Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 49]

Een man van de wereld
Johan Willem Beyen, de vergeten architect van de Europese samenwerking
Paul van der Steen

Minister met z'n Beyen, luidde een van de grappen, toen Nederland in de periode 1952-1956 niet één maar twee bewindslieden op Buitenlandse Zaken had zitten. Met Joseph Luns gaf Johan Willem Beyen (1897-1976) gezicht aan die merkwaardige constructie. Wim Weenink laat in een biografie op overtuigende wijze zien dat de man het verdient ook om andere zaken herinnerd te worden.

De gewoonte dat kabinetten na beëdiging met het staatshoofd op de paleistrappen poseren voor de fotograferende en filmende pers dateert uit de jaren zeventig. Daarvóór werden de groepsportretten in de meeste gevallen geschoten in de Trêveszaal met alleen de ministers. Een soort elftalfoto's waren het, maar dan achter een vergadertafel in plaats van in een voetbalwei. Op de eerste rij zittend de premier, de vice-premier(s) en een handvol anderen. Op de tweede rij staand een hele reeks overige ministers.

Bij het aantreden van het derde kabinet-Drees in september 1952 ging het er niet anders toe. Minister-president Drees en zijn waarnemer Beel met vaderlijke blikken op een centrale plek achter de tafel. Links van hen (voor de kijker) de twee ministers van Buitenlandse Zaken Luns en Beyen in een ogenschijnlijk zeer geanimeerd gesprek.

Alles leek toen nog koek en ei. Het duo was de uitkomst van een moeizame formatie, een zwaar bevochten compromis. Beyen had als persoonlijke vriend van de Oranjes veel gehad aan het lobbywerk van koningin Juliana en prins Bernhard, zo ontdekte biograaf Wim Weenink. Beoogd premier Drees wilde tot elke prijs voorkomen dat de kvp-kandidaat Josef Luns zou aanschuiven aan de Europese onderhandelingstafels, omdat hij niet wilde dat de gesprekken over verregaande samenwerking een onderonsje van louter roomse bewindslieden zou worden. In bepaalde kringen werd al smalend gesproken van ‘L'Europe Vaticane’. Ook de vorstin had het niet op Luns. Ze kwalificeerde hem als ‘de man, die voor de tafelschikking zorgde’. Ze vond dat hij eerst maar ‘eens een tijdje ambassadeur

[p. 50]

moest zijn’, voordat hij minister werd. kvp-leider Romme hield echter vast aan een ministerspost voor Luns, met als gevolg dat Nederland niet één maar twee bewindslieden op Buitenlandse Zaken kreeg. Kort na de benoeming konden de twee nog lachen om de ontstane constructie. ‘Gedraag ons goed’, zei Beyen tegen Luns, toen deze vertrok naar New York voor een bezoek aan de Verenigde Naties. Vragen naar het waarom van twee bewindslieden op één departement werden weggegrapt. Tegen zijn Franse ambtgenoot Christian Pineau zei Beyen dat een klein land als Nederland twee ministers nodig had om zijn zin te krijgen. Het antwoord van Luns luidde steevast: ‘Omdat ons land zo klein is, is het buitenland zo groot.’

Dat buitenland keek vreemd aan tegen de Haagse constructie. De functionarissen op het Amerikaanse State Department fronsten de wenkbrauwen. The New York Times had het in een artikel over ‘a system of two ministers in one pair of striped pants’. Dirk Stikker, de voorganger van het duo Beyen-Luns op Buitenlandse Zaken, werd ambassadeur in Londen. Bij het aanbieden van zijn geloofsbrieven aan koningin Elizabeth vroeg de Britse vorstin hem: ‘En, mijnheer Stikker, weet de tweeling zich een beetje te gedragen?’

De Nederlandse vertegenwoordiger zal ongetwijfeld bevestigend hebben geantwoord, maar deed daarmee de waarheid geweld aan. De spanning tussen de twee ministers van Buitenlandse Zaken liep al heel snel na hun aantreden ongezond hoog op. De beide sterke karakters botsten en er ontbrandde een competentiestrijd. In onderlinge gesprekken knetterde het flink. ‘Je hebt nog heel veel te leren en je moet maar van mij aannemen, dat het op deze manier misloopt’, schreeuwde Beyen tegen Luns. ‘En als je nog nooit zó bent toegesproken dan is het de hoogste tijd dat dit eens gebeurt.’ Over de afloop van de tweestrijd liet Beyen ook geen twijfels bestaan: ‘Ik heb wel meer gevallen als de jouwe onder handen gehad. Ik heb ze allen klein gekregen. Ook jou zal ik weten aan te pakken.’

Het kwam zelfs zo ver dat de twee alleen nog maar schriftelijk communiceerden. De toenmalige topambtenaar Ernst van der Beugel: ‘Voor ons, ambtenaren van Buitenlandse Zaken, was het een onmogelijke situatie. Ieder gesprek moest twee keer plaatsvinden, en beide heren in een redelijk humeur houden vereiste de tact van een ervaren kinderpsycholoog. We hadden een gezamenlijk antwoord bedacht op de veelvuldige vraag van nieuwsgierige buitenlandse diplomaten hoe het nu eigenlijk liep met twee ministers. We antwoordden dan: “Zij blijven bij elkaar voor de kinderen.”’

Jobhopper

Biograaf Wim Weenink stuitte min of meer toevallig op zijn hoofdpersoon. Eind jaren tachtig werkte hij als Europa-redacteur van NRC Handelsblad aan een artikel over de wordingsgeschiedenis van de Europese interne markt, waarover in het traject naar het Verdrag van Maastricht druk gesproken werd. Met regelmaat dook de naam op van de voormalige Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Beyen over wie Weenink weinig wist. Mensen met meer kennis van zaken, een kleine kring van ambtenaren en historici, wisten de journalist te vertellen dat Beyen als initiatiefnemer voor het Verdrag van Rome uit 1957 (oprichting van de Europese Economische Gemeenschap) kon worden be-

[p. 51]

Beyen met zijn cello

schouwd als vader van die ene interne markt.

Weeninks interesse was gewekt. Ruim vijftien jaar later resulteerde dat in Bankier van de wereld - Bouwer van Europa, een biografie waarop de schrijver - inmiddels redacteur van de opiniepagina van NRC Handelsblad - promoveerde op 12 oktober van het vorig jaar aan de Rijksuniversiteit Leiden.

Uit karakterschetsen van mensen die voor korte of lange tijd met Beyen optrokken rijst het beeld op van een vat vol tegenstrijdigheden. Beyen was een allercharmantste en ongekunstelde man, maar wel een met een geaffecteerd Engels accent en kakkineus gezicht. Iemand met het land aan alles wat kruidenier is, een typische anti-bourgeois. Zeer intelligent, waardoor hij zich een zekere luiheid kon permitteren, en die hem in staat stelde om snel tot de kern van de zaak en oplossingen te komen. Een humorist met een goed ontwikkeld psychologisch inzicht, die daar echter op een nogal botte manier blijk van kon geven. Kortom: een aantrekkelijke hoofdpersoon voor een biografie.

Johan Willem Beyen werd op 2 mei 1897 geboren in Utrecht, maar zou het grootste deel van zijn jeugd doorbrengen in Bilthoven. Zijn vader, een jurist, was zijn loopbaan gestart als ambtenaar op het ministerie van Financiën, maar was inmiddels werkzaam als secretaris van de Staatsspoorwegen en chef van de Centrale Dienst bij dat bedrijf. Beyens moeder stamde uit een familie van musici en had voor haar huwelijk opgetreden als concertpianiste. Zij

[p. 52]

zorgde voor een opvoeding met een flinke nadruk op cultuur. De jonge Beyen ging cello spelen. Zijn leven lang zou het instrument een trouwe vriend blijven en meereizen naar de plekken waar de dynamische loopbaan de Utrechter bracht. Voor een niet-professional wist hij een verdienstelijk spelniveau te bereiken. Ook literatuur werd een passie, al meldt biograaf Weenink jammer genoeg niet wat zijn held zoal las. De familie was internationaal georiënteerd. De kinderen kregen meer mee dan alleen hun luxe en bosrijke dagelijkse leefomgeving. Als tienjarige mocht Beyen al mee op reis naar de metropool Londen. Een echte wereldburger zou hij altijd blijven.

Beyens loopbaan kende een oer-Hollands begin. Na een glansrijke studie rechten en promotie aan de universiteit in Leiden begon hij op precies dezelfde plek als zijn vader enkele decennia eerder: het ministerie van Financiën. Daar maakte hij onder meer indruk op de thesaurier-generaal Trip en de antirevolutionaire politicus Colijn. De jonge jurist zou daar later nog veel profijt van hebben, maar het hielp hem in eerste instantie vooral met het snel opklimmen in de ambtelijke hiërarchie.

Met een verdere opmars in het verschiet verkaste hij eind 1923 naar Eindhoven om daar secretaris van de directie van de N.V. Philips te worden. Het Haagse establishment was verbijsterd: een toekomst in de residentie verruilen voor een baan in de industrie. Beyen trok zich er niets van aan. Lang bleef hij trouwens niet in Eindhoven, want al in 1925 bood Trip, inmiddels directeur van de Javasche Bank in Batavia, hem de baan aan van gedelegeerde bij de vestiging van die bank in Amsterdam. De jonge Beyen bleef ook daarna wat we tegenwoordig een jobhopper noemen, al bleef hij wel trouw aan de monetaire wereld: in 1927 werd hij directeur van de Rotterdamsche Bankvereniging, in 1935 vice-president bij de Bank voor Internationale Betalingen in Bazel en in 1937 president bij dezelfde instelling. Hij was een man die de mensen die er toe deden kende en zij kenden hem. ‘Beyen was in de jaren dertig een van de weinige Nederlandse internationalisten van naam’, stelt de biograaf.

Soestdijk

Het eerste gedeelte van Bankier van de wereld - Bouwer van Europa doet een tikje schools aan. Weenink heeft overduidelijk zijn huiswerk gedaan, maar weet de lezer onvoldoende mee te slepen in het door hem vertelde levensverhaal. De feiten staan keurig op een rijtje. De opeenvolgende werelden, waarin Beyen zich begeeft, krijgen daarentegen te weinig reliëf. Ook het karakter van de hoofdpersoon wordt al te summier belicht. Om nog maar niet te spreken over Beyens naaste omgeving. In een alinea lezen we over de verliefdheid op Nelly, een pagina of 25 later is er ook een alinea ingeruimd voor het huwelijk in 1922, waarna Nelly tot de scheiding in 1945 nauwelijks aan bod komt. Dat is wat al te weinig aandacht voor een huwelijk van ruim twee decennia. Bij de beschrijving van de verstandhouding tussen Beyen en zijn tweede vrouw Gretel vervalt Weenink overigens niet in dezelfde fout.

De oorlog vormde een keerpunt in Beyens loopbaan. Tot ver in de jaren dertig gold Beyen lang als jong en veelbelovend. Na de bevrijding, die op veel posities ook een generatiewisseling inluidde, hoorde hij plotseling bij de ouderen. De klussen die hij opknapte voor de oorlogskabinetten en di-

[p. 53]

verse naoorlogse regeringsploegen maakten bovendien de band met Den Haag hechter, wat de weg baande voor latere functies in dienst van volk en vaderland: minister van Buitenlandse Zaken en ambassadeur in Parijs.

Vanaf de beschrijving van de oorlogsjaren krijgt de biografie de zwier die zij in het begin mist. Bovendien komt hier het gecompliceerde karakter van Beyen beter uit de verf.

Weenink gaat dan ook uitgebreider in op de vriendschap met Juliana en Bernhard die van voor de bezetting dateerde. Beyen mocht ‘Jula’ zeggen tegen de prinses en latere koningin. Bernhard redde hij het leven tijdens een gezamenlijk tochtje met een speedboot. In ballingschap in Londen verdiepte de vriendschap met de prins zich. Tijdens lunchbijeenkomsten brainstormden ze over de toekomst van Nederland en Europa. In die tijd kregen Beyens ideeën over internationale samenwerking vaste vorm. Een grote eendracht achtte hij een utopie, maar in regio's kon volgens de pragmaticus iets moois tot stand gebracht worden als economisch de handen ineen werden geslagen. Dat zou tot meer leiden, want in de ogen van Beyen kon politieke eenwording zonder economische integratie op den duur evenmin werken als economische integratie zonder politieke samenwerking. Op zijn minst zou die een belangrijke waarborg kunnen zijn tegen economische malaise als in de jaren dertig en tegen militair geweld. Bovendien was alleen voor een verenigd Europa een rol van betekenis op het wereldtoneel weggelegd.

De man met wie hij veel van dit soort toekomstvisioenen had besproken, bracht Beyen uiteindelijk in de positie om ook werk te maken van de Europese zaak. Soestdijk vormde de belangrijkste initiator voor het ministerschap van de partijloze politicus, die voor de oorlog overigens wel een tijd lid was geweest van de liberale Vrijheidsbond.

Wrang genoeg droegen Bernhard en Juliana ook bij aan Beyens einde als bewindsman. Het ging fout toen het Duitse weekblad Der Spiegel in 1956 de crisis aan het Nederlandse Hof naar buiten bracht. Met het oog op de naderende Tweede-Kamerverkiezingen wilde minister-president Drees niet zelf de Nederlandse hoofdredacteuren inlichten over de aanstaande publicaties over de kwestie Greet Hofmans. Die taak liet hij over aan Beyen.

Achteraf gezien is het gemakkelijk om vast te stellen dat het met de gepolariseerde paleisverhoudingen van die dagen wel fout moest gaan met de vriendschap van de minister met het koninklijk paar. Toen hij van Juliana de wind van voren kreeg over zijn gesprek met de hoofdredacteuren, was Beyen echter hogelijk verbaasd. De vorstin verweet hem dat hij ruimte had gegeven aan het aan de orde stellen van haar persoonlijk leven. De minister was zich van geen kwaad bewust en voelde zich diep gekwetst. Tegenover de koningin ontstak hij in een driftbui. Juliana pikte dat niet: vriend en minister Beyen hadden het - in ieder geval voor de eerstkomende jaren - bij haar verbruid.

Met Bernhard bleef het contact wel bestaan, maar de prins deed niet veel moeite om zijn kameraad te steunen. In de relatie tussen de twee kon nooit meer sprake zijn van gelijkwaardigheid. In latere jaren werd het echter meer en meer eenrichtingsverkeer. Om het cru uit te drukken: Beyen likte, Bernhard beschikte.

De samenwerking met Luns mocht dan

[p. 54]

geen succes zijn en het einde als minister nogal roemloos, Beyen had in zijn vier jaar als minister van Buitenlandse Zaken wel wat tot stand gebracht. Waar binnen het kabinet de neiging bestond de Europese ontwikkelingen eerder af te remmen dan te stimuleren, bleef Beyen onvermoeibaar ijveren voor verdere eenwording. Andere ministers zagen vaak met lede ogen hoe hij meer ruimte nam dan in de gezamenlijke vergaderingen was afgesproken. Ook internationaal bleef Beyen onvermoeibaar aan Europa trekken toen anderen al dachten dat er sprake was van een dood paard. Na een diepe crisis in 1954 plaveide het plan-Beyen en de naamgever daarvan de weg naar het in 1957 gesloten Verdrag van Rome.

Weenink laat die verdiensten zien én de drijfveren erachter. Dat hij daar een dikke pil voor nodig heeft, kan voor de liefhebbers van biografieën en politieke geschiedenis geen bezwaar zijn.

W.H. Weenink, Bankier van de wereld - Bouwer van Europa. Johan Willem Beyen 1897-1976 (Prometheus/NRC Handelsblad 2005)