Biografie Bulletin. Jaargang 9

[p. 74]

Doe maar of ik dood ben
Gabriel García Márquez: biografie van een onaf mens
Arjen Fortuin

Kun je een biografie van een levende serieus nemen? Uiteindelijk is het schrijven van zo'n boek immers het maken van een verslag van een voetbalwedstrijd die zich ergens halverwege de tweede helft bevindt. Je weet de einduitslag niet, hooguit de tussenstand. Bovendien kom je niet verder dan een educated guess over hoe lang er nog te spelen is. Geen bonafide sportverslaggever zal dan ook een verslag inleveren van een onaffe wedstrijd. Hij bedwingt zijn ongeduld, bekijkt de wedstrijd en maakt aantekeningen van belangrijke voorvallen, maar niet meer dan dat.

Volgens dat principe moeten biografen zich niet bezighouden met de levenden. Zij zijn onaf, halfproducten: voor een biografie wellicht veelbelovend, maar voorlopig niet meer dan dat. Gedreven door ongeduld en de angst dat het leven van de held na zijn dood door niemand meer interessant gevonden zal worden of door het vermoeden dat de sterfelijke belangrijke kennis mee het graf in zal nemen, zetten desondanks talloze bijna-biografen zich aan de levensbeschrijving van een onaf mens. Waarna zich praktische problemen voordoen die de kwaliteit van de biografie nog verder aantasten.

De bronnen van een biograaf bevinden zich meestal dicht in de buurt van zijn held. En de levenden hebben de begrijpelijke maar onhandige neiging zich met hun eigen biografie te gaan bemoeien. De ene biograaf laat zich - verlekkerd door alle aangeboden informatie - inpakken door zijn held, de ander recht de rug en besluit zijn werk in onafhankelijkheid te doen.

Zo valt het genre uiteen in twee soorten mislukkingen. De geautoriseerde biografie, die faalt doordat er uitsluitend in staat wat de gebiografeerde prijs wilde geven en de ongeautoriseerde biografie, die mislukt omdat de biograaf niet bij de belangrijkste informatie kon komen.

Gebroken gelofte

Grote schrijvers biografeert men graag en Nobelprijswinnaars al helemaal. Al is het maar omdat de meeste winnaars al enkele jaren na hun bekroning sterven. Zo niet Gabriel García Márquez. De Colombiaan die in 1982 werd uitgeroepen tot de beste schrijver ter wereld was toen 54 jaren jong. Veel te vroeg om dood te gaan en tot op de dag van vandaag is hij een ‘onaf’ onderwerp voor een biografie. Toch ligt er nu een dikke pil van de Colombiaans-Spaanse schrijver Dasso Saldívar: Terug naar de oorsprong. Gabriel García Márquez. De biografie.

[p. 75]

Saldívar heeft zijn uiterste best gedaan om niet in de valkuilen van de levenden-biografie te stappen. Het boek is geautoriseerd noch ongeautoriseerd: García Márquez heeft twee avonden voor zijn biograaf uitgetrokken en met hem de puzzelstukjes van zijn jeugd bijeen te schrapen. Vervolgens kreeg Saldívar de vrije hand: ‘Doe maar alsof ik dood ben’. Dat de schrijver zijn biograaf die tip geeft, komt waarschijnlijk niet in de eerste plaats voort uit zorg voor de kwaliteit van de biografie. Gabriel García Márquez zou graag hebben dat veel meer mensen deden alsof hij dood was: sinds hij in 1967 door het succes van Honderd jaar eenzaamheid plotseling een van de bekendste en populairste schrijvers ter wereld werd, heeft hij zich laten kennen als een veelal knorrig mens, dat bereid was aardige dingen te zeggen over zijn gehele oeuvre, behalve over dat vermaledijde boek dat hem zo beroemd had gemaakt dat er van zijn oude leventje niets meer over bleef.

Gabo, zoals de Colombiaan vertroetelend wordt genoemd, houdt niet van gepraat over zijn werk, schrijverschap en andere zwaarwichtige intellectuele zaken: legendarisch is in dat opzicht zijn optreden in Nauwgezet en wanhopig de pretentieuze serie televisie-interviews van VPRO-journalist Wim Kayzer. Nadat voor de zoveelste keer in het ellenlange vraaggesprek een nieuwe videoband in de machine was gestopt, verklaarde García Márquez dat hij er tabak van had. Dit zou de laatste band van het interview worden en bovendien was dit het laatste interview dat hij ooit zou geven. Uiteraard heeft de Nobelprijswinnaar die belofte gebroken, zoals ook zijn uit 1974

Gabriel García Márquez (foto: Ulf Andersen)

daterende voornemen om geen fictie meer te schrijver zolang de Chileense dictator Augusto Pinochet nog aan de macht was, het uiteindelijk niet haalde. Ook met een zeker genoegen heeft García Márquez nieuwsgierige journalisten en aspirant-biografen laten weten dat ze zich niet veel van de nalatenschap moeten voorstellen: brieven schrijft hij allang niet meer. Sinds zijn inkomen het

[p. 76]

hem toelaat, communiceert hij uitsluitend nog per telefoon met zijn vrienden, daar blijft tenminste niets van over.

Doe maar of ik dood ben. Misschien om nog wat dichter bij die toestand te komen, heeft Saldívar de door García Márquez zelfbenoemde vernietiging van zijn leven - de verschijning van Honderd jaar eenzaamheid - als eindpunt van zijn verhaal genomen. Terug naar de oorsprong beslaat dus alleen de eerste veertig jaar van het leven van de schrijver en heeft een kraakhelder eindpunt: het meesterwerk.

Uiteindelijk gaat deze biografie dan ook in zeer belangrijke mate over één boek, zozeer dat het af en toe een lange verdediging lijkt van een stelling die García Márquez altijd heeft verkondigd, maar die zeker in noordelijke streken met veel scepsis is ontvangen: dat hij geen fantasie heeft en dat alles wat in het boek staat op de een of andere manier is terug te voeren op de geschiedenis van zijn familie en meer in het bijzonder de verhalen die zijn grootmoeder hem altijd vertelde, inclusief op het eerste gezicht onwaarschijnlijke zaken als de levende hemelvaart van een jonge vrouw, de zeventien bastaardzonen van kolonel Aureliano Buendía en de regenbui die vier jaar, elf maanden en twee dagen aanhield.

Om achter het werkelijke verhaal van Honderd jaar eenzaamheid te komen heeft Saldívar erg lang erg veel onderzoek gedaan. Met grote vasthoudendheid is hij erin geslaagd een reconstructie te maken van het huis in Aracataca waarin de kleine Gabo opgroeide en dat terugkeert als het centrum van de geschiedenis van het geslacht Buendía, zoals die beschreven wordt in het boek dat lange tijd als werktitel La casa (het huis) had. Zoals Honderd jaar Eenzaamheid in en om het huis de geschiedenissen van de hoofdpersonen samenbrengt, wil Saldívar in zijn biografie de werkelijke vrienden en familieleden van García Márquez voor het voetlicht brengen, veelal in constante verwijzing naar de roman waar ze allemaal in terechtkwamen.

De meeste gegevens die je van een biografie mag verwachten, staan in Terug naar de oorsprong: de verschillende boeken en schrijvers die indruk op García Márquez maakten (de vertellingen van Duizend en een nacht, William Faulkner, Virginia Woolf, Sophokles, Daniel Defoe en Franz Kafka) komen niet alleen ter sprake, maar Saldívar heeft ook achterhaald wanneer García Márquez met ze in aanraking kwam en hij laat fraai zien hoe het uiteindelijk het werk van de Mexicaan Juan Rulfo was die García Márquez definitief op het goede pad zette.

En hoewel er weinig belangwekkende nieuwe biografische feiten over de auteur naar boven zijn gekomen, is het toch aardig te weten dat Gabo als kind enige tijd werd onderwezen op een Montessorischool (‘een zachte methode zonder dwang waarin de verbeelding een grote rol speelt,’ legt de biograaf uit).

Nog fraaier is het verhaal over de slachting onder stakende arbeiders van de United Fruit Company in 1928, die een belangrijke rol speelt in Honderd jaar eenzaamheid. Bij dat door regeringstroepen aangerichte bloedbad vielen waarschijnlijk honderd doden, maar in officiële communiqué's heeft de Colombiaanse staat het altijd op negen slachtoffers gehouden. Sinds het verschijnen van

[p. 77]

Honderd jaar eenzaamheid echter is het door García Márquez in de roman genoemde aantal van drieduizend slachtoffers steeds vaker in de geschiedschrijving opgedoken. De fictie overwint de feiten.

In de poging de fictie van zijn held te verbinden met de feiten van het heldenleven is Saldívar uiteindelijk het spoor bijster geraakt. Meestal is de vondst van een feitelijke overeenkomst tussen leven en roman een aangenaam moment ven herkenning in een biografie, maar in Terug naar de oorsprong beginnen de parallellen al snel te vermoeien. Steeds als er een persoon opduikt in het leven van de kleine Gabo, krijgen we kort erna te horen hoe en waar dit karakter in het oeuvre terug te vinden is: de biografie slaagt er niet in los te komen van de romans.

Biograaf of schrijver?

Een stuk vervelender is dat zich in stilistisch opzicht een dergelijk proces heeft voltrokken. Dasso Saldívar presenteert zich als schrijver, niet als biograaf. Bijgevolg heeft hij een zeer romanachtige vorm voor zijn boek gekozen, het lijkt erop dat hij een biografie wilde schrijven als een variant op Honderd jaar eenzaamheid. Nu is een van de krachtigste stijlmiddelen van dat boek de constante sprongen die García Márquez door tijd en ruimte maakt, de halve misverstanden die hij wekt en de plotseling optredende parallellen.

De beroemde openingszin van het boek (Vele jaren later, staande voor het vuurpeloton, moest kolonel Aureliano Buendía terugdenken aan die lang vervlogen middag toen zijn vader hem meenam om kennis te maken met het ijs) is exemplarisch voor die stijl: niet alleen wordt er direct een sprong in de tijd gemaakt, bovendien wordt er in één moeite door een misverstand gewekt: namelijk dat de kolonel voor het vuurpeloton sterft: veel later in het boek wordt terloops gemeld hoe hij van de fusillering werd gered.

De biografie begint aldus: De reis die Gabriel García Márquez begin maart 1952 met zijn moeder naar Aracataca maakte om het huis van zijn grootouders te verkopen, waar hij geboren is, is misschien, zoals hij jaren later herhaaldelijk zou zeggen, een van de beslissendste gebeurtenissen in zijn leven geweest. De reis was zo belangrijk omdat de jonge schrijver toen inzag dat hij het huis het centrum van het verhaal moest maken, maar daar gaat het nu niet zozeer om. Het probleem is dat Saldívar een openingszin wilde schrijven die de auteur van Honderd jaar Eenzaamheid waardig was.

Zo gaat hij het hele boek door met tijdsprongen, dwarsverbanden en ander stilistisch sierwerk dat tot gevolg heeft dat je als lezer maar geen helder beeld van de situatie kunt krijgen. Bovendien wekt hij regelmatig de indruk dat hij zijn eigen tekst niet heeft nagelezen: de ene na de andere formulering keert letterlijk terug. Staat er op bladzijde 85 ‘Met zijn grootvader had Gabito de beste verstandhouding, met hem kon hij echt praten’ dat heet het minder dan een pagina later: ‘De schrijver heeft over zijn grootvader gezegd dat hij de enige was met wie hij in zijn kindertijd kon praten, dat hij met hem de beste verstandhouding had (...)’. We hadden al zo'n vermoeden. Evenzo mogen we een stukje verderop lezen dat García Márquez iets een ‘te zware opgave voor een onervaren schrijver als hij’

[p. 78]

Márquez getekend door Opland voor de Volkskrant, 1982

vond en die frase even verderop weer letterlijk terugvinden. Zowel bij de auteur zelf, als bij de vertalers als bij de redactiewerk op de uitgeverij is slecht opgelet. Elders maakt Saldívar potsierlijke gedachtekronkels. Zo haalt hij de anekdote op over een oud-miltair die bij de familie op bezoek kwam, urenlang praatte over de oorlog maar de hele tijd zijn laars op de voet van Gabito had geplant. Die barstte pas in tranen uit toen de man alweer weg was. Saldívar analyseert: ‘Het is mogelijk dat het kind vanaf dat moment een militaire laars associeerde met de wereld van oorlogen en macht.’ Dit in tegenstelling tot al die mensen die een militaire laars associëren met de wereld van liefde, vrede en boterbloemen. Of: ‘De twee achternamen van Gabriel García Márquez komen dus van het Iberisch schiereiland en zijn bovendien allebei afkomstig van zijn familie van moederskant, een voorteken dat vrouwen een beslissende rol in zijn leven zullen spelen’. Dit in tegenstelling tot de mannen in wier levens vrouwen geen enkele beslissende rol spelen.

Even storend zijn de steeds weer terugkerende ‘aangeboren’ eigenschappen van de hoofdpersoon: in een biografie is een aangeboren eigenschap al snel een stoplap voor een slecht begrepen eigenschap.

Hoewel een deel van de zwakheden van Terug naar de oorsprong voortvloeit uit de onkunde van de auteur (een biograaf die de overtuiging dat hij een biografie als een magisch-realistische roman moet construeren combineert met stilistisch onvermogen), heeft de aard van deze mislukking - want dat is het boek zonder meer - toch ook te maken met de op zich gezegende omstandigheid dat Gabriel García Márquez nog altijd onder ons is.

Braaf

Want ook in het verhaal van een afgesloten deel van zijn leven, voel je hoe hij meekijkt over de schouder van de biograaf, wat leidt tot zinnetjes die verwijzen naar ‘het typerende gevoel voor humor’ van de hoofdpersoon. Saldívar poogt zich hier en daar wel te onttrekken aan de blik van García Márquez, maar slaagt daar zelden in. Af en toe betrapt hij zijn held op een inconsistentie, maar diep gaat dat nooit.

De relatie tussen García Márquez en zijn vrouw Mercedes, bijvoorbeeld, treedt niet buiten het sprookjesverhaal: hij zag haar op haar dertiende, wist dat zij zouden trouwen en deed dat vele reizen en

[p. 79]

meer dan een decennium later ook. Alles wat deze jongeman in de tussenliggende tijd bijvoorbeeld in Europa met andere vrouwen deed, viel bij voorbaat in het niet bij zijn liefde voor dit meisje. Ik geloof er geen biet van.

Niet alleen de twee avondjes biografisch puzzelen met de meester zelf, maar ook de veel uitgebreidere medewerking van zijn familie en vriendenkring was ongetwijfeld snel verdwenen wanneer Saldívar was begonnen met stoken in een gelukkig schrijvershuwelijk. Het probleem van de biograaf is niet alleen dat García Márquez altijd over zijn schouder zal spieken, maar bovendien dat al zijn informanten de priemende ogen of vragende blik van Gabo zullen voelen. Hij is er, het gaat om hem en ze zullen aan hem verantwoording moeten afleggen. In de tweede plaats omdat dit boek pijnlijk duidelijk maakt hoe onaf het boek blijft als het verhaal in 1967 stopt. Tot de verschijning van Honderd jaar eenzaamheid was García Márquez een verlegen schrijver in een Caribisch bloemetjesoverhemd, daarna begonnen zijn eigen jaren eenzaamheid. Eenzaamheid is niet alleen een fraai woord zoals een uitgever dat graag in een boektitel heeft, maar het is ook het sleutelbegrip in het werk van García Márquez. Juist daarom wordt zijn leven pas werkelijk interessant als hijzelf - nadat hij het boek heeft geschreven dat zijn leven vernietigde - de ‘eenzaamheid van de roem’ binnenstapt. Dat is het punt waarop de biografie de romanlezer echt iets wijzer kan maken. Daar precies, is het boek afgelopen.

Van iedere pagina Terug naar de oorsprong druipt de diepe bewondering die Saldívar voor García Márquez is. Uiteindelijk zijn vrijwel alle tekortkomingen van het boek - de literair-warrige compositie, het gebrek aan informatie die de hoofdpersoon niet prijs wilde geven en het gebrek aan deugdelijke analyses over zijn persoonlijkheid - terug te voeren op hetzelfde probleem: Saldívar wilde zijn idool trakteren op een biografie zoals die er zich een wenste, misschien zelfs zoals Gabo hem zelf had geschreven. Hij wilde laten zien dat zelfs als de schrijver dood zou zijn, men hem toch zou behandelen zoals men dat graag wil, dat men hem met rust zal laten. Dat was lief van hem, maar al met al niet zo'n goed plan.

Dasso Saldívar: Terug naar de Oorsprong. Gabriel García Márquez. De biografie, Meulenhoff, Amsterdam 1998, 553 blz., fl. 59,90.