Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 48]

Schrijvershuizen
Het Spinozahuis in Rijnsburg
Martijn Meijer

Het Spinozahuis te Rijnsburg. Foto: Dik van der Meulen

In 1935 toerde Menno ter Braak rond in de omstreken van Den Haag, in ‘een oude, maar krachtige Ford’. In de buurt van Rijnsburg kwam hij op het idee om het Spinozahuis te bezichtigen. Na enig zoeken vond hij het ‘liefelijke’ huisje, dat zeer landelijk en stil gelegen bleek. ‘Onwillekeurig deed het mij denken aan het pannekoekenhuisje uit het sprookje,’ schrijft Ter Braak. ‘Wie geeft ons dit Spinozasprookje van voornaamheid en afzijdigheid terug?’ Wie 69 jaar later naar Rijnsburg gaat, treft een dorp aan dat ligt ingeklemd tussen de buitenwijken van Leiden en Katwijk aan Zee. Landelijk gelegen is het Spinozahuis al tientallen jaren niet meer: aan de Spinozalaan staan lage flats en nieuwbouwhuizen die merkwaardig contrasteren met het ‘pannekoekenhuisje’ van de zeventiende-eeuwse filosoof. Het sprookje lijkt voorgoed vervlogen.

Een paar dagen na zijn bezoek schreef Ter Braak in ‘Het Vaderland’: ‘Wij vonden de naam Bolland in het gastenboek, dat op tafel lag, zwaar van de Spinozisten-namen.’ (De destijds beroemde filosoof Bolland, fervent aanhanger van Hegel,

[p. 49]

had bij de opening van het herstelde Spinozahuis in 1899 een rede uitgesproken over Spinoza) De bezoeker van vandaag kan de namen van Menno ter Braak en zijn vrouw Ant ter Braak-Faber terugvinden in het gastenboek, met de datering 26 mei 1935. De beroemdste gast, Albert Einstein, bezocht het Spinozahuis op 2 november 1920.

Ter Braak werd destijds rondgeleid door ‘een vriendelijke oude man’. Nu is het de vriendelijke Emily Kalsbeek die de bezoeker de twee kleine kamertjes laat zien. Een woonkamer met een lessenaar en een kast met daarin Spinoza's bibliotheek, en een zijkamertje met ‘een primitieve machinerie voor het slijpen van glazen’, zoals Ter Braak schreef. 's Avonds beoefende Spinoza de wijsbegeerte, overdag sliep hij lenzen om in zijn onderhoud te voorzien. Een destijds waardig maar voor Spinoza gevaarlijk beroep, omdat het slijpstof zijn tuberculeuze aandoening verhevigde.

De intense stilte die Ter Braak in de kamertjes aantrof, is daar nog steeds te vinden. Het is goed voor te stellen dat Spinoza hier de rust en afzondering vond om aan de Ethica te beginnen, zijn hoofdwerk. Zijn biograaf Theun de Vries schrijft: ‘Men heeft Spinoza's Rijnsburgse jaren tot de vruchtbaarste van zijn leven gerekend [...]. Baruch is in deze tijd ongeveer dertig jaar en, ofschoon de tering zich weldra zal openbaren, nog vol energie van lichaam en geest.’

Spinoza's afzijdigheid, die op Ter Braak de indruk van een idylle maakte, is voor de biografe Margaret Gullan-Whur aanleiding voor kritische opmerkingen. Zij beschrijft hem in Within Reason; A Life of Spinoza als een onbuigzame rationalist die het kluizenaarschap zocht uit ergernis over de domheid van zijn tijdgenoten. ‘Tijdens zijn verblijf in Rijnsburg’, schrijft Gullan-Whur, ‘treedt zijn intellectuele narcisme met elke volgende correspondent die hem teleurstelt, duidelijker aan de dag’. Theun de Vries echter ziet Spinoza's ziekte als de belangrijkste reden voor zijn isolement. In 1661 was Spinoza met zijn schaarse bezittingen (een hemelbed, slijpmolen, kist met boeken) naar Rijnsburg verhuisd. Hij kreeg onderdak in de pas gebouwde woning van de chirurgijn en collegiant Herman Hooman. (Collegianten waren vrijdenkers die buitenkerkelijke bijeenkomsten en catechisaties hielden. In Rijnsburg stond het ‘Grote huis’ waar zij tweemaal per jaar samenkwamen) Al in 1656 was Spinoza uit de Amsterdamse Portugeesjoodse gemeenschap verstoten, maar pas nadat er in 1659 een tweede ban over hem was uitgesproken voelde hij zich gedwongen uit de hoofdstad te vertrekken. Na een verblijf op Tulpenburg, even buiten Amsterdam aan de Amstel, verhuisde hij naar Rijnsburg, rustig gelegen tussen uitlopers van de duinen, bospartijen en korenvelden.

Hemdsmouwen

Spinoza zocht afzondering, maar volgens de biograaf Steven Nadler is het een mythe dat hij daadwerkelijk in afzondering leefde. Regelmatig kwamen zijn Amsterdamse vrienden langs en soms klopten nieuwsgierige studenten aan, afkomstig uit het nabijgelegen Leiden. (Spinoza had in academische kringen een reputatie als radicaal denker) Nadler citeert een kennis van Spinoza, die zijn herinnering aan zo'n bezoek opschreef: ‘In zijn conversatie was hij zo innemend en gebruikte hij zulke treffende vergelijkingen, dat iedereen zich ongemerkt liet meevoeren en zijn mening deelde. Hij had een

[p. 50]

Spinoza

grote, doordringende geest en was een bijzonder inschikkelijk mens.’

Een theologiestudent, de twintigjarige Johannes Casearius, kwam een tijd bij Spinoza inwonen. Spinoza onderwees hem in de winter van 1662-1663 in de leer van Descartes. Biografe Gullan-Whur schetst een beeld van de meester en de leerling: ‘Wie de kille woonkamer in het huisje wel eens heeft gezien, kan zich heel goed Johannes en Benedictus bij de turfkachel voorstellen, met kamerjassen over hun hemdsmouwen, zoals dat in Holland gebruikelijk was, waarbij het ledikant de aanwezigen weinig ruimte in het kleine kamertje liet.’ Uit deze lessen kwam Spinoza's eerst-verschenen boek voort, een uiteenzetting ‘in meetkundige trant’ over delen van Descartes' Principia philosophia. Descartes' dualisme tussen geest en materie zou door Spinoza overwonnen worden in de Ethica, waarin de hele metafysica tot één grondprincipe wordt herleid. De bij Descartes van elkaar onafhankelijke substanties lichaam en geest worden bij Spinoza attributen van de ene, alomvattende substantie, het volmaakte zijn dat hij als ‘God of natuur’ aanduidt.

Spinoza zweeg tegenover de theologiestudent over zijn eigen denkbeelden. ‘Hij is nog te jong’, schreef hij aan zijn vriend Simon de Vries, ‘is het nog te weinig met zichzelf eens, en meer weetgierig dan waarheidlievend’. Simon de Vries bekende dat hij jaloers was op de inwonende student, volgens Gullan-Whur omdat hij verkikkerd was op Spinoza en zelfs een ‘erotische belangstelling’ voor hem koesterde. Gullan-Whur durft ook te suggereren dat De Vries daadwerkelijk een homoseksuele relatie met de filosoof heeft gehad, maar biedt daarvoor geen enkel bewijs. Belangrijker dan bewijsvoering is voor haar dat het al te verheven beeld van Spinoza gecorrigeerd wordt. In haar voorwoord schrijft ze: ‘Spinoza zou dit boek verafschuwen. Hij zou het inadequaat vinden, een loutere calculus van waarschijnlijkheden.’

De student Casearius verliet in april 1663 Rijnsburg en niet veel later vertrok Spinoza naar Voorburg, een stadje op loopafstand van Den Haag. Waarom hij verhuisde is niet duidelijk. Vlakbij zijn nieuwe huis in Voorburg passeerde de trekschuit en Spinoza werd steeds beroemder. De ene bezoeker na de andere meldde zich. Het mag een wonder heten dat hij de Ethica heeft kunnen voltooien.

J. Monnikhof, een medicus uit de achttiende eeuw, heeft een notitie nagelaten waaruit blijkt dat Spinoza's huisje in Rijnsburg een gevelsteen had met een kwatrijn van Dirck R. Camphuysen: ‘Ach! waren alle Menschen wijs,/ En wilden daarbij wel!/ De Aard waar haar

[p. 51]

een Paradijs,/ Nu isse meest een Hel.’ Spinozakenner Willem Meijer herinnerde zich die notitie van Monnikhof toen er in 1896 in Rijnsburg een oud daglonerhuisje te koop stond, met in de muur moeilijk leesbare versregels. Er werd een vereniging opgericht die het huis kocht, liet herstellen en er een klein museum inrichtte. Ook werd de bibliotheek gereconstrueerd die Spinoza volgens de boedelbeschrijving bij zijn dood in 1677 bezat. Er bevindt zich maar één biografie tussen de boeken, een Nederlandse vertaling van een werk over de ballingschap van Karel II van Engeland. Zijn biografe merkt op: ‘Hij had het waarschijnlijk cadeau gekregen en heeft het nooit vermelding waardig gekeurd.’

Het Spinozahuis

Spinozalaan 29

2231 SG Rijnsburg

Voor de actuele openingstijden, zie de website www.spinozahuis.nl of bel 071-5612759

Literatuur:

Margaret Gullan-Whur, Within Reason; A Life of Spinoza (Londen, Cape 1998)

Steven Nadler, Spinoza; A Life (Cambridge, Cambridge University Press 1999). Nederlandse vertaling: Frans Van Zetten (Amsterdam, Olympus 2003)

Theun de Vries: Spinoza (Amsterdam, De Prom 2003)

Het beheer en onderhoud van het Spinozahuis worden al honderd jaar uit eigen middelen betaald. Leden van de vereniging betalen contributie, minimaal vijftien euro per jaar. Voor dringende restauratiewerkzaamheden komt de vereniging nog geld te kort. Bijdragen kunnen gestort worden op gironummer 404848 t.n.v. Vereniging Het Spinozahuis, Voorschoten.