je leven vertelt. Verhalen vertellen heeft altijd te maken met selecteren, en het is altijd mooi om te zien hoe mensen op het podium besluiten wat ze vertellen en wat niet.’

Wertheim vergelijkt de verhalen die in Echt gebeurd worden verteld graag met outsider-art. ‘Wat wij zoeken is ongepolijster dan een roman. Onze verhalen hebben wel een compositie maar die is minder gestileerd. Dat ongemaniëreerde maakt Echt gebeurd vitaal, grappig en aangrijpend.’ Hetzelfde geldt voor de puberdagboeken: ‘Volwassenen stileren hun verhalen, maar als puber heb je nog iets flamboyants; een soort ongeremde bravoure die je later nooit meer terugkrijgt. Puberdagboeken hebben vaak ook iets gênants en pijnlijks. Maar ze hebben altijd iets herkenbaars. Denk aan al die jongens en meisjes die verliefd waren en dat wel aan hun dagboek toevertrouwden maar nooit aan elkaar. Dat is niet alleen herkenbaar, maar ook aangrijpend. Vooral omdat je ter plekke ziet dat het met de auteur allemaal goed is gekomen.’

Voor praktische informatie over Echt gebeurd zie: http://echtgebeurd.comedytrain.nl/subscribe/

Wie zich voor het vertellen van een verhaal wil aanmelden, kan contact opnemen via [e-mail]. Vanaf september gaan de organisatoren van Echt gebeurd een eigen podcast verzorgen.