Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 91]

Schrijvershuizen
Een landhuis als maatpak
De gentilhommière van Roger Martin du Gard
Hein Groen

Roger Martin du Gard (1881-1958) deed twintig jaar over zijn romancyclus Les Thibault waarvoor hij in 1937 de Nobelprijs ontving. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog begon hij aan Luitenant-kolonel de Maumort. Hij zou er tot zijn dood aan werken zonder de illusie te hebben het te kunnen voltooien. De onaffe roman werd in 1983 postuum gepubliceerd. De vertaling van Anneke Alderlieste verscheen in 2008.

Martin du Gards vijftigste sterfjaar werd in 2008 herdacht op le Tertre, een zeventiende-eeuwse gentilhommière waar in de loop der tijd zoveel aan is toegevoegd dat het uitgroeide tot een klein château. Het speelde in het leven van de schrijver meer dan dertig jaar een even grote rol als in het bestaan van zijn romanfiguur luitenant-kolonel de Maumort. Claude Sicard, de bezorger van Martin du Gards Journal, las vorig jaar op 30 augustus drie uur lang uit dat dagboek voor om, onder meer, de uitzonderlijke band tussen schrijver en huis te onderstrepen. Indachtig het uithoudingsvermogen van Martin du Gard, die het presteerde om zijn vrienden vijf uur achtereen voor te lezen, zal Sicard gedacht hebben dat een sessie van drie uur wel het minste was om de schrijver te gedenken. Het publiek hing aan zijn lippen. Het Journal wordt in Frankrijk niet voor niets als het beste werk van Roger Martin du Gard beschouwd.

Uit het dagboek is zonder meer een bloemlezing van lofdichten op le Tertre samen te stellen. Je zou het huis de liefde van Martin du Gards leven kunnen noemen. Over niets of niemand liet hij zich voortdurend zó affectief uit. Het was het volmaakte decor voor zijn monologue intérieur, schreef hij in zijn dagboek; de adellijke rijpheid van huis en park waren volkomen afgestemd op zijn geestelijke behoeften, de oude wortels leken hem te voeden, de eeuwenoude bomen spiegelden zijn eigen werkwijze: langzaam volhardend in ondankbare grond met medewerking van de tijd. Het was een plek die het verdiende in een groots werk voort te leven. De avonden op het terras aan de achterkant van het hooggelegen huis verdienden het om be-

[p. 92]

Le Tertre. Foto: Gijs Went

roemd te worden. De bezoekers die voor Claude Sicard naar le Tertre waren gekomen, kregen na afloop van zijn voordracht ruimschoots de gelegenheid het volmondig met de schrijver eens te zijn.

Als je Luitenant-kolonel de Maumort hebt gelezen is het wonderlijke van een bezoek in augustus dat je je het landgoed onmiddellijk ook in andere seizoenen kunt voorstellen. Terwijl het huis als een rijpe vrucht ligt te stoven en het stadje Bellême vanaf het terras zindert in de zon, schuift er moeiteloos een beeld overheen van een besneeuwd landschap dat op een heldere winterdag langzaam ontdooit tot het erbij ligt als een houtskooltekening. ‘Het nog witte land, doorsneden met koolzwarte hagen, klimt in een gestage lijn schuin omhoog naar de stad, waarvan de half over elkaar liggende daken een fluwelige, diepzwarte massa vormen, die afsteekt tegen het stralend wit van de hemel,’ schrijft Maumort aan een vriend in een poging met woorden een foto te maken van de plek waar hij is opgegroeid en waarnaar hij is teruggekeerd om er te sterven. Bellême is in de roman omgedoopt tot Menneville, le Tertre tot le Saillant. Het huis en de omgeving worden van alle kanten en in alle weersomstandigheden beschreven om voor eens en altijd te laten zien hoe het was, hoe het steeds veranderde en toch onder alle omstandigheden een sereniteit behield die voor Maumort en zijn schepper met een ultieme staat van welbevinden te maken hadden.

In de Tweede Wereldoorlog, als de Duitsers het huis in beslag hebben genomen en Martin du Gard met zijn vrouw naar Nice is uitgeweken, vraagt hij zich af wat er van le Tertre zal worden. Mocht het na de oorlog nog overeind staan, dan kon hij zich niet voorstellen dat een dergelijk privé-bezit in ‘rechtvaardiger tijden’ nog bestaansrecht zou hebben. Hij probeerde er in gedachten afstand van te doen. Hij liet luitenant-kolonel de Maumort zijn plaats innemen. Die zou in Martin du Gards achtergelaten bibliotheek zijn memoires schrijven.

Een landgoed zonder weerga

Martin du Gard kocht le Tertre in 1925 van zijn schoonouders. Al in 1921, toen hij zoals elk jaar de zomer bij hen doorbracht, had hij plannen voor verbeteringen. Aan de vriend uit zijn diensttijd, Marcel de Coppet - die later met Martin du Gards enige dochter zou trouwen - schetst hij onder welke paradijselijke omstandigheden hij aan Les Thibault zit te werken: in het park, op een houten ligstoel, met opgetrokken knieën als schrijftafel, onder eeuwenoude lindebomen die de zon op zo'n lumineuze manier filteren dat het bladerdek zich als een gebrandschilderd raam van groen goud boven hem verheft. ‘Wat ik ervaar door mijn dagen in afzondering onder dit groene gewelf door te brengen is niet te beschrijven. Het is een vorm van welbevinden die ik nergens anders heb meegemaakt. [...] Ik zal er alles aan doen om te voorko-

[p. 93]

men dat le Tertre later verkocht wordt, zodat ik wat verbeteringen kan aanbrengen.’ Hij wilde er ‘een Elysisch lustoord voor vriendschap’ van maken.

Martin du Gard was vierenveertig toen le Tertre in zijn bezit kwam. Hij legde Les Thibault tijdelijk terzijde om zich geheel te wijden aan de verbouwing die ervoor moest zorgen dat het huis hem als een maatpak zou passen. Er ging een architect in hem schuil die gedurende twee jaar de gelegenheid kreeg volledig tevoorschijn te komen. Hij maakte zelf de ontwerpen en werkte vaak eigenhandig mee. Hij ontpopte zich zelfs als tuinarchitect. De onderbreking van het schrijven aan zijn roman zag hij niet als tijdverlies, maar als een investering: hij was bezig een ambiance te creëren waarin zijn personages nog beter zouden gedijen. Hij kreeg gelijk, Les Thibault bezorgde hem in 1937 de Nobelprijs.

De vriendendroom kwam uit. Zozeer zelfs dat zijn vrouw het gevoel kreeg uit het nest gestoten te worden. Met hun dochter zou later hetzelfde gebeuren. Van André Gide tot Albert Camus, ze zouden er allemaal logeren. Het landgoed werd door iedereen ervaren als ‘onovertroffen’, ‘zonder weerga’. De schrijver Georges Duhamel zei tijdens een bezoek dat Martin du Gard alle zorgen en ellende die een dergelijk bezit met zich meebracht dubbel en dwars verdiende, anders zou het te oneerlijk zijn dat hij dagelijks door zoveel schoonheid werd omringd. Zijn coquille noemde Martin du Gard le Tertre, het was zijn universum, zijn oeuvre. In zijn ogen hoorde hij er meer thuis dan zijn vrouw. Hij beklaagt zich regelmatig over haar rigide, weinig genereuze houding. Nooit zou zij op een mooie avond eens spontaan voorstellen een extra lekkere fles wijn uit de kelder te halen, of op een

Roger Martin du Gard

andere manier gastvrij uitpakken. Onder haar regie bleef alles afgemeten en zuinig. Zij hield niet van zijn vrienden. Gelukkig maakten de gesprekken met de gastheer veel goed. Roger Martin du Gard was geliefd om het luisterend oor dat hij bood, om hoe hij inging op de ander zonder zichzelf op de voorgrond te plaatsen. Volgens André Malraux was je na afloop van een gesprek niet alleen blij met hem als vriend, maar ook met jezelf. Je had je beter dan ooit weten te uiten. Door hem bloeide je op, kwam je tot leven.

Afgerichte atheïstjes

Martin du Gards vrouw dacht daar anders over. Die zag hem als een enorme boom waaronder niets wilde groeien. Zij in ieder geval niet. De tragiek van hun huwelijk was dat beide partijen er onder leden terwijl ze zichzelf wijsmaakten niet zonder elkaar te kunnen. De Martin du Gards brachten hun zomers door op le Tertre, hun winters in Nice en hadden daarnaast nog een apparte-

[p. 94]

ment in Parijs. Mogelijkheden genoeg om aan elkaar te ontsnappen. Dat gebeurde dan ook van tijd tot tijd, maar het belangrijkste toevluchtsoord was voor hem het schrijven en voor haar het geloof. Hélène Martin du Gard was, in tegenstelling tot haar atheïstische man, zo rooms-katholiek dat ze nietgelovigen nauwelijks kon verdragen. De goddeloze bende rond André Gide maakte haar lichamelijk ziek. Zelfs haar kleinkinderen zag ze als ‘goed afgerichte atheïstjes’ want ook haar dochter en schoonzoon Marcel de Coppet waren praktiserend atheïst. Ze gruwde van het idee dat er later een Coppet op le Tertre de scepter zou zwaaien. Op een enkele opleving na werd hun gezamenlijke leven tijdens de oorlog steeds zuurstofarmer. Martin du Gard geeft regelmatig te kennen dat hij zou stikken als hij zijn werk niet had. Aan zijn vriend Jacques Copeau schrijft hij in 1943: ‘Alles aan mij ergert haar: mijn gezondheid, mijn evenwichtigheid en mijn toewijding aan mijn werk.’ Vooral het schrijven beschouwde zij als het toppunt van zijn egoïsme. Het verschafte hem, ‘ten koste van haar’, een vorm van vervuldheid die het geloof haar kennelijk niet bood.

Ze zouden le Tertre na vijf jaar oorlog vrij onbeschadigd maar in wanorde terugvinden. Alles lag overhoop, meubels waren kapot, bekleding gescheurd, maar niets leek opzettelijk vernield en de bibliotheek was intact. Martin du Gards persoonlijke papieren en de brieven van vrienden, die hij in ijzeren blikken onder het grote terras had begraven, waren aangetast door vocht maar niet verloren. ‘De Duitsers zijn er honderden keren overheen gelopen zonder iets te vermoeden.’ Martin du Gard prees zich gelukkig en nam weer bezit van zijn coquille. Het lukte hem niet er afstand van te doen. ‘Hier adem ik dieper,’ schrijft hij. ‘Zelfs Hélène is weer onder de bekoring, meer dan ze wil laten merken.’

De laatste jaren van zijn leven was Martin du Gard op bijna paranoïde wijze bezig met zijn literaire nalatenschap. Met zijn dochter was hij inmiddels zodanig gebrouilleerd dat hij alles naliet aan zijn kleinkinderen. Het ging hem er vooral om zijn schrijversleven inzichtelijk te maken. Zijn familieleven mocht dan verre van voorbeeldig zijn geweest, zijn schrijverschap had hem naast onvermijdelijke twijfels en inzinkingen, gelukkiger gemaakt dan wat ook. Dat geluk was optimaal geweest als hij op of over zijn landgoed schreef. Meer dan enig ander schrijvershuis in Frankrijk maakt le Tertre wezenlijk deel uit van een oeuvre.

Tegenwoordig wordt het huis beheerd door Martin du Gards kleindochter Véronique de Coppet, die er samen met de Amis du Tertre en de Association des Amis de Roger Martin du Gard voor zorgt dat er regelmatig culturele gebeurtenissen plaatsvinden zodat ook het huis blijft ademen.

Le Tertre

Route de Mauves

Sérigny-Bellême (Orne)

Tel. + 33 (0)2 33 73 18 30

Bezoek aan de werkkamer en bibliotheek op afspraak.

Het park is van 1 juli tot 15 september voor publiek geopend van 13.00 tot 19.00 uur.

Literatuur

Roger Martin du Gard, Les Thibault (Gallimard, Parijs 1936); Luitenant-kolonel de Maumort. Vertaling in het Nederlands door Anneke Alderlieste (Amsterdam, Meulenhoff 2008)