Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 4]

‘Je leeft met een strop om je nek’
Een teruggevonden afscheidsbrief van Jan Arends
Nico Keuning

Het is een frustrerende ervaring voor een biograaf als hij weet dat er een belangrijke brief bestaat die hij niet onder ogen kan krijgen om de simpele reden dat de brief onvindbaar is. De ontvanger herinnert zich de brief, maar het begerenswaardige document is nergens te vinden: zoek, kwijt, weg. De biograaf moet verder; hij kan niet bij een doodlopend spoor stil blijven staan. Wat onvindbaar is, bestaat niet. Maar in een enkel geval duikt het fantoomdocument jaren later toch nog op, uit onverwachte hoek, als verlate post van gene zijde.

Voor en tijdens het schrijven van mijn biografie Angst voor de winter, het leven van Jan Arends, las ik geregeld in het Engelbewaarderdeeltje nr. 15, Jan Arends. Deze monografie diende als basis voor het boek. In ‘De eenzaamste man van de wereld’, een van de twee bijdragen van Rudy Kousbroek, stuitte ik op de volgende, intrigerende eerste alinea: ‘Jan Arends heb ik drie of vier keer ontmoet. Ik bezit een paar brieven van hem. Maar verder kende ik hem alleen als een stem aan de telefoon.’ Drie korte, relativerende zinnen. Maar wat ging er achter deze achteloze introductie schuil aan verhalen en anekdoten? In ieder geval was Kousbroek in het bezit van ‘een paar brieven’. Een van de brieven brengt hij ter sprake in de genoemde bijdrage: ‘Veel mensen denken het van zichzelf, maar hij [Jan Arends] was het: de eenzaamste man van de wereld. “Wat ik wil is praten met een ander,” schreef hij mij begin januari [1974] in een brief. “Dat lukt niet. Je kunt inderdaad net zo goed van het dak springen.” Een week later deed hij het.’

Dit citaat alleen al was voor mij reden genoeg om Kousbroek te bellen. Tijdens het telefoongesprek - dat naar ik meen eind 2003 plaatsvond - vertelde Kousbroek onder andere dat Arends hem een keer midden in de nacht opbelde. ‘Ik moet je iets vreselijks vertellen,’ zei Arends. ‘Remco Campert is overleden.’ Kousbroek schrok en stamelde dat het inderdaad verschrikkelijk was. ‘Zie je wel dat je veel meer om Campert geeft dan om mij,’ reageerde

[p. 5]

Arends verwijtend.

Ik vroeg Kousbroek naar de brieven. Ze moesten natuurlijk ergens zijn, maar hij had geen idee waar ze gebleven waren. Ook de brief waaruit hij in het artikel citeert, bleek onvindbaar.

Vorig jaar, op zondag 11 december, tijdens de Beurs van Kleine Uitgevers in Paradiso in Amsterdam, stelde een man zich aan mij voor: ‘Hans van Daalen’. Van een antiquaar had hij een brief van Jan Arends aan Kousbroek gekocht. Uit een plastic draagtas haalde hij een mapje tevoorschijn. Voortdurend pratend, hield hij ineens een envelop in handen die gericht was aan Rudy Kousbroek. Op de achterkant stonden naam en adres van de afzender: J. Arends, Roelof Hartplein 4, Amsterdam. Ik probeerde de brief te lezen, maar ik kon me nauwelijks concentreren. Wel drong tot me door dat dit de brief was waaruit Kousbroek in het Engelbewaarderdeeltje had geciteerd. Uit het hoofd, kennelijk, want de poststempel op de envelop gaf 31-xii-73 aan. Niet ‘een week’ voor Arends' zelfmoord, maar drie weken voor zijn even fatale als verlossende sprong.

De man deed een tweede greep in het mapje: ‘Een gedicht voor Ethel Portnoy.’ Terwijl ik het gedicht las, vertelde de man mij het verhaal van de vondst, dat maar half tot me doordrong. Iets over Waterlooplein, de nalatenschap van Ethel Portnoy en ‘één euro’. De hand van de man gleed nu ten derde male in het mapje om weer boven te komen met een smal, langwerpig uitgaafje. Op het omslag herkende ik de foto die Eddy de Jongh van Arends gemaakt had op het strand. Antiquaar Marcel Dikstra had mij een halfjaar geleden gebeld over een jubileumuitgave ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van zijn antiquariaat Fenix, en ik had hem voor deze foto doorverwezen naar de zoon van de inmiddels overleden fotograaf. Prachtige foto. In zwarte, lange jas komt Arends aanlopen, langs het doodlopend spoor van een kinderwagen. Zijn schaduw valt rechts van hem, tot aan de vloedlijn.

Enkele dagen later ontving ik Schrijversroem, de jubileumuitgave van Fenix. Zo kon ik in alle rust de geschiedenis van deze vondst nog eens nalezen, en de brief en het gedicht. Antiquaar Dikstra vertelt in zijn fraaie uitgaafje dat hij ‘op een kwade dag vol donkere wolken’ op het Waterlooplein rondstruinde, omdat hij wist dat het restant van de literaire nalatenschap van Ethel Portnoy (1927-2004) daar terecht was gekomen. Uit deze nalatenschap kocht hij voor ‘één euro’ de bundel Lunchpauzegedichten van Jan Arends. In de bundel bevindt zich ‘een pak krantenknipsels’ en daarin zat ‘de brief van Arends aan Rudy Kousbroek, de echtgenoot van Portnoy’, inclusief het gedicht.

Aanvankelijk was Dikstra zich niet eens bewust van wat hij had gekocht. ‘Ik heb het een tijdje terzijde laten liggen omdat ik ervan uitging dat het niet iets heel bijzonders was, totdat bleek dat het gedicht nooit gepubliceerd was. Toen ontstond het idee om er iets mee te gaan doen. Voilá, c'est ça!’ Zowel de brief als het gedicht is in de uitgave opgenomen. Arends ‘tijpte’ - zo sprak hij het uit - de ongedateerde brief en het gedicht. Beide deed hij, als reactie op een nieuwjaarswens van Kousbroek, op 31 december 1973 op de bus.

Beste Rudy Kousbroek,
Je wenste mij veel schrijversroem in het komende nieuwjaar. Dat had ik wel gewild

[p. 6]

toen ik twintig was maar nu niet meer.
Schrijvers worden getrapt altijd en overal. Als ik een zoon had zou ik hem verbieden schrijver te worden. Wat je weten wil is de waarheid. Die kun je niet eens bij jezelf vinden, laat staan bij een ander. Bij jou staat alles goed op een rij maar bij mij klopt er niets van. Je hebt werkelijk goed over mij geschreven in het Handelsblad. Maar wie is gelukkig. Een beroemde schrijver kan wel een kreng van een wijf hebben en heeft dan toch een rot leven. Ik heb helemaal geen vrouw maar dat geeft ook conflicten. Ik doe niet zoveel kwaad.
Ik trap af en toe op de tenen [van] iemand. Mensen schrijven over mij soms ook dingen die niet aardig zijn. Wat ik wil is praten met een ander. Dat lukt niet. Je kunt inderdaad net zo goed van het dak springen.
Ik doe er een gedicht bij voor je vrouw.
Jullie zijn goed voor mij geweest.
Prettig nieuwjaar

In handschrift heeft hij ‘J. Arends’ onder de brief geschreven, die, gezien de laatste zin, een afscheidsbrief lijkt te zijn. Maar Arends hield ervan te provoceren. Je wist nooit of je dergelijke dreigende uitspraken serieus moest nemen, ook al kende je zijn psychiatrisch verleden en wist je dat hij enkele zelfmoordpogingen achter de rug had.

Met de verwijzing naar het Handelsblad doelt Arends op de lovende bespreking van Kousbroek van de verhalenbundel Keefman uit 1972, die onder de titel ‘Sollicitatie’ in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad van 15 december 1972 is gepubliceerd. Deze bespreking is eveneens opgenomen in het eerdergenoemde Engelbewaarderdeeltje.

Het titelloze, ongepubliceerde gedicht - Arends schreef in het algemeen titelloze gedichten - voor Ethel Portnoy luidt als volgt:

Je leeft
met een strop
om je nek.

Dat weet
je niet.

Toch
wordt er
iedere seconde
aan getrokken.

Er
moet iemand zijn
die dat regelt.

Je bent niet een keer maar een miljard
keer ongelukkig
als je schrijft.

Onder dit omineuze gedicht wenst Arends Ethel in handschrift ‘Veel geluk’.

Arends Tapes

Voor NRC Handelsblad schreef ik een stukje over de gevonden afscheidsbrief van Jan Arends, dat op maandag 2 januari 2006 werd gepubliceerd. Ik vertelde ook Rob Hakhoff van de vondst van de brief. Hakhoff was filmeditor toen hij in november 1970 Arends opzocht in de psychiatrische instelling het Willem Arntsz Huis in Utrecht om met hem te praten over een mogelijke verfilming van de novelle Lente / Herfst, die sinds het Verzameld Werk van 1984 bekend is geworden onder de titel

[p. 7]

Vrijgezel op kamers. Voor het tweede gesprek haalde Hakhoff Arends op uit Utrecht en nam hem mee naar zijn huis in Hilversum. Aan beide ontmoetingen bewaart Hakhoff goede en dierbare herinneringen, zoals ik in hoofdstuk xiv van mijn biografie beschrijf. Een neerslag van de twee gesprekken werd gepubliceerd in Het Oog in 't Zeil van december 1984. Niemand wist wie de interviewer was. Bijna twintig jaar later, tijdens het schrijven van de biografie, kwam ik de interviewer op het spoor. Hij bleek bovendien de geluidsbanden met de gesprekken al die jaren te hebben bewaard. Inmiddels zijn ‘De Arends Tapes’ via de vpro verkrijgbaar.

Nadat het artikel over de vondst van de brief was gepubliceerd, begin dit jaar, ontving ik een e-mail van Rob Hakhoff, waarin hij schrijft:

Ik dacht aan die ochtend, lang geleden, dat ik in Hilversum bij CineCentrum les kreeg van een oudere film-editor. De telefoon ging en het was voor mij. Jan Arends aan de lijn. Hij vertelde mij, dat hij onze samenwerking wilde beëindigen, hij zag er verder geen brood meer in en bedankte mij voor onze samenwerking met het filmscript. Ik was toen wel wat verbaasd, maar tegelijkertijd opgelucht, want dat script hing een beetje als een molensteen om mijn nek. Ik wist er eigenlijk geen raad meer mee. De realiteit van Jan Arends was mij al lang boven het hoofd gegroeid.
Enkele dagen - hooguit een week - later las ik zijn overlijdensbericht in de krant. Wanneer ik nu een en ander combineer - de pas ontdekte brief en mijn telefoontje met hem - dan moet het zo geweest zijn, dat hij het vaste voornemen had om er een eind aan te maken. En dat is toch wel schokkend.

Korte tijd later bereikte mij via via een brief van Hans Grimmelikhuijse, oud-hoofdverpleger van het Willem Arntsz Huis. ‘Daar was Jan Arends weer!’ begint Hans Grimmelikhuijse zijn brief. In enkele korte alinea's legt hij enkele verbanden tussen patiënten, zusters en personages in de verhalen van Arends. Jammer, dacht ik, dat hij niet op eerdere publicaties van mij heeft gereageerd toen ik nog aan de biografie schreef. Maar het is alsnog een mooie aanvulling op de biografie. Grimmelikhuijse (nu 73 jaar) werkte in het Willem Arntsz Huis toen Jan Arends daar van eind jaren zestig tot begin zeventig verbleef. Arends schreef er het verhaal ‘Keefman’, dat tot op de dag van vandaag als toneelmonoloog wordt gespeeld. ‘Klassenpsychiatrie’ was verboden. Maar Arends hoefde niet op een slaapzaal met twintig andere patiënten; hij kreeg een aparte kamer. De oud-hoofdverpleger vertelt met mededogen en humor over zijn ervaringen met Arends. ‘Ik had een papiertje op mijn deur geplakt waarop stond “Voor negen uur niet zeuren”. Maar Jan Arends kwam dan toch eerder binnen. Je bent toch schrijver, pestte ik hem dan, dan moet je toch ook kunnen lezen. Dat vond hij niet leuk. Maar zuster Jager [verzorgster “mevrouw Wolf” in het verhaal “Het ontbijt”, NK] lokte hij juist uit in de hoop dat hij van haar verbaal op zijn kop kreeg. Hoe viezer hij er bij liep, hoe leuker hij het vond. En als zuster Jager hem op strenge toon zei dat hij zijn kleren uit moest doen en dat hij in bad zou worden gestopt, gedroeg hij zich ineens heel nederig, alsof hij die schrobbering prettig vond.’ In ‘Het ontbijt’ zit mijnheer Koopman in

[p. 8]

de boom. In werkelijkheid was dat een patiënt van 14 jaar. ‘We hadden 130 patiënten, de jongste 14; de oudste 85 jaar,’ vertelt Grimmelikhuijse. ‘In dat verhaal heeft Arends twee voorvallen in elkaar gevlochten. Die jongen zat in de boom en een oude man weigerde een plakje kaas te eten, precies zoals Arends dat heeft beschreven.’ Arends schrijft: ‘Het ontbijt ziet er nu verflenst uit. Het toch al bedorven plakje ham is nu zeer gemeen van kleur. De plakjes kaas zijn uitgedroogd, en er zijn onappetijtelijke zweetdruppeltjes op. Ook het brood zelf is er niet naar de eetlust op te wekken. En op de boter zitten twee van die verdachte krulhaartjes.’

Er is nog een verhaal waarin Arends een patiënt heeft vereeuwigd. Deze patiënt mocht met een ‘wandelkaart’ naar buiten. Bij koninklijke defilés stond hij - met zijn wandelstok - altijd vooraan. In het verhaal ‘Koninginnedag’ laat Arends de man naar voren springen, op prins Bernhard af. Paniek. Om de mensen gerust te stellen roept de man: ‘Ik sla u tot Ridder Prins van Oranje.’ Met zijn stok heeft hij op de schouder van Prins Bernhard geslagen, ‘heel zacht zoals het hoort’. [...] ‘Toen was hij van achteren beetgepakt door een marechaussee. Er waren er nog meer op zijn rug gesprongen. [...] Nee. Hij kon toen niet gek geweest zijn, want dan zou het te beschamend zijn, voor hem en voor de anderen. Daarom weet hij zeker dat hij toen echt een opdracht van God had en dat hij de prins tot ridder moest slaan. Nu drinkt hij koffie in de serre van het gekkenhuis. Hij zou wat omhanden moeten hebben. Iets te timmeren of zo. Dan zou hij zijn aandacht beter kunnen richten om te begrijpen waarom de mensen zo zijn.’

De man in het Willem Arntsz Huis die

Jan Arends. Foto Rob Hakhoff, 1970

doof was en stemmen hoorde, is door Arends verwerkt in ‘Keefman’: ‘Die hallucinaties waren vreselijk’, herinnert Grimmelikhuijse zich, ‘we hebben ten slotte via het ziekenfonds een gehoorapparaat voor hem weten te regelen.’

In het verhaal van Arends windt Keefman zich er enorm over op dat hij geen gehoorapparaat krijgt. Alleen maar omdat hij een arme sloeber is. Was hij de zoon van een dokter geweest, ja, natuurlijk, dan had hij zo een gehoorapparaat.

Grimmelikhuijse huivert nog steeds als hij aan de psychiatrie van de jaren zestig en zeventig denkt: ‘Vaak kregen de ouders de schuld. De doktoren stonden heel ver af van de werkelijkheid; ze waren alleen maar met wetenschappelijke theorieën bezig.’ Het is of ik Arends hoor praten.

[p. 9]

Bloed

In de biografie wordt onder andere geciteerd uit de toen onvindbare brief van Kousbroek en over het bezoek van Fred Portegies Zwart en diens vrouw aan Arends in januari. Tijdens dat bezoek stond Arends erop hun de vijftig gulden die hij van hen had geleend terug te betalen, ‘alsof hij schoon schip wilde maken’. Aan de hand van citaten uit nagelaten gedichten en brieven wordt gesuggereerd dat Arends' beslissing zelfmoord te plegen reeds vast stond. Het telefoontje aan Hakhoff bevestigt dit. Er is nog een getuigenis die - achteraf - bevestigt dat Arends vastbesloten was een einde aan zijn leven te maken. Ook huisarts Sjoerd Boorsma schreef mij naar aanleiding van het stukje in NRC Handelsblad een brief. Als toenmalig huisarts in opleiding had Boorsma weekenddienst op een huisartsenpost in Amsterdam. Op zondag 20 januari 1974 tegen middernacht kreeg hij een wanhopige Jan Arends aan de telefoon. ‘Ik heb me gesneden,’ zei Arends. Boorsma: ‘Dit is geen klus voor mij, dacht ik, en ik zei hem dus dat hij beter naar de Eerste Hulp van een ziekenhuis kon gaan.’ Arends antwoordde daarop: ‘Ja, maar ik ga me nog meer snijden.’ Het viel niet mee op dat nachtelijk uur het flatgebouw binnen te komen. ‘Toen ik eindelijk aanklopte op de kamerdeur deed de patiënt open, alleen gekleed in een slobberige onderbroek bespat met bloed afkomstig van snijwonden aan de onderarmen; ook in de rest van de kamer waren bloedsporen te zien. De ernst van de situatie was duidelijk. Jan Arends, want die was het, stond niet bepaald open voor adviezen die een jong doktertje probeerde aan te dragen; hij had een ruime ervaring met medici opgebouwd.’

Arends zette de arts onder druk (‘Ik ga me nog meer snijden’) en wijzend op de verwarmingsbuizen onder het plafond van zijn kamer zei hij: ‘Daar zou je je aan kunnen ophangen.’ Toen Boorsma er uit machteloosheid bij ging zitten, bleek Arends ‘niet ongevoelig voor wat aandacht’. ‘De sfeer verbeterde zelfs zodanig dat hij me twee hekeldichten voordroeg waarvan er één gewijd was aan professor Piet Kuiper [de psychiater bij wie Arends in Paviljoen iii van het Wilhemina Gasthuis onder behandeling was geweest, NK].’ Het gedicht is opgenomen in Lunchpauzegedichten, de bundel die op 23 januari gepresenteerd zou worden:

De dokter
maakte van zijn hand
een heel groot oor.

Een teken
dat hij mij wilde
verstaan.

Luisteren
naar mijn noden.

Daarom
schreeuwde ik verdriet.

Om hem
aan het lachen
te maken.

Maar
dat ging niet
want hij was doof.

‘De colleges van deze hoogleraar psychia-

[p. 10]

trie met een groot gevoel voor theater,’ schrijft Sjoerd Boorsma in zijn brief, ‘lagen nog vers in mijn geheugen. Jan Arends had moeten weten dat Kuiper ook eens “Ver heen” [titel van het boek van Kuiper uit 1988, waarin hij zijn eigen diepe depressie beschrijft. Kuiper overleed in 2002, NK] zou zijn.’ Boorsma liet tegenover Arends zijn waardering voor het gedicht blijken, waardoor er ‘een soort vertrouwensband’ ontstond. Uiteindelijk ging Arends ermee akkoord dat de arts de hulp van een psychiater zou inroepen. ‘In het Amsterdam van die dagen kon een huisarts alleen een opname regelen door tussenkomst van de ggd. Die stuurde dan een specialist om de noodzaak van een opname te beoordelen. Meestal waren dit arts-assistenten en ook nu kreeg ik een assistent-psychiater aan de lijn die het “geval Arends” wel kende. Na enig wachten bij de hoofdingang kwam er een gehaaste maar gedecideerde figuur aan. Hij maakte me in het trappenhuis al snel duidelijk dat mijn aanpak te soft was en dat empathie niet zinvol was. Eenmaal bij de patiënt zei hij op autoritaire wijze dat hij op moest houden met deze vertoning en zich de volgende dag moest melden op het spreekuur van de psychiater Tom D., die toentertijd met zijn team zo'n beetje de hele ambulante geestelijke gezondheidszorg van Amsterdam belichaamde. De aankomend psychiater had het heft in handen genomen en ik heb me laten overdonderen door zijn visie op de juiste aanpak. We vertrokken en de rest is bekend.’

De volgende avond, op maandag 21 januari 1974, is Jan Arends uit het raam van zijn kamer, op de vijfde verdieping van het gebouw, gesprongen. ‘Het is natuurlijk twijfelachtig of een andere benadering de sprong van Arends had kunnen voorkomen,’ relativeert Boorsma het resolute handelen van de psychiater. ‘Toch had ik natuurlijk schuldgevoelens toen de recherche me de volgende dag opbelde voor nadere informatie.’ [Op de kamer van Arends was het recept gevonden met de adresgegevens van Boorsma, NK] Had de jonge arts zich niet te gemakkelijk opzij laten schuiven? ‘Had ik niet een zeker verraad gepleegd door het spoortje menselijk contact dat ontstaan leek zo schielijk af te breken? Was dit misschien de druppel geweest die zijn emmer vol boosheid had doen overlopen? Pas veel later heb ik “Keefman” gelezen.’

Boorsma heeft deze ervaring al die jaren bij zich gedragen. In een telefoongesprek dat ik na ontvangst van zijn brief met hem voerde, vertrouwde hij me toe dat het hem goed had gedaan dat hij zijn verhaal nu verteld had, als ‘kleine aanvulling’ op de biografie.

Op 23 januari zou de bundel Lunchpauzegedichten worden gepresenteerd. Nog in januari had Arends enkele medewerkers van De Bezige Bij op zijn kamer gedichten uit de bundel voorgelezen. Alsof er niets aan de hand was. Maar hij wist dat het verschijnen van zijn nieuwe dichtbundel niets aan zijn eenzame en treurige leven zou veranderen. Schrijversroem had hij wel gewild toen hij twintig was, ‘maar nu niet meer’.

Inmiddels is er van Schrijversroem een tweede (ongenummerde) druk in een zeer beperkte oplage verschenen. Deze kost €12,95 incl. verzendkosten. Betaling op giro 749 75 75 t.n.v. Antiquariaat Fenix, Amsterdam, o.v.v. ‘Schrijversroem’.