Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 92]

Wie en wat
Een gewezen filosoof met foute idealen

Wie: Benien van Berkel
Wat: Leven en werk van Tobie Goedewaagen (1895-1980)

Over wie gaat je biografie?

Ik schrijf over Tobie Goedewaagen, een hoog aangeschreven filosoof, die actief was in rechts-extreme kringen. In 1940 werd hij door rijkscommissaris Seyss-Inquart benoemd tot secretaris-generaal van het naar Duits voorbeeld opgerichte Departement van Volksvoorlichting en Kunsten. Vóór de Tweede Wereldoorlog was hij als veelbelovend privaatdocent verbonden aan de faculteit wijsbegeerte van de Universiteit Utrecht. Begin jaren dertig verliet hij het pad van de zuivere wetenschap, niet alleen doordat hij onder de indruk was geraakt van Hegels dialectische denkrichting, maar ook vanwege een turbulent verlopen liefdesleven in Bergense kunstenaarskringen. Hij verloor zichzelf in het nationaal-socialisme en de Groot-Germaanse gedachte van één Europa onder Duitse leiding. Tot zijn dood bleef hij zijn geloof in het Nieuwe Europa in tal van geschriften belijden.

Waarom interesseer je je juist voor deze man? Goedewaagen was tijdens de bezettingsjaren verantwoordelijk voor de ombuiging van de Nederlandse kunst en cultuur (pers, radio, film, letteren, theater en muziek, beeldende kunsten en architectuur) in nationaal-socialistische richting. Ik raakte gefascineerd door het idealisme van deze man, die verantwoordelijk was voor ‘foute’ initiatieven als de Kultuurkamer, de gelijkschakeling van de pers en uitsluiting van joden van het kunstleven, maar óók voor een sterke verbetering van de sociaal-economische positie van de Nederlandse kunstenaars. Zijn hervormingen leidden tot een grotere betrokkenheid van de overheid bij de kunsten in de Nederlandse samenleving. Zijn cultuurpolitiek diende na de oorlog als basis voor het huidige kunstsubsidiestelsel, ook al werd en wordt dat in alle toonaarden ontkend. Naar de wortels van ons huidige kunstbeleid is te weinig onder-

[p. 93]

zoek gedaan, en de man die de basis ervoor legde is vrijwel in vergetelheid geraakt.

Wat is je uitgangspunt; wat zijn de knelpunten?

Mijn uitgangspunt was in eerste instantie het cultuurpolitieke beleid van Goedewaagen, zoals dat in het archief van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten bewaard is gebleven. Vlak na de start van mijn onderzoek ontdekte ik echter dat het privéarchief van Tobie Goedewaagen in twee grote koffers op de zolder van zijn zoon stond. Dit archief, door mijn bemiddeling inmiddels overgedragen aan het niod, bestaat uit persoonlijke brieven, gedichten, handschriften en manuscripten, artikelen, publicaties van en over Goedewaagen, correspondentie met onder meer filosofen, nazi's, ex-nazi's en uitgevers, en foto's. Ik deed een aantal vondsten, waardoor zijn cultuurbeleid in een heel ander licht komt te staan. Een van de dingen die ik ontdekte, was dat Goedewaagen zelf in zijn jonge jaren serieuze aspiraties had om kunstenaar te worden.

Knelpunten zijn de gaten in het archief, de brieven en stukken die Goedewaagen níet bewaard heeft. De vraag blijft steeds: waarom heeft hij het ene stuk voor zijn archief geselecteerd en het andere niet? Deed hij dit doelbewust; wilde hij een bepaald beeld van zichzelf creëren of is dit archief een min of meer toevallige verzameling?

Een moeilijker punt is dat een onderzoek naar een ‘foute’ man ook nu nog op weerstand stuit, zelfs bij historici. Met gefronste wenkbrauwen vraagt men sneller naar het Waarom van je onderzoek: beoog je eerherstel, ben je zelf nazaat van een nsb'er, kom je uit de revisionistische hoek?

Tobie Goedewaagen (1895-1980)

Hoe ga je de biografie opzetten?

Het boek is chronologisch opgezet, waarbij de levensgeschiedenis zelf als kader dient om de diverse thema's uit Goedewaagens leven uit te diepen. Zijn levensloop leent zich daar uitstekend voor, omdat die thema's elk in een nieuw decennium tot uiting kwamen en voortvloeiden uit belangrijke politieke en maatschappelijke ontwikkelingen in die decennia. Zijn biografie wordt dus nadrukkelijk ingebed in de tijdgeest.

Het zwaartepunt van het boek komt te liggen op de jaren veertig van de twintigste eeuw, in de eerste plaats omdat Goedewaagen in deze jaren in zijn persoonlijke leven de synthese van zijn karakter en werk beleefde, in de tweede plaats omdat de door hem ingevoerde cultuurpolitiek beslissend zou zijn voor de naoorlogse

[p. 94]

overheidsbemoeienis met de kunsten. Deze erfenis en de daaraan gekoppelde stelling dat zonder Goedewaagen het kunstbeleid van de overheid na de oorlog een voortzetting zou zijn geweest van het vooroorlogse, is dan ook de grondslag van dit boek.

Spiegel je je aan bepaalde biografen?

David Robinson en Annejet van der Zijl schreven dikke, gedetailleerde, goed beargumenteerde pageturners over twee helden: respectievelijk Charlie Chaplin en Annie M.G. Schmidt. Qua stijl zou ik graag de pen van Jolande Withuis bezitten.

Heb je fondsen geworven?

Jazeker. Als onbezoldigde promovenda heb ik een aantal fondsen benaderd. Dankzij het vertrouwen van onder andere het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en het Harten Fonds loopt de financiering van mijn project op rolletjes. Minstens zo stimulerend is dat het niod mij heeft opgenomen als geassocieerd onderzoeker, en ik me op genereuze wijze mag laven aan de schat aan kennis en onderzoekservaring die er op dat instituut rondloopt.

Wanneer denk je de biografie te publiceren? Als extern promovendus aan de Universiteit van Amsterdam heb ik drie jaar gekregen. Dat is een onmogelijk korte tijd om zo'n onderzoek af te ronden en een leesbaar boek te schrijven. Ik gun mezelf een jaar extra en hoop het boek uit te brengen tijdens de volgende ronde van het Kunstenplan van ocw: in 2011.