Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 183]

Nootzakelijkheden in de biografie
Jan van der Vegt

Aan de boom van de wetenschap groeien de noten, de aantekeningen die moeten bewijzen dat de beweringen van de schrijver verantwoord en controleerbaar zijn, en omdat moderne biografen graag wetenschappelijk willen werken, worden de pagina's van hun boeken bestrooid met honderden nootcijfertjes. Drie recente voorbeelden: in de Slauerhoff-biografie van Wim Hazeu staan 804 noten, Elsbeth Etty geeft er in haar boek over Henriette Roland Holst niet minder dan 1895 en het aantal noten waarop Harry G.M. Prick in de biografie van Lodewijk van Deyssel zijn lezers trakteert, schat ik op 2400 à 2500^*. Die aantallen hangen vanzelfsprekend samen met de omvang van deze biografieën. Rekent men gemiddelden uit, dan spant Etty de kroon met 3,2 noot per pagina, blijft Prick daar onder met nog geen drie per bladzijde en is Hazeu het bescheidenst met een gemiddelde van 1,1.

De noot in de biografie, het is maar een bijkomstigheid van dit veelbesproken genre, een randverschijnsel dat zich in vroeger tijden onderaan de pagina als voetnoot manifesteerde. Maar sinds die voetnoot in ongenade is gevallen, aanvankelijk om kosten te besparen en later om typografische bezwaren, zijn de noten verbannen naar achterin het boek en daardoor ongenietbaar geworden. Vragen biografen zich nooit eens af, of hun lezers al die noten wel lusten? Ik weet nog met hoeveel plezier ik de biografie van Jean-Charles Gateau over Paul Eluard las, om de kwaliteit van dat boek (uit 1988), maar óók omdat mijn oog nergens in de tekst struikelde over die ellendige, opdringerige cijfertjes die willen dat ik op twee plaatsen tegelijk lees. Ik ben een notenhater.

Er zijn lezers die de noten met ijzeren zelfbeheersing negeren, maar ik moet bekennen dat ik niet zo sterk in mijn schoenen sta. Dat cijfertje staat er niet voor niets, zo suggereert een vaag instinct bij het lezen, en voor ik het weet, ben ik weer van mijn lectuur afgeleid en heb ik nieuwsgierig het ‘apparaat’ achterin opgeslagen. Dan blijkt in de meeste gevallen dat de concentratie is onderbroken voor de dorre vermelding van een paginanummer in een bron of de datum van een tijdschriftaflevering. Een enkele keer had de intuïtie gelijk en staat er iets wat het opzoeken waard was: een wetenswaardig terzijde, een prikkelende uitweiding, een bekoorlijk zijpad dat de biograaf terecht niet onbetreden wilde laten, een aardig detail waarvoor hij op zijn vingers was getikt door de kritiek als hij het gewoon in het verhaal had gezet. In die twee categorieën laten de mededelingen die bij de nootcijfertjes horen zich verdelen, maar biografen plegen geen onderscheid tussen beide te maken, tussen droge verantwoordingen en smakelijke extraatjes, en daardoor zitten hun lezers met een overdaad aan noten in hun maag.

Wie zich beheerst en pas na lezing van een hoofdstuk of het hele boek kennis

* Op de pagina's 43-334, een derde van de eigenlijke biografie, telde ik 811 noten. Vandaar mijn schatting van 2400 à 2500 in totaal.

[p. 184]

neemt van de aantekeningen achterin, ontdekt dat het een tijdrovend en vervelend werk is om de bijpassende cijfertjes in het boek terug te vinden. En lukt dat niet, dan verliest de noot, los van zijn aanleiding, al gauw zijn smaak, als hij al niet onbegrijpelijk was. Daarom is van de drie Nederlandse biografieën die ik noemde (en die niet willekeurig gekozen zijn, omdat de schrijvers ervan bij het opdienen van hun noten drie verschillende systemen volgden) die van Prick in dit opzicht het vriendelijkst voor de lezer. Dat is waarschijnlijk de verdienste van de uitgever, want in andere recente biografieën van Querido/Athenaeum-Polak & Van Gennep (Jan Fontijn over Van Eeden, Arie Kuiper over Herzberg) wordt het net zo gedaan: de noten zijn per pagina genummerd en men kan daardoor achteraf snel en makkelijk opzoeken waar een interessante notitie betrekking op heeft.

Degene die de wilskracht mist om tijdens het lezen niet op de noten te letten, is het slechtst af bij Etty, die per hoofdstuk nummerde. Dit is een zeer gebruikelijke maar ergerlijke methode, die je verplicht ook achterin het boek bij te houden hoever de lectuur gevorderd is. Een kopregel die bovenaan elke bladzijde met noten meedeelt op welk hoofdstuk ze betrekking hebben, is iets waar auteurs of uitgevers te weinig aan denken. In een mildere vorm worden de aantekeningen niet achterin het boek, maar aan het eind van een hoofdstuk gegeven, en ook dit is lastig. Hazeu vertoont de derde variant van nootverwerking en nummerde door van 1 tot 804, wat een stuk handiger is als men al lezende toch naar de noten wil kijken, maar heel vervelend als men van een noot terug wil naar de bedoelde passage in het boek. Dan zijn de cijfertjes bijna onvindbaar.

Wat doet een biograaf die notenhater is in zijn eigen boeken? Het voorbeeld van Gateau volgen, geen enkele noot aanbrengen en achterin een uitvoerige verantwoording geven? Het is verleidelijk, maar zelfs in de schetsen over A. Roland Holst en Hendrik de Vries, voorlopers van omvangrijker biografieën, heb ik noten niet helemaal achterwege gelaten. Bij de biografie van Hans Andreus realiseerde ik mij, dat gedetailleerde bronvermeldingen onmisbaar zijn, omdat het boek voor een mede-biograaf of andere onderzoeker bruikbaar en betrouwbaar moet zijn en zelfs omdat een argwanende criticus de gelegenheid moet hebben het huiswerk van de biograaf te controleren. Bovendien had ik allerlei notities liggen die slecht pasten in het biografische verhaal, maar die ik de lezers toch niet wilde onthouden, zoals wat minder relevante bijzonderheden uit de familiegeschiedenis, de volledige weergave van schoolrapporten, een polemiekje, een tegenstrijdigheid in getuigenverklaringen, een blik achter de schermen van het biografische werk. Ik besloot daarom niet Gateau te imiteren, maar de twee soorten aantekeningen te scheiden. Ik zette bronvermeldingen, vindplaatsen etc. achterin het boek per pagina bij elkaar, bij het beginwoord van een citaat of bij een trefwoord, en gaf bronnen aan per hoofdstuk of per onderdeel daarvan. Hiervoor had ik geen nootcijfertjes nodig en die reserveerde ik voor de andersoortige aantekeningen. Zo kwam ik op 111 noten in het hele boek, met doorlopende

[p. 185]

nummering. Dat kon ermee door (0,24 gemiddeld per pagina) en ik meende, dat de lezer die achterin zou kijken, zich in die 111 gevallen niet bedrogen hoefde te voelen door mededelingen waar alleen een vakgenoot van de schrijver iets aan kon hebben. Origineel was deze methode niet, want ik nam het principe over uit twee Engelse biografieën, die van Humphrey Carpenter over Pound en van Peter Gay over Freud. Beide auteurs plaatsten de verplichte notes on sources achterin het boek en de lezenswaardige notities als voetnoten onderaan de bladzijde, wat voor de lezer een stuk aantrekkelijker is, maar - afgezien van typografische overwegingen - het grote bezwaar heeft dat daar geen plaats is voor een uitvoerige aantekening (zo'n schoolrapport bijvoorbeeld). De 111 noten deelde ik in per hoofdstuk, zodat het niet al te lastig was een nootcijfertje terug te zoeken.

Een enkele criticus mopperde over mijn aanpak, die voorin het boek was uitgelegd. Een handjevol lezers meldde mij de notenschaarste zeer gewaardeerd te hebben, maar de meesten hebben er waarschijnlijks niets van gemerkt. Want noten zijn maar een randverschijnsel. Much ado about nothing.