Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 3]

In den beginne was het beeld
De relatie tussen woord en waarneming
Hans Schoots

De meeste biografen vergeten dat zintuiglijke ervaringen aan de taal vooraf gaan, en hechten te weinig waarde aan beeldmateriaal. Ook voor luie biografen geldt geen excuus: tegenwoordig is het dankzij nieuwe methoden en gebruiksvriendelijkere instellingen niet moeilijk meer om aan afbeeldingen te komen. Toch schuilt er in het gebruik van visuele bronnen ook een gevaar. Het is dikwijls al te makkelijk iets op een foto te zien wat er niet is.

In het VPRO-programma Atlantis kon de televisiekijker op 28 januari 1990 zien hoe Louis Couperus-biograaf Frédéric Bastet werd geconfronteerd met filmbeelden van zijn held. Het ging om een paar opnamen uit 1923, waarin Couperus te zien was in Den Haag, na afloop van een huldiging ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. Atlantis liet Bastets gezicht in close-up zien, terwijl hij voor het eerst het filmpje zag - of op onnavolgbare wijze net deed alsof hij het voor het eerst zag. Bastet: ‘Dat is Kleikamp. Ja, dat is wel heel ontroerend. Dat is toch heel bijzonder. Levendig! Hij beweegt veel meer dan je denkt. Je ziet ook dat hij aanmerkelijk groter is dan zijn vrouw. Dat zie je hier heel goed. Dit is Elizabeth, met die grote hoed. Er zit ook iets geestigs in. Hij heeft uitgesproken iets grappigs over zich. Grote oren. Grote zinnelijke mond. Mooie kop, hè. Mooie schedel. Een hele sprekende kop. Hij vond zichzelf lelijk, maar ik vind dat helemaal niet...’

Wat zeiden deze beelden? Allereerst kreeg de kijker een indruk van de lichaamstaal van Louis Couperus, zoals we die uit geschreven tekst of een stilstaand beeld nooit hadden kunnen krijgen. Ten tweede sprak het gezicht van Bastet boekdelen. Het maakte duidelijk hoezeer audiovisuele bronnen de emotionele band tussen een biograaf en zijn onderwerp kunnen beïnvloeden.

Ik heb dit stuk de titel gegeven: ‘In den beginne was het beeld’. Een citaat uit het roemruchte televisieprogramma ‘Zo is het toevallig ook nog eens een keer’:

‘... in den beginne was het beeld en het beeld was goed en het beeld is goed. Komt allen tot het beeld die belast en beladen zijt, want het beeld zal u rust geven.’
‘Gij zult geen ander tijdverdrijf kennen dan het kijkbedrijf, gij zult u geen afgodsbeelden maken dan de beelden van het beeld, gij zult niet naar uwen naasten kijken gelijk uw naaste niet kijkt naar u, maar bovenal: gij zult de knop geenszins omdraaien, want dit is het beeld een gruwel.’

[p. 4]

Deze satire op het medium televisie drukte ondermeer vrees uit voor de teloorgang van de taal. Onder biografen bestaat eerder de omgekeerde neiging: te vergeten dat ‘in den beginne’ inderdaad het beeld was. Visuele en andere zintuiglijke ervaringen gaan aan de taal vooraf en zijn zeker in de onderlinge relaties tussen mensen van cruciale betekenis. Frédéric Bastet zei in het Atlantis-programma met recht dat voor een biograaf iemands manier van spreken, mimiek en motoriek, van groot belang zijn. De Amerikaanse taalonderzoeker Terrence Deacon, die zich heeft verdiept in zo'n twee miljoen jaar taalgeschiedenis, zei onlangs in een interview met NRC-Handelsblad: ‘Zelfs nu, met ons geavanceerde taalvermogen, kan ik nog altijd beter naar je gezichtsuitdrukking en je lichaamsuitdrukking kijken, als ik wil weten of je me gunstig gezind bent of mij wilt aanvallen. Die verwijzen beter naar je gemoedstoestand dan wat je zegt.’ Je zou er nog aan toe kunnen voegen dat zelfs geur belangrijk is. Als ik het goed heb, heeft de wetenschap aangetoond dat onze sympathie of antipathie voor iemand mede door onze reukorganen wordt bepaald.

Hoe belangrijk het beeld is, kunnen we verder zien aan Alain de Bottons fake-biografie De biograaf. Is het niet veelzeggend dat de auteur 248 pagina's op onderhoudende wijze kan volkletsen over een niet-bestaande persoon met de naam Isabel, maar zich er niet aan waagt een portret van diezelfde Isabel af te drukken? Met één enkele foto wordt iemand een onuitwisselbaar individu en binnen een paar weken na verschijning van het boek zou er een lezer zijn opgestaan die had geroepen: dat is Isabel niet, dat is die en die. Fotopapier lijkt minder geduldig te zijn dan schrijfpapier.

Ooggetuige

Wie een biografie schrijft over een figuur uit het heden of het recente verleden, is bevoorrecht. Hij of zij kan een beroep doen op audiovisuele middelen als fotografie, film, radio, televisie en geluidsopname. De kloof die ons scheidt van Michiel de Ruyter, Constantijn Huygens of Willem V is oneindig veel groter dan die met mensen van na de uitvinding van de moderne media. Beklagenswaardig zijn de collega's die geen andere zintuiglijke kennis van hun held hebben dan die van statieportretten, een borstbeeld, wat oude kleding en krakende meubelen. En het handschrift natuurlijk. Wie weet had onze grote zeeheld Michiel de Ruyter wel een hypernerveuze motoriek, een piepstemmetje of een andere onverwachte fysieke eigenschap, die ons beeld van hem drastisch zou hebben veranderd, wanneer we er weet van hadden gehad. Toch maken biografen die schrijven over een onderwerp uit de moderne tijd weinig gebruik van de beschikbare mogelijkheden. Het televisiefragment over Frédéric Bastet en Louis Couperus bijvoorbeeld leert ons nog iets: de biograaf had wel van het filmpje gehoord, maar dacht dat het zoek was. Misschien wist hij niet goed waar hij moest zoeken. Ik ben zo vrij te vermoeden dat hij het, wanneer hij er hogere prioriteit aan had gegeven, wel gevonden zou hebben.

Het gaat mij er niet om speciaal Bastet of wie ook te bekritiseren. Ik denk eerder dat mijn voorbeelden representatief zijn voor de aandacht die onder Nederlandse

[p. 5]

biografen bestaat voor audiovisuele bronnen. Neem ook de biograaf van Wilhelmina, Cees Fasseur. In deel 1 van zijn biografie beschrijft hij de kroning van de vorstin in 1898, waarbij hij verwijst naar een aantal schriftelijke mededelingen van ooggetuigen. Uit niets blijkt dat hij ervan op de hoogte was dat van deze historische gebeurtenis filmbeelden bestaan. Toegegeven, die duren samen slechts een minuut of vijf en bestaan alleen uit buitenopnamen; het betekent wel dat de biograaf althans ten dele zelf ooggetuige had kunnen zijn, wanneer hij zich eenvoudig naar het Filmmuseum in het Amsterdamse Vondelpark had begeven om daar het filmmateriaal te bekijken. In 1898 bestond het filmmedium pas drie jaar. Onnodig te zeggen dat Wilhelmina in de daarop volgende halve eeuw veelvuldig figureert in bioscoop-journaals, documentaires, amateurs-films en radio-uitzendingen. Een enkel bezoekje aan het Filmmuseum en aan het Nederlands Audiovisueel Archief (NAA) te Hilversum was voldoende geweest om een lijst samen te stellen van zeker tientallen en waarschijnlijk honderden bronnen met bewegend beeld en geluid over Wilhelmina. Toch komen de twee belangrijkste audiovisuele archieven van ons land niet voor in de bronnenlijst van de Wilhelmina-biografie, deel 1 (Deel 2 moet nog uitkomen wanneer ik dit schrijf).

Vindplaatsen

De meeste biografen vinden feilloos hun weg in bibliotheken en papierarchieven. Daar tegenover zijn de vindplaatsen van audiovisuele bronnen veelal onbekend terrein. Het moet gezegd worden dat de instellingen die zulk materiaal beheren pas in de laatste jaren gebruiksvriendelijker geworden zijn. Er is bredere maatschappelijke overeenstemming ontstaan over de waarde ervan, met gevolg dat er veel geld is geïnvesteerd in betere ontsluiting en restauratie. Vijftien jaar geleden maakten instituten als de Rijksvoorlichtingsdienst, de omroeparchieven en het Filmmuseum voor de nietsvermoedende onderzoeker de indruk van gesloten bolwerken. Inmiddels is er een landelijke reorganisatie geweest en hebben de grotere instellingen allemaal verbeterde (gedigitaliseerde) catalogi die voor de bezoeker zelf toegankelijk zijn. Twee telefoontjes met de juiste vraag, naar Hilversum en Amsterdam, kunnen al een eerste indruk geven van wat er over een bepaald onderwerp in de archieven aanwezig is. En elke biograaf doet er goed aan zelf bij de audiovisuele archieven de naam van zijn hoofdpersoon en een aantal aanverwante trefwoorden in te tikken. We beschikken sinds enige jaren tenslotte ook nog over de Gids voor historisch beeld- en geluidsmateriaal, een fraai adressenboek dat werd samengesteld door José Kooijman van het NAA. Het geeft een overzicht van honderden plaatsen in Nederland waar audiovisuele bronnen te vinden zijn, niet alleen landelijke, regionale en gemeentelijke archieven, maar ook de meest uiteenlopende gespecialiseerde archieven, van de Sectie Militaire Geschiedenis Koninklijke Landmacht met ondermeer 2000 films, het Heineken bedrijfsarchief met 550 blikken film en de Congregatie van Onze Lieve Vrouwe, Moeder der Barmhartigheid met 200 films en 90 videobanden, tot het

[p. 6]

Opnames uit de film The Coronation of Queen Wilhelmina of Holland at Amsterdam, regie William Kennedy-Laurie Dickson (foto's Filmmuseum Amsterdam)

[p. 7]

Lesbisch Archief Amsterdam met onder meer 700 videobanden. Het NAA zelf heeft naast gigantische film- en videocollecties, waaronder talrijke Polygoon Journaals, een collectie van ruim 388.000 uur geluidsopnamen uit een periode van meer dan tachtig jaar, voornamelijk afkomstig van de radio.

Je kunt het kortom niet bedenken, of ergens in Nederland is er wel audiovisueel materiaal over. Neem de collectie van ongeveer 90 vooroorlogse amateurfilms uit Nederlands-Indië, die in het Filmmuseum aanwezig is. Kester Freriks beschrijft in zijn boek over Maria Dermoût hoe hij alle plaatsen waar Maria ooit woonde is afgereisd, in zijn verlangen het leven van zijn hoofdpersoon als het ware te kunnen aanraken. Ik denk dat een dergelijk effect ook een beetje zou kunnen ontstaan door de films te bekijken die een aantal Indiëgangers over hun eigen dagelijks leven hebben gemaakt. Hoewel Maria Dermoût daar voor zover ik weet niet in voorkomt, kunnen ze, zeker voor iemand met specifieke vragen, verduidelijken hoe het in Indië toeging. De familiefilm is trouwens een bron die in het algemeen aandacht verdient. Het is goed mogelijk dat familie, vrienden of bekenden van de hoofdpersoon met wie een biograaf zich bezig houdt, zulk materiaal in huis hebben, zonder er zelf bij stil te staan. Zo kwam bij de zuster van Joris Ivens in de jaren zeventig met een stapel familiefilms uit de periode 1911-1927 tevoorschijn, die meer dan een halve eeuw door iedereen vergeten in een kast hadden gelegen. Ik heb er dankbaar gebruik van gemaakt om mij een voorstelling te maken van Ivens' jeugdjaren.

Valkuilen

Hoeveel mogelijkheden audiovisuele bronnen ook hebben, er zijn even zovele valkuilen. De interpretatie van beeld- en geluidsmateriaal kent net zoveel problemen als die van tekst. Zie de foto van het zigeunermeisje Settela, in de deuren van een goederenwagon, op het punt uit Westerbork te worden gedeporteerd. Inmiddels weten we allemaal dat we voorbarig hadden geconcludeerd dat het een joods meisje was, en dat we er ten onrechte een symbool van de jodenvervolging in zagen. Zelfs de wetenschap deed mee aan dit collectieve hineininterpretieren, zonder de moeite te nemen zich te verdiepen in de ontstaansgeschiedenis van de foto. En dat laatste kan, zoals in dit geval wel heel schrijnend is gebleken, een heel ander licht werpen op de betekenis ervan. Hetzelfde geldt evengoed voor elk beeld- of geluidsmateriaal.

Een in kleinere kring bekend voorbeeld van misinterpretatie betreft weer een koninklijk onderwerp. Er bestaat een foto uit 1936 waarop we Prinses Juliana en Prins Bernhard zien fietsen op een tandem. De historicus Jan Bank concludeerde, uitgerekend in een artikel in het boek Openbaring en bedrog - de afbeelding als historische bron in de Lage Landen, dat de prinses met behulp van dit ‘bij uitstek nationaal en democratisch vervoermiddel’ streefde naar vermindering ‘van de monarchale allure’ van het koningschap. In werkelijkheid had freelancerfotograaf Simon Smit de gehuurde fiets zelf meegebracht en weigerde het prinselijk paar aanvankelijk erop plaats te nemen. Dat veranderde pas nadat Bernhard er ten onrechte van overtuigd raakte dat het een geschenk van de burgerij betrof. De foto-

[p. 8]

graaf moest de grootste moeite doen om de tandem terug te krijgen, toen Bernhard al doende was hem in zijn garage te zetten. Dus niks geen weloverwogen koninklijk streven naar vermindering van de monarchale allure, gewoon een samenloop van omstandigheden, veroorzaakt door een toevallige fotograaf.

Mijns inziens worden er ook op psychologisch vlak vaak te vergaande conclusies getrokken uit een enkele foto of een enkel filmfragment. Was iedereen maar zo terughoudend als Frédéric Bastet, die op basis van enkele minuten beeldmateriaal kort maar krachtig constateert dat Couperus niet zo lelijk was als ‘ie zelf altijd gedacht heeft. Er zijn ook mensen die er aan de hand van dezelfde beelden in slagen in de fraaiste bewoordingen een complete karakterstudie op papier te zetten. Ik wantrouw zulke verhalen. Hoe waardevol een enkele foto of een enkel filmfragment ook zijn, ze geven slechts een moment weer. Wie zelf weleens kiekjes tijdens een feestje heeft gemaakt, weet dat je van iemand een reeks opnamen kunt maken die de meest uiteenlopende gezichtsuitdrukkingen laten zien. Iemand die dan een enkele foto ziet, zou kunnen denken dat de gefotografeerde die middag het grote geluk gevonden heeft, respectievelijk zich in een diepe depressie bevond.

Montage

De overtuigende kracht van wat we in audiovisueel materiaal te zien en te horen krijgen, is vaak zo groot, dat we dreigen te vergeten wat we niet zien, wat er buiten het beeldkader gehouden is, wat er is weggeknipt uit geluidsband, foto of film.

De banaalste variant zijn de foto's waarin eenvoudig de schaar is gezet. Zoals bij die veelgepubliceerde foto uit 1929 waarop een aantal leden van de Nederlandse Filmliga de Sovjetregisseur Vsevolod Poedovkin verwelkomt op het Amsterdamse Centraal Station. Op de oorspronkelijke foto staan tien mensen. Na een tijdje werd meestal een uitsnede gebruikt waarop er zes stonden en later viel er nog weleens een af. Sommige gefotografeerden waren vermoedelijk onwelkom vanwege hun communistische partijlidmaatschap, tussen anderen bestond rivaliteit en ten slotte werd de compositie beter door nog iemand weg te knippen. Gevolg was dat Filmliga-onderzoekers zich lange tijd niet eens de vraag konden stellen wat de aanwezigheid van sommige mensen betekende, omdat ze slechts een halve foto onder ogen kregen.

Lastiger te doorgronden dan zulk knipwerk zijn de effecten van film- of geluidsmontage. Iedereen weet dat filmmontage de meest onwaarschijnlijke illusies kan creëren. Toch laten we ons er maar al te vaak en maar al te graag door meeslepen. Wat dat betreft is er weinig veranderd sinds de Rus Lev Koelesjov begin jaren twintig zijn fameuze experiment deed, waarin het publiek drie keer precies dezelfde opname van het gezicht van de acteur Mosjoekin te zien kreeg, achtereenvolgens in combinatie met een bord soep, een dode vrouw en een spelend meisje. Het publiek was verrukt van de overtuigingskracht waarmee de acteur rust, rouw en vreugde uitdrukte! De familiealbums of familiefilms waarmee een biograaf te maken krijgt, zijn bijna altijd montages met het doel de kijker één grote idylle voor ogen te voeren.

[p. 9]

Biopics

In het voorafgaande heb ik audiovisueel materiaal vooral als bron voor de schrijvende biograaf beschouwd. Daar staat een omgekeerde benadering tegenover, die van de biografische film, waarin het beeld in het middelpunt staat en de tekst secundair is. Er zijn in de loop der tijd mooie biografische speelfilms gemaakt, in Amerika ‘biopics’ geheten, zoals Nixon van Oliver Stone. Die kunnen het beste vergeleken worden met een geschreven vie romancé. Maar ik denk nu vooral aan de biografische documentaire. Mijns inziens kan een goede biografische documentaire gelijkwaardig naast een geschreven biografie staan. Ze vertegenwoordigen twee verschillende, geheel eigen manieren om hetzelfde onderwerp te benaderen. De taal heeft de mogelijkheid van de abstractie, de beredeneerde uitwerking van allerlei verbanden, de literaire vorm. De specifieke mogelijkheden van het beeld zitten hem in het directe, het onbemiddelde, het onbewuste, de visuele vormgeving, die bij de toeschouwer een intense, gevoelsmatige relatie met de hoofdpersoon kunnen bewerkstelligen. De ideale biografie lijkt mij dan ook een boek plus een DVD, waarbij die laatste geen bijvoegsel met illustraties is, maar een zelfstandig werk.

Ik ben begonnen met een televisiefragment, laat ik besluiten met een stukje uit een ouderwets boek, Voetsporen van Richard Holmes. Hij beschrijft daarin hoe hij in Parijs voor het eerst het fotoarchief van de fotopionier Félix Nadar onder ogen kreeg.

‘De grote verscheidenheid van deze eerste serie portretten, gemaakt tussen 1854 en 1860, was een openbaring voor me. De literaire en artistieke generatie na die van Shelley en Byron was hier plotseling weer tot leven gewekt - hun kapsels, hun rimpels, hun dichtgeknoopte jassen, hun versleten schoenen, hun horlogekettingen of halssnoeren, hun pince-nez, hun gerafelde manchetten, de lachrimpels rond hun ogen, de zorgenrimpels op hun voorhoofd, hun mondhoeken vol verwachting omhoog- of vol teleurstelling omlaaggetrokken - op een manier die hen bijna volkomen modern maakte. [...] Ik bedacht ineens dat er vanaf 1850 dankzij de fotografie een heel nieuw soort biografie mogelijk was. Want hier lag het begin van de “moderne tijd”: deze mensen zouden nooit in de “geschiedenis” ondergaan. Hier waren ze, levend als wij, van vlees en bloed, en door het leven getekend.’

Praktische gegevens:

Filmmuseum

Vondelpark 3, Amsterdam

Postadres:

Postbus 74782, 1070 BT Amsterdam

Tel: 020 - 5891400

Nederlands Audiovisueel Archief

Mediapark, Audiocentrum en Filmcentrum

Sumatralaan 45, Hilversum

Postadres:

Postbus 1060, 1200 BB Hilversum

Tel: [phone],

vragen naar bibliotheek en studiecentrum

José Kooijman, Gids voor Historisch Beeld- en Geluidsmateriaal

Amsterdam, 1999, Uitgave Stichting Beheer IISG