Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 266]

Gebaren van literaire vriendschap
Werk in uitvoering: de biografie van Max de Jong
Nico Keuning

Voor het inzien van ongepubliceerde correspondentie, dagboeken of memoires is een schrijversbiograaf afhankelijk van de welwillendheid van familie en vrienden. Vooral familie (de weduwe, de zus) van een auteur wil de toegang tot belangrijke bronnen nog wel eens onmogelijk maken. En dan is er het Letterkundig Museum dat de auteurs en de erven beschermt, waardoor dit domein van de archieven voor de gemiddelde biograaf in de praktijk een onneembare veste blijkt van bureaucratische wetten en praktische bezwaren.

In 1974 woonde ik als rechtenstudent op een zolderkamer in Amsterdam-Zuid. In de Haagse Post las ik een artikel van K. Schippers over een dichter die na een gekweld bestaan op jonge leeftijd tragisch aan zijn eind was gekomen: Max de Jong. Het artikel van Schippers, waarin Max' leven op kamers in Amsterdam met een hospita voor mij zeer herkenbaar was, verscheen naar aanleiding van de tweede druk van de dichtbundel Heet van de naald. Ik kocht het boek onmiddellijk. Het artikel van Schippers en de bundel van Max de Jong lieten mij niet meer los. Toen ik later Nederlands studeerde, koos ik leven en werk van Max de Jong als onderwerp voor mijn doctoraalscriptie.

Mijn aanvankelijk argeloze speurtocht naar gegevens over leven en werk van de dichter/essayist Max de Jong begon in 1980, toen ik het Letterkundig Museum bezocht. Gerrit Borgers (naar wie thans een zaal in het Letterkundig Museum is genoemd) was - in tegenstelling tot de docenten die ik had benaderd - als hoogleraar niet te beroerd mij bij mijn scriptie te begeleiden. Hij had de zus van Max de Jong (mevrouw A. Bool - de Jong) gevraagd of ik de nalatenschap mocht raadplegen. Borgers was bevriend met de echtgenoot van de zus. Oude vriendschappen sterven niet. Ik kreeg toestemming.

Op de dag dat ik uit handen van de oude medewerker Spiering (‘Wat die Cremer ons allemaal toestuurt! Daar zitten héle vieze dingen bij!’) enkele dozen in ontvangst had genomen, zette ik mij aan het werk. Na amper een uur, werd alles van mij afgepakt. Als een scholier die gespiekt had, moest ik mij vervoegen bij de directeur: Anton Korteweg. Een alleraadigste jonge vent, van wie ik gedichten had gelezen. Ik moest opnieuw toestemming vragen aan de erven. Enkele weken later zat ik weer in het Letterkundig Museum te werken op een door mij aangekondigde datum. In het gastenboek las ik dat mevrouw A. Bool - de Jong de vorige dag ook op bezoek was geweest. Waarschijnlijk om de dagboeken (1947-1951) die ik niet mocht raadplegen, in veiligheid te brengen. Eerder had de zus van Max mij een brief geschreven, waarin zij stelde dat het dagboek van haar broer nooit gepubliceerd mocht worden. Max zou zelf ook niet voor publikatie zijn geweest.

Ik ging aan het werk. Las brieven, aantekeningen, aforismen, opzetjes voor verhalen, essays, gedichten. Een week lang werkte ik mij als een mol door de nagelaten papieren van Max de Jong. En ik maakte - achteraf heel gelukkig - veel aantekeningen. Mijn scriptie werd in 1982 voltooid. In 1983 verscheen mijn eerste publicatie over Max in het literair tijdschrift Het Oog in 't Zeil.

[p. 267]

Er verschenen meer artikelen over Max de Jong. Van mij en van anderen. John Jansen van Galen wijdde in 1985 een radio-uitzending voor VPRO's ‘Boeken’ aan Max de Jong, waarin de zus werdt geïnterviewd. Er kwamen roofdrukken van gedichten van Max de Jong op de markt en in 1990 verscheen een vierdelige illegale uitgave van het Dagboek Max de Jong 1947-1951. Jaren daarvoor waren er in 1968 en 1971 al fragmenten uit het dagboek in Tirade gepubliceerd.

Na alle rumoer rond Max de Jong gold ik in de familie De Jong als ‘verdacht’ en ‘onbetrouwbaar’. Voor mijn onderzoek zocht ik heil bij jeugdvrienden en -vriendinnen. Het contact met hen bracht het bekende sneeuwbaleffect teweeg. En zo volgde ik via vrienden en bekenden van Max het spoor terug naar diens leven van 1917 tot 1951.

Voor de Amsterdamse periode maakte ik kennis met talrijke bezoekers van het voormalig eethuisje De Biekorf (1945-1951), dat aanvankelijk was gevestigd aan de Keizersgracht op nummer 614. Bijna elke dag schreef Max er wel iets over in zijn dagboek. Over de mensen die hij er sprak, over de roddels, over zijn gedrag. Het dagboek geeft hierdoor dan ook een verhelderend beeld van Max en van zijn omgeving in de naoorlogse periode in Amsterdam. Uit gesprekken met toenmalige bezoekers van De Biekorf kon ik het beeld van Max de Jong nog iets scherper stellen. Het gezicht van Max dat ik van drie foto's en een karikatuurtekening kende, kwam tot leven.

Max de Jong was in Wageningen geboren en had daar na de lagere school (de Piekschool) het Wageningsch Lyceum doorlopen. Via een reeks van telefonades met schoolgenoten uit Wageningen, kwam ik in contact met een vroegere klasgenoot van Max: Rudi Wyatt. Wyatt bleek afkomstig uit Indië. Door de telefoon vertelde hij wat hij zich van Max de Jong kon herinneren. Enkele jaren later besloot ik naar Wageningen af te reizen, in het spoor van Max de Jong. Het gemeentelijk archief had ik over mijn komst ingelicht. Op de dag van bezoek werden in het archief tot mijn grote verbazing enkele dozen en mappen op een karretje aangevoerd: ‘Hier zit ongetwijfeld wel iets voor u bij.’ Uit de vele mappen met leerlingenlijsten, talloze foto's en knipsels over Het Wageningsch Lyceum, stuitte ik op de naam van Max. Achter zijn naam stond Postjesweg 1. Een adres dat ik niet kende! Vragen aan medewerkers van het archief leverden het antwoord op dat het mij onbekende adres in verband met stadsvernieuwing in 1947 was veranderd in Delhorstpad 1. Het betrof hetzelfde adres. Het huis stond er nog. Bij burgerzaken kwam ik diezelfde ochtend in het bezit van het geboortebewijs van Max de Jong.

Diezelfde ochtend werkte ik mij door een uitnodigende stapel foto's heen. Maar met het slinken van de stapel zonk de moed mij in de schoenen. Allemaal oude foto's met onbekende leerlingen uit vervlogen tijden... Tot mijn oog viel op een bekend gezicht. Max!? Achterop de foto stond niets vermeld. Opmerkelijk was dat hij als enige geen stropdas droeg. Typisch Max! Als het Max was, dan zou die Indonesische jongen in witte regenjas naast hem Max' klasgenoot kunnen zijn die ik door de telefoon had gesproken. Ik liet een kopie van de foto namaken, die ik enkele weken later thuis ontving en per kerende post met brief doorstuurde naar Rudi Wyatt. Twee dagen later ontving ik een brief van hem, die begon met: ‘Uw vermoeden is juist: de jongen zonder stropdas is Max de Jong. De jongen in de lange witte regenjas ben ik. De foto is van de 4e of 5e klas van het jaar 1933 of 1934.’

Ook schreef Wyatt mij dat hij deze foto eveneens in zijn bezit had, evenals een foto

[p. 268]

Wageningsch Lyceum, 4^de klas HBS-B,1933. Staand, zesde van links met Schiller-kraag (zonder stropdas): Max de Jong (collectie Nico Keuning)

van de eindexamenklas waar Max ook op staat. Zo had het aantal foto's van Max zich na mijn bezoek aan Wageningen bijna verdubbeld. Zonder mijn brief plus foto, had ik die foto van de eindexamenklas nooit ‘ontdekt’. Dat geeft het belang aan van corresponderen en het belang van de wijze waarop de biograaf iemand benadert. Was er tijdens het telefoongesprek sprake van ‘geen foto's’, na de brief werd er geschreven over ‘twee foto's’.

Voor de biograaf is corresponderen van groot belang. Feiten krijgen op papier meer aandacht. Maar niet alleen de correspondentie van en aan de biograaf is belangrijk. Veel belangrijker zijn de brieven van en aan de auteur die de biograaf tot onderwerp van zijn onderzoek heeft gekozen. Deze correspondentie vertelt de biograaf veel over karaktereigenschappen van de auteur, diens sociale Umwelt en diens politieke en culturele oordelen. En natuurlijk biedt de correspondentie van de auteur de biograaf een schat aan informatie over de schrijfstijl van de auteur en diens thematiek, al of niet in overeenstemming met het oorspronkelijke werk.

Maar ook de brieven van anderen aan de auteur kunnen de biograaf een helderder, of zelfs een ander beeld geven van zijn onderwerp. Uit de ongepubliceerde correspondentie (1942-1951) Max de Jong - Hans van Straten valt veel over Max de Jong te lezen dat een nieuw licht werpt op de dichter/essayist. Bij voorbeeld zijn literaire bluf en de angst dat iemand daar doorheen prikte. Dit verklaart onder andere zijn obsessionele angst voor W.F. Hermans.

Bijzonder interessant is ook de gehele wordingsgeschiedenis van Heet van de naald. Max ontleende de titel van deze dichtbundel

[p. 269]

aan de uitspraak van Hans van Straten in een brief aan Max. Van Straten reageerde op het gedicht van 91 kwatrijnen met het commentaar dat het allemaal ‘veel te heet van de naald’ was. Voor Max de Jong was Van Straten een belangrijke vriend, omdat Van Straten veel literaire contacten had en vanaf 1946 redacteur was van het tijdschrift Columbus. Tussen beiden bestond een literaire vriendschap, die hen inspireerde. Bovendien maakte Van Straten voor Max de weg vrij tot publiceren.

Max de Jong komt uit deze correspondentie naar voren als een immer weifelende persoonlijkheid, of het nu om zijn sociale leven of om zijn schrijverschap gaat. Het is aardig om te zien hoe vriend Van Straten soms een spelletje met hem speelt en Max goedmoedig pest. Onder andere met zijn (on)belezenheid.

Op 7 december 1994, kort voor zijn dood op 6 maart 1995, schreef fotograaf en schrijver Emile van Moerkerken mij ‘Hierbij copieën van alles wat ik van Max de Jong heb.’ Behalve de aanhef was dit de enige tekst in de ‘brief’ die Van Moerkerken mij stuurde. ‘Alles’ staat voor zeven brieven van Max aan Emile van Moerkerken. Het belang van deze correspondentie ligt hierin, dat de gehele thematiek van leven en werk van Max de Jong besloten ligt in dit handjevol brieven. Juist omdat de correspondentie totaal maar elf bladzijden beslaat, is het alsof Max de topics van zijn leven onder een vergrootglas houdt: zijn seksuele aberraties, het geworstel met vertalen, de intriges met meisjes, ruzie met de directeur van eethuis De Biekorf, het eeuwige tijdgebrek en het vergeefse zoeken naar een goede kamer (‘Die woningnood wordt mijn ondergang’), de terreur van radiolawaai, de honnêteté van André Gide, de authenticiteit van het schrijverschap (Céline) en zijn paranoia dat intriganten potentiële uitgevers van werk van Max weerhouden van uitgave. Deze voorbeelden geven aan hoe waardevol correspondentie is voor de biograaf. Ik ben de vrienden van Max dan ook zeer erkentelijk voor de kopieën van zijn brieven die zij mij toevertrouwden. De biograaf is afhankelijk van deze vorm van welwillendheid, dit gebaar van literaire vriendschap.