Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 90]

Wie en wat
Een leven als de twintigste eeuw

Wie: Michiel van Kempen
Wat: Leven en werk van Albert Helman (1903-1996)

Hoe bent u tot uw onderwerp gekomen? Waarom schrijft u een biografie van Albert Helman?

Albert Helman is de eerste grote schrijvermigrant uit het Nederlands-Caraïbisch gebied. Hij heeft een enorm omvangrijk literair oeuvre bijeen geschreven en heeft bovendien op tal van andere terreinen belangrijk werk verricht. Ik was al aan zijn biografie begonnen toen hij nog leefde, maar kreeg al snel door dat dat een onzalig initiatief was. Hoewel ik mijn research grondig deed, wist Helman het altijd beter. En dan kun je de documenten zwart op wit laten zien, maar als iemand zegt: ik was er zelf bij en het is míjn leven, dan sta je als biograaf met je mond vol tanden. Toen hij in 1996 overleed heb ik bij wijze van in memoriam een boekje met zes essays over hem gepubliceerd, Kijk vreesloos in de spiegel. Inmiddels was ik bezig aan een geschiedenis van de Surinaamse literatuur, en toen die klus in 2003 geklaard was, had ik het even helemaal gehad met de Surinaamse letteren. Alleen die dekselse Helman trok me weer terug, juist omdat hij zoveel méér was dan schrijver alleen: componist, politicus, taalkundige, antropoloog, vertaler, journalist, noem maar op. Zijn leven leest als de geschiedenis van de twintigste eeuw.

Albert Helman (1909-1996)

Heeft u veel materiaal gevonden over Albert Helman? Waar bent u begonnen en wat is uw uitgangspunt?

Helman schreef ongeveer 130 boeken en duizenden artikelen. Bovendien heeft hij zijn leven lang (en hij werd bijna 93) elke dag brieven geschreven in een klein priegelig handschrift. Dat is dan nog maar het primaire materiaal. Zijn archief in het Letterkundig Museum beslaat 21 dozen en die zitten barstensvol met bijna uitsluitend flin-

[p. 91]

terdunne velletjes luchtpostpapier, want hij stuurde alles vanuit verre oorden als Barcelona, Mexico, Paramaribo, Washington en Tobago naar zijn uitgevers in Nederland. Dan is er het archief dat nog bij de familie is, en dan zijn er nog allerlei verspreide archieven waarin zich correspondentie en documenten over en van hem bevinden. Dit alles afgezien van wat er allemaal over hem is geschreven, bijvoorbeeld in filmgeschiedenissen.

Ik ben met het familiearchief begonnen. Het archief van het Letterkundig Museum is gelukkig een halfjaar in bewaring gegeven aan de Universiteitsbibliotheek in Namen, waar ik dicht bij in de buurt woon. Anders had ik in Den Haag een half jaar een hotelkamer moeten nemen.

Omdat geen van die archieven geordend is, noteer ik alles in verschillende bestanden, vaak kriskras door elkaar. Archieven raadplegen en direct alles ordenen zou te veel tijd vragen. Ordening van alle aantekeningen gaat met de zoekfuncties van een pc veel makkelijker dan vroeger. Ik heb me overigens intussen verzoend met de gedachte dat ik nooit meer alles zal kunnen lezen wat Helman geschreven heeft. Ik kan zijn leven niet nog een keer overdoen en voel me ook niet de Harry Prick van Albert Helman.

Hoe gaat u uw biografie opzetten - chronologisch, thematisch of anderszins?

Misschien met hier en daar compositorisch enkele functionele sprongen, wordt de biografie chronologisch. Dat ligt ook voor de hand bij zo'n lang en complex leven: Helman bevond zich overal ter wereld waar in de twintigste eeuw geschiedenis werd geschreven: in de strijd tegen Franco in de Spaanse Burgeroorlog, in het revolutionaire Mexico, in het verzet tegen de Duitse bezetters van Nederland, in het onafhankelijkheidsproces van Suriname, in het verzet tegen het militaire regime van Bouterse. Je kunt zijn Werdegang alleen goed begrijpen vanuit die opeenvolging van ervaringen.

Heeft u ideeën over de vorm en functie van biografieën in het algemeen?

Ik heb natuurlijk wel het een en ander gelezen aan theorie over de biografie, maar al met al is het theoretische fundament van het genre biografie nog altijd ontstellend zwak. Ik denk dat dat komt omdat er in wezen niet zo verschrikkelijk veel over te zeggen is. Het genre dicteert goeddeels zijn eigen noodzakelijke vorm. Er zijn wel pogingen ondernomen om de geschiedenis op een alternatieve manier te schetsen (alleen op kernjaartallen of rond plaatsen van herinnering) maar de grote geschiedenissen zitten altijd chronologisch in elkaar; een kind is nu eenmaal ook het product van de genen die het van zijn ouders meekrijgt. Zo is het met de biografie ook: het is natuurlijk aangrijpend en ook verantwoord om een levensverhaal van aartshertog Frans Ferdinand van Oostenrijk te beginnen met de moord in Sarajevo, maar vervolgens wil je dan toch weten hoe dat leven vanaf zijn geboorte is verlopen. De schets van de maatschappelijke context zal dan duidelijk moeten maken waarom die moord op 28 juni 1914 plaats heeft gevonden.

Ik vind dat veel biografen twee grote fouten maken, niet op het niveau van de research, maar op het niveau van de presentatie van hun stof: de eerste is dat ze alles in de biografie willen stoppen wat ze ontdekt hebben. Begrijpelijk: je werkt weken om achter een feitje te komen en dan zou je dat moeten laten vallen omdat het eigenlijk

[p. 92]

Huwelijksfoto van Albert Helman en Leni Mengelberg, 20 juli 1927

niet in je verhaal past? Zonde! Maar wat heeft een lezer eraan te weten dat persoon X in oktober 1917 op zevenjarige leeftijd speelde met Gerdientje, Mientje en Beredientje? Tenzij natuurlijk die Mientje zelf later tot een belangrijke persoon is uitgegroeid. Ook eindeloze tekstanalyses horen in een biografie niet thuis. De biografieën van J. van Oudshoorn door Wam de Moor en Cola Debrot door J.J. Oversteegen zijn voorbeeldig qua research (en vooral De Moor is ernstig tekortgedaan in overdreven kritische recensies), maar de biografen bederven de levensbeschrijving met hele lappen tekstanalyse. Jaap Oversteegen is een van de meest erudiete mensen geweest die ik ooit gekend heb, hij moest en zou ook alles van Cola Debrot weten, fantastisch natuurlijk. Maar al die kennis moest ook in die biografie gepropt worden en dan lees je een stuk over Mijn zuster de negerin dat veel en veel langer is dan heel Debrots novelle - eindeloze uitweidingen. Dat had allemaal een prachtig artikel kunnen opleveren, maar hoort in een beschrijving van het leven van Debrot niet thuis. Oversteegen was flink in zijn wiek geschoten dat hij de Dordt-prijs voor de biografie niet kreeg (waar is die prijs trouwens gebleven?); het zou mij niet verbazen als hem de prijs langs de neus is gegaan vanwege het teveel. Wie analyse en levensbeschrijving perfect in balans heeft weten te houden is Wolfgang Hildesheimer in zijn biografie van Mozart. Dat komt omdat hij de technisch-musicologische analyse puntig houdt en altijd weet te sturen naar het leven van de componist.

Een tweede fout is dat sommige biografen, die vaak eindeloos hun onderwerp hebben geïnterviewd, zo weinig durven te schrappen en zaken die eenmaal duidelijk gezegd zijn nog verschillende malen menen te

[p. 93]

moeten herhalen. Ik las net Ongekend, het levensverhaal van de wielrenner Rini Wagtmans, door Peter Ouwerkerk. Een vermakelijk boek, maar de auteur snijdt zich in de vingers door zijn aanpak: hij begint elk hoofdstuk met de climax van het verhaal - hoe bijvoorbeeld Wagtmans als jongetje van een kerkdak afgleed en daar leerde hoe hij later op de fiets moest dalen - en daarna wordt alles nogmaals netjes feit voor feit op een rijtje gezet. Maar het lekkerste heeft hij dan al weggegeven. Als je dan ook nog verderop in het boek uitentreuren opnieuw moet lezen hoe Wagtmans toch zo'n geweldige daler kon worden, denk je: ja, ja, schiet nou maar eens op, dat weten we nou wel.

Ziet u zichzelf in een bepaalde biografische traditie staan?

Nee, ik heb meer voorbeelden van hoe het niet moet dan van hoe het wel moet. Ik richt me niet op een bepaald voorbeeld.

Hoe gaat u om met uw eigen rol in de biografie, probeert u er zoveel mogelijk buiten te blijven of bent u zichtbaar aanwezig en heeft u het over uzelf als biograaf?

Als je goed schrijft ben je eigenlijk in elke zin al aanwezig. Dan moet je niet ook nog eens voor je hoofdpersoon gaan staan en voortdurend met de vinger naar jezelf wijzen: kijk eens wat ik hier nu van vind. Wat niet wegneemt dat je je eigen opinies over bepaalde teksten of feiten gerust mag laten doorklinken in je woordkeuze. Er bestaat wel min of meer objectief uitgevoerd onderzoek, maar een objectief geschreven biografie zou niet te pruimen zijn. Elke biografie herneemt nu eenmaal op een andere wijze het leven van de gebiografeerde. Ik zit er wel over te denken om in een voor- of nawoord mijn eigen positie ten opzichte van Helman te expliciteren, omdat ik hem zelf de laatste tien jaar van zijn leven persoonlijk heb meegemaakt, en ook zijn aan Suriname gerelateerde poëzie heb bezorgd.

Welke knelpunten komt u tegen?

Grootste probleem is de enorme waaier aan activiteiten en teksten van Helman onder te brengen in een handzaam boek. Deel van dat probleem is om bij zo uiteenlopende onderwerpen als - ik doe maar een greep - de opkomst van Freud in Nederland, de muziek van Matthijs Vermeulen, de oorsprong van het Sranantongo, perikelen bij de Verenigde Naties en de geschiedenis van Tobago en Gulliver's Travels de context zo kort en bondig mogelijk weer te geven. De lezer moet zich goed kunnen oriënteren, maar je moet de lezer niet laten verdrinken in een overvloed aan feiten.

Heeft u fondsen geworven?

Ja, en omdat ik geen vaste baan heb, zou ik anders deze biografie ook niet kunnen schrijven. Wel moet me van het hart dat het Fonds voor de Letteren voor zo'n uitermate lang, complex en internationaal leven als dat van Helman veel minder geld over heeft dan voor een biografie van een thuiszittende auteur die nauwelijks iets heeft gepubliceerd. Ik vind dat voor een subsidie de omvang van het te verrichten biografische werk leidraad voor subsidiëring moet zijn.

Wanneer denkt u dat de biografie gaat verschijnen?

Ik hoop eind 2010 het manuscript af te ronden, en dan kan de biografie, Deo volente, in 2011 verschijnen.