Biografie Bulletin. Jaargang 2

[p. 115]

Een fantastisch fantast
Waar was Herman de Man op 6 november 1919?
Gé Vaartjes

Hoe veel Herman de Man in zijn leven ook meemaakte, in zijn verbeelding werd het vaak nog veel meer. Aan zijn biograaf de taak het kluwen van verzinsels af te winden. Gé Vaartjes ging op speurder spad.

‘Waar was u op de avond van ....?’ vraagt TV-inspecteur Derrick met enige regelmaat - maar dan in het Duits - aan potentiële verdachten. Even later, als de aftiteling zich over het scherm spoedt, heeft de kijker een sterke greep op de feiten: Herr Mayer had een eerlijk alibi, Fräulein Petersen loog met een zeker talent.

Bij het biografisch recherchewerk ligt het niet zo simpel. De biograaf ziet zich nogal eens gesteld voor vragen omtrent handelingen, motieven en ver blijf-platsen van zijn object die onbeantwoord blijven. Extra moeilijk wordt het als een ‘held’ een ongestructureerd leven leidde en niet schuwde zijn belevenissen achteraf te kruiden met een portie pittige fantasie.

Herman de Man (1898-1946) was zo'n figuur. Zijn levensloop was avontuurlijk en bizar. Als joods jongetje uit een marskramersmilieu groeide hij op in een streng-calvinistische streek. Later werd hij rooms-katholiek. Hij was niet alleen dienstweigeraar, maar ook anarchist, later socialist. Naast schrijver van ‘streekromans’ was hij sportjournalist. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte hij onder meer bij Radio Oranje en was hij directeur van de Curom (radio-omroep Curacao). Een leven vol uiterlijk en innerlijk avontuur dat de biograaf constant uitdaagt - en voor vraagtekens plaatst.

Dat Herman de Man over een grote dosis fantasie beschikte, blijkt niet alleen uit zijn literaire werk. Ook zijn dagelijks leven, dat toch al bont genoeg was, kleurde hij rijkelijk bij. Een kern van waarheid is er doorgaans wel, maar die is vaak nauwelijks meer te vinden in het kluwen felgekleurde wol dat er omheen gewikkeld is. In veler herinnering leeft hij zó voort: als fantastisch fantast.

Mevrouw Isa Baert-Lateur, dochter van De Mans vriend Stijn Streuvels, schreef mij (op 29 mei 1988) dat zij zich herinnerde ‘dat hij urenlang bij ons zat te vertellen, waarbij wij achteraf niet goed wisten of het allemaal echt gebeurd of verzonnen was’.

* * *

Het is goed oppassen met uitspraken van Herman de Man over zijn eigen leven. Altijd weer: de kern en het kluwen.

Ik heb het onlangs ondervonden met een detail uit zijn leven. Het begon met een fotokopie van een brief die mevrouw M. Boserup-de Man mij ter beschikking stelde. De in Denemarken wonende mevrouw Boserup is het enige nog levende kind van Herman de Man - zijn vrouw en vijf kinderen werden in 1942

[p. 116]

Herman de Man, begin jaren dertig

door de Duitsers vermoord. Voor een biograaf is zij een ideale stille medewerkster. Met Deense postzegels gefrankeerde enveloppen hebben al menige bouwsteen voor mijn biografie aangedragen in de vorm van foto's, authentieke brieven, knipsels en andere documenten. Betere hulp kan men niet verwachten van een dochter, wier vader niet steeds een onberispelijke levensloop leidde.

De hierboven genoemde kopie was het duplicaat van een brief van De Man van 11 maart 1946. Het betrof een condoléancebrief aan mevrouw G.E.J. Schotanus à Steringa Idzerda-Nicolaï, de weduwe van de in 1944 door de Duitsers gefusilleerde radiopionier ir Hanso Henricus Schotanus à Steringa Idzerda. In deze brief noteerde De Man onder meer: ‘Zoojuist lees ik het ontstellende bericht: Idzerda doodgeschoten in 1944. Wat maakt je zooiets weer machteloos verbolgen. Ik heb uw Man vroeger gekend, mevrouw. En op een heel bijzondere manier. Ik behoorde bij het groepje van 5 dat in de Beukstraat vereenigd was en daar bijna stikte van ontroering om het wonder dat we waarnamen: Speenhoff's Bruggewachter. Het was 1919, den datum ben ik kwijt, want de vijand heeft van mij ook alles vernield, al mijn boeken, handschriften, notities.

Zoo U ziet, heeft ook mijn gezin een onherstelbaren slag gehad. En wat waren we toen in 1919 onbezorgd en blij. Ik, jong journalistje, wild gelukkig met mijn primeur, uw man diep bewogen en onhandig van de emotie.

Ik heb van dat wonderlijke oogenblik af gevoeld, dat ik getuige was geweest van een historisch oogenblik en de radio heeft altijd mijn bijzondere aandacht en genegenheid gehouden. [...] Ik weet niet zeker, maar heel waarschijnlijk heeft het typische bezoek aan de Beukstraat dus terdege richting aan mijn leven gegeven.’

Idzerda's weduwe reageerde vrijwel onmiddellijk, op 14 maart 1946. Zij schreef onder meer:

‘Het trof mij bijzonder dat U een der weinigen was die bij de eerste geslaagde zendproef van mijn man aanwezig was. Ik herinner mij ook nog zoovele oogenblikken uit dien tijd. - Later zette hij zijn proeven voort tusschen ons woonhuis en de fabriek en luisterde en antwoordde ik van dààr uit.’

Deze gegevens maakten mij enigszins euforisch: Herman de Man, wiens levensloop toch al verre van saai te noemen was, had blijkbaar ook nog de historische eerste geslaagde radio-uit-zending in Nederland meegemaakt. Een aardig brokje uiterlijk avontuur voor een biograaf!

* * *

De exacte datum van de eerste geslaagde radiozendproef is, volgens alle literatuur op dit gebied, 6 november 1919. Over die allereerste uitzending valt verder nergens informatie te vinden - alleen de kale

[p. 117]

datum. Ooggetuigenverklaringen zijn er niet. Het PTT-museum in Den Haag biedt ook weinig houvast: men bezit nauwelijks informatie over de historische gebeurtenis van 6 november 1919. In een herdenkingsartikel in De Telegraaf (2 november 1979) zegt ing. P.A. de Boer, oud-conservator van het Nederlands Postmuseum, dat hij nog nooit iemand ontmoet heeft die zich de uitzending van 6 november 1919 kan herinneren.

Bewaard bleef wel een advertentie uit de NRC waarin de uitzending werd aangekondigd. Het volledige - muzikale - programma werd opgenomen en vermeldde nummers variërend van de ‘Parademarsch’ en ‘Turf in je ransel’ tot het ‘Ave Maria’.

Speenhoffs ‘Bruggewachter’, waar De Man in zijn brief over spreekt, ontbreekt. Wel is er sprake van een ander Speenhoff-liedje: ‘Een meisje dat men nooit vergeet’.

Natuurlijk kan Herman de Man zich vergist hebben in de titel van het nummer. Een blik in de verzamelde liedteksten van Koos Speenhoff leert dat in ‘Een meisje dat men nooit vergeet’ geen bruggewachter voorkomt. Een klein raadsel. Maar er is nog iets merkwaardigers: de datum van uitzending, 6 november 1919, gekoppeld aan de aanwezigheid van De Man in de Haagse Beukstraat. In deze periode bevond hij zich namelijk in België. Na frauduleuze handelingen in de zomer van 1919 was hij, op de hielen gezeten door de politie, in het najaar uitgeweken naar Vlaanderen.

De Man is in deze periode intens bevriend met de jonge declamatrice Jeane Berkhout, die in Amsterdam op culturele avonden voordraagt. Vanuit België correspondeert hij met haar. Het ligt voor de hand dat hij over zoiets uitzonderlijks als de eerste radio-uitzending aan haar schrijft. Dit lijkt niet het geval geweest te zijn. Het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum bewaart twee brieven van De Man aan Jeane Berkhout die rond 6 november 1919 geschreven zijn: één gedateerd op 25 oktober en de andere op 12 november 1919. In beide brieven wordt met geen woord gerept over een bezoek aan Den Haag. Er is ook helemaal geen journalistieke neerslag van zijn hand over deze gebeurtenis bekend.

Het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen bezit in zijn archief géén knipsel betreffende een eerste radio-uitzending in Nederland. De krant Het laatste Nieuws, waarbij De Man eind 1919 werkzaam was, biedt ook al weinig hoop: op mijn verzoek bekeek de ‘Dienst Brievenbus’ het dagblad van 6 november tot 12 november 1919 op microfilm, echter zonder resultaat. Géén jubelend artikel over de Nederlandse radiopremière.

Vast staat dat Herman de Man op 4 november, twee dagen voor de historische gebeurtenis, in Brussel was. Hij woonde daar een optreden bij van de Vlaamse zanger Emiel Hullebroeck, waarover hij een artikel voor De Wereldkroniek schreef: ‘Hullebroeck de Leider’, op 22 november 1919 gepubliceerd. Het lijkt niet aannemelijk dat De Man twee dagen later in Nederland was. De Vlaamse Herman de Man-kenner drs. F. Nooyens, die een grondige kennis van De Mans Vlaamse periode heeft, stelt onomwonden: ‘Dat hij er op 6 november bij was, kan niet.’

* * *

De mogelijkheid bestaat dat Herman de Man zich in zijn herinnering vergiste. Idzerda experimenteerde al vanaf 24 februari 1919 en bij een van die proefnemingen kan De Man aanwezig geweest zijn. Dat hij ruim 25 jaar later niet meer

[p. 118]

exact weet hoe een en ander was, is niet vreemd. Maar blijft het feit dat hij in zijn brief aan de weduwe Idzerda spreekt over een ‘primeur’ en een ‘historisch oogenblik’. Deze formuleringen wijzen toch op méér dan een willekeurig experiment.

Mijn indruk is dat De Man zijn aanwezigheid bij een van de niet geslaagde proefuitzendingen - of een van de latere uitzendingen - extra status verleent door te suggereren dat hij getuige was van de eerste ‘echte’ radio-uitzending.

Zo'n verfraaiing past in zijn karakter. Herman de Man was autodidact en leed daar zijn hele leven onder. Hij had steeds het gevoel zich te moeten bewijzen - in literair en in maatschappelijk opzicht. Enige zelfoverschatting was hem daarbij niet vreemd - zoals, paradoxaal, wel meer voorkomt bij mensen met een minderwaardigheidscomplex.

In dit opzicht zegt de brief aan mevrouw Idzerda meer over het karakter van Herman de Man dan over zijn tijdspassering op 6 november 1919. Wat in zijn brief een feit leek, lijkt na nader onderzoek een al dan niet bewust verminkte herinnering. Herinneringen, en niet alleen die van Herman de Man, dienen met grote voorzichtigheid benaderd te worden. Het kluwen ontrafelen tot de kern.

Deelnemers/toegangskaart Jaarbeurs Utrecht, 1919, met portret ‘Idzerda’