Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 107]

Post

Geachte redactie,

Elsbeth Etty heeft in een bijdrage in de boekenbijlage van NRC Handelsblad van vrijdag 19 november 2002, ‘Volgroeid in het verleden, de emancipatie van de Nederlandse biografie’, uiteengezet hoe een biografie moet worden geschreven. Zij doet daarin enkele apodictische uitspraken, die om een reactie vragen.

In haar bijdrage citeert Etty de uitspraak van Sem Dresden in diens Structuur van de biografie: ‘Er bestaan alleen goede en slechte biografieën.’ De biografie kent verschillende genres, heb ik eerder beweerd in een artikel in Biografie Bulletin 1994/3: ‘De biografie als literair genre’. In aanmerking nemend de meer subjectieve dan wel objectieve behandeling door de auteur van zijn materiaal, heb ik in dit artikel onderscheiden: de historische roman, de vie romancee, de narratieve biografie en het type van de bronnenstudie die ik in navolging van A. van de Braembussche, de antiquarische biografie heb genoemd, die ik hier wil omschrijven als de ‘feitenbiografie’. Dresden zei dat elk genre goede en slechte biografieën kent. Etty huldigt echter de stelling dat maar één genre een goede biografie kan opleveren, namelijk de ‘wetenschappelijk verantwoorde biografie’.

De biografie in de vorm van een historische roman keurt Etty geen woord waardig. Het is waar, dit genre heeft menige keukenmeidenroman opgeleverd, maar ook biografische romans over een historisch tijdperk en over, vaak denkbeeldige, figuren als Don Quichot en Anna Karenina die tot de wereldliteratuur behoren en die alle ‘wetenschappelijk verantwoorde biografieën’ hebben overleefd. Een interessant voorbeeld van dit genre vind ik Sinuhe de Egyptenaar van de Finse romancier Mika Waltari. In deze roman wordt het levensverhaal verteld van een Egyptenaar tijdens het Nieuwe Rijk, aan het einde van de achttiende dynastie. Het boek, waarvoor Waltari twintig jaar onderzoek verrichtte, geeft naast een portret van een denkbeeldige Egyptische arts en schedelboorder een goed beeld van het Egypte uit de tijd van de farao's Achnaton en Toetachamon.

Een volgende stap van subjectiviteit naar objectiviteit van de biografie is de vie romancee, die tegenwoordig ook wel een faction roman wordt genoemd. Het is een vorm waarin de biograaf in een raamwerk van feitelijke gegevens (facts) met behulp van zijn verbeeldingskracht en inlevingsvermogen (fiction) het levensverhaal van een historische figuur vertelt, zoals deze zijn leven zelf zou hebben beleefd. Het genre was populair tijdens het interbellum, met vies romancees van schrijvers als Stefan Zweig (Fouché, Verlaine) en André Maurois (Disraeli). Het genre werd, zoals Etty vermeldt, door Huizinga verguisd; de grote historicus betitelde het genre als ‘geparfumeerde historie’ en beschouwde het succes ervan in zijn tijd als ‘een teken van de democratisering, ja plebejisering van de cultuur’, zoals Léon Hanssen in deel II van zijn Ter Braak-biografie vermeldt. Jan Romein verdedigde evenwel in zijn handboek De biografie de vie romancee als een authentiek biografisch genre. Etty beweert: ‘Intussen is er in Nederland geen enkele zich zelf respecterende biograaf te vinden die een levensverhaal schrijft in de vorm van een vie romancee.’ Deze bewering is niet erg aardig jegens Etty's medelid van onze Werkgroep Biografie

[p. 108]

Hella Haasse, auteur van meerdere, door een breed publiek gewaardeerde vies romancees, zoals Het geheim van Appeltern, Mevrouw Bentinck en Heren van de thee. Het is ook niet aardig tegenover bijvoorbeeld de Franse schrijfster Marguérite Yourcenar, auteur van Hadrianus' gedenkschriften. De vie romancee is nog lang niet ter ziele, zoals Etty kennelijk meent. Een recent voorbeeld is Pontius Pilatus van de Amerikaanse historicus Paul Maier, hoogleraar Oude geschiedenis aan de Western Michigan University. Het boek is een interessant voorbeeld, omdat Maier laat zien dat de vie romancee een uitweg kan bieden, waar narratieve biografie en feitenbiografie moeten falen. In de woorden van de auteur in zijn voorwoord bij Pontius Pilatus: ‘Er is te weinig bronnenmateriaal over Pontius Pilatus voor een biografie, maar te veel om uitsluitend bij de verbeelding te rade te gaan. Deze bladzijden streven naar een soort compromis dat kan worden omschreven als een historische roman op documentaire basis.’

De derde stap op de weg van een meer subjectief naar een meer objectief getinte biografie is de narratieve biografie, die Elsbeth Etty een wetenschappelijk verantwoorde biografie noemt, op voorwaarde dat de schrijver of schrijfster ‘niets verzint en schrijft dat niet door documenten of meerdere mondelinge bronnen wordt gedekt’. Ondanks de objectiviteit die met dit laatste wordt gesuggereerd, zit in elke wetenschappelijk verantwoorde biografie een flinke dosis subjectiviteit. Die is het gevolg van de selectie van het materiaal. Na langere of kortere tijd van studie wordt de biograaf zich wellicht ervan bewust dat hij maar een deel van alle materiaal over zijn held zal weten te achterhalen. Wanneer hij zich niettemin aan het schrijven zet, merkt hij dat hij van het materiaal dat hij heeft bijeengegaard maar een fractie kan gebruiken voor zijn verhaal. Van één figuur zijn tientallen biografieën te schrijven - en worden soms ook geschreven. Want de ene biograaf achterhaalt bronnen die de ander ontgaan, en de een gebruikt gegevens die de ander veronachtzaamt. Subjectiviteit ontstaat ook doordat de biograaf bij het schrijven van het levensverhaal van een ander onvermijdelijk zichzelf tegenkomt: jedes Du ist ein Alter Ego.

De subjectiviteit van de wetenschappelijke biografie heeft nog een andere oorzaak. Terecht stelt Elsbeth Etty aan de biograaf de eis dat hij of zij een ‘verhaal’ van een leven schrijft - wat ik bedoelde met de omschrijving ‘narratieve biografie’. W.F. Hermans heeft deze eis ooit aldus tot uitdrukking gebracht: zoals de roman een verzonnen biografie is, zo is de biografie een gedocumenteerde roman. Wanneer de biograaf bezig is zijn ‘roman’ te componeren komt hij onvermijdelijk tot de ontdekking dat voor bepaalde levensperioden van de gebiografeerde nauwelijks of geen feitelijke bronnen beschikbaar zijn - dit geldt vaak met name voor de jeugdjaren van zijn onderwerp. Om het verhaal niettemin op gang te houden vult hij stukjes van de puzzel met zijn verbeeldingskracht. In haar biografie van Henriette Roland Holst heeft Elsbeth Etty niet anders gedaan, was mijn indruk. Wat immers te denken van deze passage (op pagina 25 van de tweede druk): ‘Toch had Henriette het gevoel dat in het gezin de meeste aandacht uitging naar Wil, de oudste en bovendien een jongen. Als kleuter bracht ze urenlang in haar eentje door. Op een berg zand achter in de tuin speelde ze hele middagen met de scherven van een aardewerken pot die ze koesterde als een kostbare schat en op een geheime plek begroef. Als ze vervolgens met vieze handen en bedolven onder zand en stof thuiskwam, kreeg ze wegens haar weinig meisjesachtig gedrag een forse uitbrander.’

[p. 109]

De lezer vindt in Etty's biografie bij deze passage geen ‘documenten of meerdere mondelinge bronnen’ die de beschreven gevoelens en belevenissen van de kleuter ‘dekken’. Ik nam daarom aan dat de beschrijving de vrucht was van het inlevingsvermogen van de schrijfster in het leven van een kleuter. Zij had wellicht enkele feiten gevonden en die met haar verbeeldingskracht tot een levendig beeld gemaakt, dacht ik, precies zoals de biograaf van de door haar verguisde vie romancée te werk gaat. Toen ik deze veronderstelling opperde in een ingezonden brief in NRC Handelsblad kreeg ik van de schrijfster de wind van voren. In een naschrift reageerde zij geprikkeld aldus: ‘Aan hineininterpretieren heb ik een gruwelijke hekel. Ik heb het in mijn biografie van Henriette Roland Holst dan ook vermeden. De bron voor bovenstaande passage is Het vuur brandde voort, de herdruk van HRH's memoires uit 1979 (p. 17). Bij een bezoek aan het huis waar Henriette Roland Holst opgroeide heb ik bovendien met eigen ogen de “kostbare schat” gezien: de scherven waren door de eigenaar van het huis opgegraven en aan elkaar gelijmd. Geen stukje van de aardewerken pot ontbrak.’

Scherven opsporen waarmee je heldin als kleuter in het zand heeft gespeeld, is een indrukwekkend staaltje van ‘bronnenonderzoek’. Uit haar vondst blijkt dat de biografe inderdaad stukjes van de legpuzzel in handen had, zoals ik veronderstelde. Maar in het hoofdstuk over haar jeugd in de memoires van Henriette Roland Holst waarnaar Etty verwijst is over de ‘forse uitbrander’ die ze ‘wegens haar weinig meisjesachtig gedrag’ zou hebben gekregen niets te vinden. Ik vermoed dat dit een herinnering van Elsbeth Etty is aan de consequenties van in het zand wroeten uit haar eigen jeugd. Ook over de jaloezie van Henriette op haar broer, omdat deze zoveel meer aandacht kreeg in het gezin, lees ik in de memoires niets.

De biograaf volgt, waarschijnlijk onbewust, de stimulerende gedachte die Hella Haasse heeft gegeven: wie de biografie als werkterrein kiest, kiest voor het literaire genre. Ik aarzel niet die literaire meerwaarde toe te kennen aan Liefde is het hele leven niet. Henriette Roland Holst 1869-1952. Maar geven de onbetwiste kwaliteiten van haar biografie Elsbeth Etty het recht ons te vertellen hoe wij biografieën moeten schrijven? Eén van haar oekazen luidt: gij zult geen biografieën in twee delen publiceren. Terwijl de biograaf schrijft, dringt de omvang van de biografie zich op. Op een bepaald moment ontdek je dat het manuscript te omvangrijk wordt voor één boek, en anders maakt de uitgever dat wel duidelijk. Wellicht bemerk je tegelijkertijd dat een wezenlijke cesuur in het levensverhaal om een tweedeling vraagt. Je maakt van de nood een deugd en publiceert de biografie in twee delen. Zo is het, neem ik aan, ook Fasseur vergaan, een van de biografen die door Etty gekapitteld worden vanwege hun tweedelige biografieën. Ik geloof er niks van dat de lezers van de Wilhelmina-biografie, zoals Etty suggereert, het als ‘buitengewoon irritant’ hebben ervaren om eerst het portret te lezen van de jonge Wilhelmina en pas daarna het zozeer daarvan verschillende portret van de oudere Wilhelmina. Ik persoonlijk meen dat Etty's eigen biografie van Henriette Roland Holst nog aan zeggingskracht had kunnen winnen als zij die had opgedeeld in twee portretten, eerst dat van de gedreven socialiste en dichteres op de barricaden, daarna dat van de ethisch bevlogen poetica politica, die uiteindelijk bij een halfzacht religieus socialisme uitkomt. In een epiloog bij deel I en/of een proloog bij deel II had de schrijfster de lezers bij de hand kunnen nemen om die evolutie te duiden, te verklaren,

[p. 110]

wellicht te rechtvaardigen.

De meest geobjectiveerde biografie is het feitenrelaas, waarin de geschiedvorser de overhand krijgt over de geschiedschrijver. In haar artikel in NRC Handelsblad sabelt de strenge Etty collega-biografen die zich aan dit genre wagen genadeloos neer. Zij onderkent blijkbaar niet dat dit genre naast diepte - ook hoogtepunten kent. Een topper in het genre van de feitenbiografie is die van de Amerikaanse historicus Robert O. Caro van Lyndon Johnson, waarvan vorig jaar het derde deel, Johnsons senaatstijd bestrijkend, is verschenen - ook al weer een turf van ruim duizend pagina's. Caro's Johnson-biografie lijkt van een welhaast verpletterende volledigheid. Als biograaf van een bekende politicus ben je al blij als je één getuige vindt die zich nog iets zinnigs herinnert van de tijd dat hij met zijn beroemde klasgenoot in de schoolbanken zat. Caro heeft bijna alle klasgenoten van Johnson op de fröbelschool in Johnson City opgespoord en geïnterviewd, en ontleent daaraan een charmant portretje van LBJ als kleuter. Feiten registreren betekent bij Caro ook observeren. Zo geeft hij een sublieme weergave van de manier waarop Johnson met fysiek geweld mensen voor zich trachtte te winnen. Hij beschrijft hoe Johnson bij een collega, wiens handtekening hij onder een voorstel nodig had, de arm om de schouders legde, hem bij de knie greep, hem welhaast omhelsde, en vervolgens bij de beduusde man op schoot kroop. Caro laat met zo'n observatie zien dat je in een feitenbiografie de gebiografeerde evenzeer tot leven kunt brengen als bijvoorbeeld in een historische roman. Bewonderaars van Caro kijken met spanning uit naar het vierde deel van zijn Johnson-biografie. Als er iemand is die de feiten zal weten op te sporen en op een rijtje te zetten rond de moord op John F. Kennedy - die de opstap was voor het presidentschap van Johnson - dan is het Caro.

Lambert J. Giebels

[p. 111]

Geachte redactie,

In het vorige nummer van Biografie Bulletin heeft mevrouw Leibovici gereageerd op mijn artikel ‘Mijn leven na de dood begint als aandeel in jouw schoot. Adriaan Morriën: een man tussen vrouwen’ (Biografie Bulletin, zomer 2002). Zij verwijt mij dat ik mij al te veel laat leiden door Morriëns zelftherapie en de daaruit voortvloeiende bevindingen.

Wanneer ik Morriëns therapeutische bevindingen weergeef, leest men daarin steeds ‘lijkt het’, ‘volgens Morriën’, enzovoort. Niet ik heb uitgevonden dat de hoofdpersoon een oedipuscomplex heeft, maar deze heeft zich dat zelf aangepraat. De afstand die ik, ook buiten diens depressieve tijd, neem van zijn visie ligt verder verankerd in de cruciale, door de briefschrijfster geciteerde zin over Morriëns koketteren met zijn freudiaanse wijsheden.

De aantijgingen van mevrouw Leibovici inzake woordbetekenissen doen grotendeels gezocht aan. Het ‘aaneensmeden van brokstukken’ heeft natuurlijk betrekking op de schrijfactiviteiten van de ‘verscheurde’, hypochondrische Morriën die daarnaast dag in dag uit Freuds Ziektegeschiedenissen zit te vertalen. Een ‘halve psychiater’... wie vat dit nou letterlijk op? Dit is een uitdrukking die geldt als enigszins badinerend.

Evenals mevrouw Leibovici deel ik niet, een derde punt, de methode Jurriaans, maar het blijft een feit dat in de jaren zeventig zulke gevaarlijkheden rond deze onorthodoxe psycholoog plaatsvonden. Niettemin genas Alissa Morriën door de therapie van Jurriaans in korte tijd en bood eerder een jarenlange, reguliere psychotherapie geen enkel resultaat.

Mijn stuk is geen psychiatrisch rapport, maar een schets van Morriëns leven vanuit zijn werk, brieven en mondelinge en schriftelijke getuigenissen van anderen. Overeind blijven mijn daaruit getrokken conclusies waarin ik Morriën, al of niet met zoveel woorden, een moederkind noem. Zulke expliciete uitspraken heb ik nimmer voorzien van een psychologische duiding of omringd met welklinkende namen van syndromen. Die eer heb ik elders in mijn stuk aan Morriën gelaten. Of bescheidenheid mij ook in ‘het grote Morriënboek’ zal sieren, moet mevrouw Leibovici nog afwachten. Ik kan haar slechts verzekeren dat ik nooit psychiater zal worden en mij nooit met gejat jargon op de ‘ondoorgrondelijke’ Morriën zal storten.

Rob Molin

Rectificatie

In het artikel ‘Monument voor twee Ter Braaks’ in Biografie Bulletin najaar 2002 staat onder de afbeelding op bladzij 187: ‘Truida en Menno ter Braak in Venetië, 1935.’ Dit moet natuurlijk zijn: ‘Antje en Menno ter Braak in Venetië, 1935.’