Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 285]

Een eenvoudige maar wellicht nuttige registeranalyse
Wam de Moor

Een register op een biografie is buitengewoon nuttig: je kunt er in veel gevallen aan aflezen van hoeveel belang de personages zijn in het levensverhaal van de gebiografeerde. Het register kan daarbij op twee manieren dienst doen: eenvoudigweg door na te gaan hoeveel ruimte bepaalde personages krijgen toegemeten én door te kijken naar de frequentie waarmee zij terugkeren in de geschiedenis van de hoofdpersoon.

In de reacties op mijn biografie van Van Oudshoorn¹ heb ik weinig critici kunnen bijvallen. Ik denk dat de dominante kritiek, ‘te dik, te uitvoerig’, in een latere periode, toen tweedelige biografieën bijna vanzelfsprekend werden, eenvoudig als van ondergeschikt belang zou zijn genoteerd. Maar met één kritische kanttekening was ik het grondig eens, namelijk van Nop Maas, toen deze in Ons Erfdeel opmerkte, dat een register van namen node gemist werd. Daar heb ik na zestien jaar nog de pest over in. Dat mijn boek geen register bevatte, daarop had de uitgever niet mogen beknibbelen (wat hij bij latere uitgaven ook nooit meer gedaan heeft) en ik had het zelf niet mogen toestaan.

Want een register is zoals gezegd niet alleen noodzakelijk maar ook buitengewoon nuttig. Om de methode, waarbij het register dient als instrument van onderzoek, uit te proberen, telde ik de keren dat in Van Schaiks biografie van Alfrink (in ditzelfde nummer besproken), bepaalde personen worden genoemd. Om het enigszins hanteerbaar te maken beperkte ik mij in mijn notities eerst tot degenen die minimaal vijf keer worden genoemd. Dat waren er 68 op een lijst van 392 namen. Ik vond dat als iemand vier keer werd genoemd, waarvan een keer over meerdere bladzijden, hij of zij ook bij de inner circle hoorde. Zo kwam ik op 72. Maar nu? Eigenlijk, zo ontdekte ik, toen ik over de afvallers en de 72 ging nadenken, kun je zo'n toets pas afnemen nadat je de biografie hebt gelezen, want pas dan kun je, op basis van de gelezen en geïnterpreteerde tekst, nagaan in hoeverre de frequentie van vermeldingen iets zegt over het belang van de personages. In dit kader zou een beschrijving van die 72 veel te ver voeren, vandaar dat ik mij verder ga beperken. Ik sla de score tussen 6 en 9 over - ook al zie ik daar de namen van mgr. Bekkers, met wie Alfrink moeilijk door één deur kon, de nuntius Felici, aan wie Alfrink een zware dobber had, de nagel aan zijn doodskist mgr.

[p. 286]

Gijsen, die nu op IJsland wacht op zijn uiteindelijke bevriezing, Alfrinks Nijmeegse oudcollega Willem Grossouw die hij zo mooi uit de brand hielp, en verschillende journalisten die hem waren toegedaan zoals Ton Oostveen en Michel van der Plas.

Zo blijven er 33 personages over van wie er drie geschrapt kunnen worden omdat ze niet zozeer tot de personen horen als tot de vrome leerstof die Alfrink zich eigen maakte: de apostelen Petrus en Paulus en de geloofsverkondiger Willibrord. Zinloos is deze notering niet, want dat veelschrijver Paulus met 21 vermeldingen boven de doeners Petrus (met 11) en Willibrord (met 10) zou scoren, past in het belang dat Alfrink hechtte aan Paulus' geschriften. Drie vermeldingen strekken zich bovendien uit over meerdere bladzijden: daar licht de auteur een tekst van Paulus toe. Worden Petrus en Willibrord genoemd, dan gebeurt dat nagenoeg steeds als degenen die de pauselijke stoel in Rome respectievelijk de aartsbisschoppelijke zetel in Utrecht als eersten bekleedden. Het blijft dus bij een simpele metafoor voor de vermelding van hun opvolgers.

Ik druk hier het uiteindelijke lijstje af om uw nieuwsgierigheid te bevredigen:

Naam	Aantal	Plaats	Passage over meerdere blz.
Jong, kard. J. de	42	passim	6
Paulus VI Montini	33	latere bisschopstijd	7
Geerdinck, J.A.	26	passim	2
Fortmann, Herm.	25	passim	6
Johannes XXIII	25	bisschopstijd	5
Paulus (apostel)	21	passim	3
Damen, J.	20	bisschopstijd	5
Hartmann, G.C.	20	passim	3
Wetering, H.v.d.	20	opleidingstijd	4
Schillebeeckx, E.	19	late bisschopstijd	3
Pius XII	18	passim	2
Schaik, J.A.S van	17	opleidingstijd	3
Pius X	16	opleidingstijd	1
Hendriksen, Th.	16	passim	4
Suenens, mgr. L.	16	concilietijd	3
Ottaviani, A.	15	concilies	4
Smit, mgr. Jan O.	15	opleidingstijd	3
Rogier, L.J.	14	passim	1
Meer, F. van der	14	passim	-
Bluyssen, J.	13	bisschopstijd	-
Goddijn, W.	13	concilies	3
Huurdeman, Th.	13	passim	-

[p. 287]

Willebrands, J.	12	emeritaat	3
Huibers, mgr. J.	12	vroege bisschopstijd	2
Schaepman, A.C.	12	opleidingstijd	1
Ramselaar, A.	11	passim	-
Petrus (apostel)	11	passim	-
Giobbe, P.	10	vroege bisschopstijd	4
Schaepman, Herm	10	vroege tijd	1
Steeg, L. ter	10	late bisschopstijd	1
Alfrink, Jacob	10	passim	-
Kingma, Dora	10	passim	-
Willebrord	10	passim	-

In de eerste golf, wij klimmen naar boven, na de negen vermeldingen vinden we bijfiguren terug als de man van de R.K. Staatspartij, Herman Schaepman, Alfrinks broer Jacob, zijn huishoudster Dora Kingma, Louis ter Steeg, zijn rechterhand, in wie hij het ‘drama’ van de priester die wilde trouwen van nabij meemaakte, en de man die sinds jaar en dag de paus in Nederland vertegenwoordigde voordat in januari 1970 de bom barstte: nuntius Giobbe.

Daarboven komen Alfrinks opvolger Willebrands, die nauwelijks een rol heeft gespeeld in de periode dat de strijd tussen Rome en de Nederlandse kerkprovincie ontvlamde en pas na Alfrink in de picture kwam, en een kleine processie van kopstukken uit de Utrechtse clerus. Echt van belang waren Walter Goddijn, directeur van het wetenschappelijk adviesbureau van de bisschoppen en secretaris van de Centrale Commissie van het Nederlands Pastoraal Concilie (13) en mgr. Jan Bluyssen, als bisschop van Den Bosch een van Alfrinks intelligentste medestanders (13). In Ottaviani (15) en Suenens (16) zien we een tegenstander en een medestander van Alfrink tijdens het Tweede Vaticaans Concilie. Het curieuze is dat Suenens in feite gewaagdere uitspraken deed over gewenste veranderingen in de katholieke kerk dan Alfrink. Men kan de uitleg lezen in Van Schaiks biografie. Het verschil is dat Alfrink stem gaf aan een opstandige gemeenschap, terwijl Suenens sprak als de Brusselse prelaat, zonder last van ruggespraak. En daar hebben ze in Rome minder problemen mee.

Pius XII staat erbij als de paus die in het leven van de kardinaal, tot zijn zestigste, het onomstreden plechtanker van hem en velen vormde (18). Hij staat op de lijst eigenlijk veel te hoog, als ik zijn belang voor de biografie probeer te bepalen: zijn naam is uiteraard gekoppeld aan de encyclieken die in Alfrinks leven verwerkt moesten worden. Slechts tweemaal gaat Van Schaik nader in op de persoon van deze paus. Tien andere personages zijn van meer belang.

Het is opvallend hoeveel van de meest genoemde personages hun score halen in twee perioden van Alfrinks leven: ten eerste zijn opleidingstijd annex de periode dat hij ‘professor’ was aan het grootseminarie Rijsenburg en ten tweede de periode van zijn zestigste tot zijn vijfenzeventigste. In de eerste periode zijn dat zijn ‘praeses’ op het klein-seminarie

[p. 288]

Kuilenburg J.A.S van Schaik (17), monseigneur Van de Wetering, in die tijd aartsbisschop van Utrecht (20), collega-docenten als de zeer veelzijdige, intelligente Herman Fortmann aan wie de biograaf Van Schaik uitgebreid aandacht besteedt (25), de hard werkende maar naïef genoemde praeses Hartmann (20) en ver boven allen uit zijn voorganger in het bisschopsambt en docent, mgr. Jan de Jong (42).

Grootste antagonist in de tweede belangrijke periode is paus Paulus VI, die Alfrink als Montini had leren waarderen (33 maal genoemd) en wiens vriendschap hij, tengevolge van de Hollandse beroerten, na januari 1970 zou moeten derven. Voorts de paus die niet alleen hem maar vrijwel de hele wereld wist op te peppen tot een euforie, waardoor te grote verwachtingen werden gewekt, Johannes XXIII (25 vermeldingen), en Alfrinks twee steunpilaren tijdens de Romeinse woelingen: de plezierige beheerder van het Nederlands College in Rome, monseigneur Damen, die de kardinaal herhaaldelijk wees op de ins en outs van de Curie, en de kritische theoloog Edward Schillebeeckx.

De enige figuur in dit gremium die hier wat vreemd doorheen marcheert - en dat is precies wat hij ook in Alfrinks Utrechtse bisschopsbestaan deed - is de ultramontaans denkende diehard mgr. J.A. Geerdinck, rechterhand van aartsbisschop De Jong, maar voor diens opvolger een sta-in-de-weg. Overigens: typerend voor Van Schaiks concentratie op het Utrechtse diocees is dat men mgr. Hopmans, de bisschop van Breda, vergeefs zal zoeken in het register. Hopmans was een belangrijke bisschop, over wie door Nederlandse katholieken veel gesproken werd. Curieus omdat bijvoorbeeld de bisschop van Haarlem, Huibers, ruim in het register voorkomt. Maar dat was dan ook wat anders blijkbaar: Haarlem was net wat chiquer en flamboyanter dan het nuchtere Utrecht, maar natuurlijk wel van boven de rivieren en dus was er veel meer onderling contact. Toen Van Schaik onlangs gevraagd werd of hij nu aan biografie van Bekkers ging werken, was het antwoord: ‘Ik moet er niet aan denken! Ik zou dat niet kunnen,’ waarmee hij niet alleen het verschil accentueerde dat hij ervoer in cultuur tussen Alfrink en Bekkers maar ook tussen de Utrechtse en de Brabantse clerus. Ik zou nu verder kunnen gaan met mijn bestudering van het register, bijvoorbeeld door een antwoord te zoeken op de vraag: van welke personen die je uit de lopende tekst zijn bijgebleven valt de score opmerkelijk tegen? Dat lijkt me een vorm van falsifiëren die nuttig kan zijn. Mijn hypothese is dat je dan heel weinig personen zult vinden die je als lezer tekort doet. Een andere vraag zou kunnen zijn: welke personen die tien jaar na Alfrinks dood zo innig en persoonlijk over de man schrijven, komen niet of zeer laag scorend in het register voor? Ik ben er zeker van dat dit een aardig aantal is en daarmee een vermakelijk resultaat oplevert. Of, een andere uitkomst: Van Schaik heeft er lang niet uitgehaald wat erin zit. Wishful thinking voor wie de moed zou hebben zo'n biografie van de aartsbisschop-kardinaal te schrijven.

W.A.M. de Moor, Van Oudshoorn. Biografie van de ambtenaar-schrijver J.K. Feijlbrief 1876-1951 (Open Domein nr. 1, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam 1982)

[p. 289]

Kardinaal Alfrink, 1960