Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 18

Bilderdijks ‘Zeereis’

In een december 1888 gedateerd artikel deelde Bilderdijkkenner en -verzamelaar J.F.M. Sterck twee onbekende handschriften mee, namelijk een treurspel over Jepthah (1768) en een gedicht ‘Zeereis’ (1821): Jan. F.M. Sterck, ‘Uit Bilderdijks nalatenschap. Een bijdrage tot zijn dichtwerken en tot hunne waardeering.’ In: De katholiek. Godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift 95 (Nieuwe Reeks 7) (mei 1889), 281-302 (BM portefeuille E 24).

Inzake het gedicht rept dit artikel van twee handschriften. Ten eerste is er een klad-autograaf uit Stercks eigen bezit, thans BM hs. J 34-2, 185 × 110 mm, p. 1 tekst, op p. 2 rechtsboven de aanduiding ‘geinventarizeerd L.^er E.N.^o. 42’. Voorts is er een net-handschrift, door Sterck abusievelijk beschouwd als dat van de dichter zelf, uit bezit van W.J.C. del Court tot Krimpen (Ede), thans BM hs. G 49-16, 164 × 102 mm, pp. 1-3 tekst, p. 4 blanco, op p. 1 linksboven de aanduiding ‘ggg 4 bladz.’ (De collectie bevat nog andere handschriften met vergelijkbare aanduidingen, vooral in mappen G 48 en 49. Nader onderzoek naar de samenhangen ervan is gewenst.)

Deze door Sterck aangeboden tekst heeft een trocheïsch metrum. Op het hs. G 49-16 duiden =-tekens op de strofenindeling. De tekst opent met een strofe van tien regels:
7a 8b 7a 8b | 7c 7c | 8d 7e 8d 7e
(gekruist | gepaard | gekruist)
en vervolgt met drie strofen van twintig regels:
8a 7b 8a 7b | 8c 7d 8c 7d | 8e 8e
(gekruist | gekruist | gepaard) en
7f 8g 8g 7f | 8h 8h | 7i 8j 8j 7i
(omarmend | gepaard | omarmend).

Inhoudelijk is de tekst weinig enerverend. Het is een allegorie op de staatkundige wisselingen van Bilderdijks tijd. Eerst de Republiek met patriottische eisen (r. 1-10), vervolgens de Revolutie van 1795 en Bilderdijks verbanning, tot het einde van het tijdperk-Napoleon (r. 11-30), daarna de besluiten van het Wener Congres (r. 31-50) en tenslotte de periode-Koning Willem I (r. 51-70).

Wel bijzonder is, dat we de dichter aan het werk kunnen volgen, en dan in een voor de meeste Bilderdijk-lezers waarschijnlijk onbekende tekst. Ik merk nog op: het klad laat zien dat de oudste versie slechts bestaat uit r. 1-14, 51-54 en 67-70. Deze zijn, samen met titel en jaartal/naamletter, evenredig over de bladzijde verdeeld. Daarna pas is aan het gedicht gesleuteld. We vragen ons voorts af: bestaat er ergens een klad van de hier nog ontbrekende r. 35-44? Tenslotte is opmerkelijk, dat dit klad voor de definitieve volgorde van de erbij geschreven regels geen enkele aanwijzing geeft. Men zie slechts het volgende schema van de plaats der versregels.

	r. 15-24
r. 1-14
r. 51-54	r. 55-66
r. 67-70
	r. 31-34
r. 25-30	r. 45-50

Bij de transcriptie betekent 〈...〉〉...〉 dat links door rechts is vervangen, mogelijk door overschrijving. Soms is de nieuwe tekst, na doorhaling van de oude, erboven of eronder geschreven, dus later. In enkele gevallen kwam de nieuwe tekst erachter, dus direct na het schrappen van de oude. Een toevoeging is gemarkeerd als 〈+...〉, een weghaling als 〈-...〉. [?] duidt op onzekerheid. De onderstreepte woorden in r. 33 en 47 heeft Bilderdijk zelf door middel van halen in een andere volgorde gezet.

Met deze tekens en met de afbeelding ernaast is een nadere behandeling van wat er per regel gebeurde, onnodig. Het is trouwens leuker, zelf in deze tekst op reis te gaan.

M. van Hattum

[p. 14]

Zeereis. [net-hs. G 49-16]		Zeereis. [klad-hs. J 34-2]
	'k Ben geboren op een schip;		'k Ben geboren op een schip;
	'k Zag het hobblen langs de baren,		'k Zag het bruischen 〈van〉〉door〉 de baren
	Dwars door branding, bank, en klip,		Dwars door 〈stormweêr〉〉branding〉, bank, en klip,
	En ontelbre doodsgevaren,		En ontelbre doodsgevaren,
5	Maar het Vaartuig wel bestierd.	5	〈En ik zag〉〉Maar〉 het 〈w〉〉v〉aartuig wel bestierd.
	Doch wanneer ik grooter wierd,		〈Maar〉〉Doch〉 wanneer ik grooter wierd,
	Hoorde ik elk matroos beweeren		Hoorde ik elk matroos beweeren
	Dat hy meê naar 't roer moest gaan,		Dat hy meê 〈aan〉〉by〉〉naar〉 't roer moest 〈st〉〉g〉aan,
	En geen zeil- en treilregeeren		En het zeil- en treil-regeeren
10	Aan kaptein en stuurliên staan.	10	Niet aan één〈+en〉 〈alleen moest〉〉stuurman〉 staan.
		11	Ik die in dit dol vermeten
	Ik, die in dit dol vermeten	12	Niet het minst behagen vond,
	Niet het minst behagen vond,	13	Zag my overboord gesmeten,
	Zag my over boord gesmeten	14	En het vaartuig〈+...〉 〈ging te〉〉raakte aan〉 grond.
	En het zeeslot raakte aan grond[.]	17	〈+spoedig 〈werd〉〉was〉 het〉 〈-Kapers vielen straks〉
15	Alles liep verbaasd in 't honderd,		〈aan 't〉〉uitge〉plond〈ren〉〉erd〉,
	Stoute Kapers vielen in:	16	Stoute Kapers 〈hielpen〉〉vielen〉 in,
	IJlings werd het leeg geplonderd;	15	alles 〈vie〉〉lie〉p verbaasd in 〈he〉〉'〉t hondert
	Niemand had het naar zijn zin.	18	niemand had het naar zijn zin.
	De een en ander, bet ervaren,	19	De een en ander〈-e〉 bet 〈beraden〉〉ervaren〉
20	Die het vaartuig wilde sparen	20	Die het vaartuig wilde sparen
	Kreeg wel eens den helmstok vast;		〈-En〉 kreeg 〈-[?]〉 〈+wel eens〉 den helmstok vast
	Maar het duurde korte stonden,		maar het 〈was van〉〉duurde〉 korte stonden
	Of hy zag zyn hand gebonden		〈of〉〉En〉 zijn handen zijn gebonden
	Door den minsten pompersgast.		door 〈een vreemden〉〉den minsten〉 〈+schippers〉gast.
25	Eindlijk kwam een stoute roover,	25	Eindelyk kwam een stoute roover
	En nam alle Scheepzorg over;		deze nam de scheepszorg over,
	Doch daar rees een noodorkaan:		m.^r daar rees een noodorkaan
	Mast en kiel begon te knakken,		mast en kiel begon te 〈kraken〉〉knakken〉
	't Gantsche schip dreef weg in wrakken,		〈+'t gants〉〈't〉〉ch〉〈+e〉 schip dreef weg in wrakken
30	En het Heertjen had gedaan.	30	En 〈de〉〉Ka〉pteintjen had gedaan.
	Wat dan nu? Het schip verloren,		Wat dan nu? het schip verlooren.
	En de manschap nat en koud -?		En de manschap - nat en koud
	Wel, de tijd is thands geboren		Wel is thands de tyd geboren
	Dat men zich wat beters bouwt.		dat men weêr een ander bouwt
35	't Oude ving toch altyd water
	Telkens moest het weêr hersteld
	Altyd was het woord[:] kalfater!
	't Koste dus gedurig geld.
	't Was een lomp en plomp gevaarte
40	't Droeg geen zeilen naar zyn zwaarte,
	Daarom spoedde 't ook niet voort.
	Beter weten 't de overburen,
	Die zoo snel door 't water schuren,
	Ja, die bouwen zoo 't behoort!
45	Kom! aan 't werk, als wakkre mannen,	45	nu aan 't werk als wakkre mannen
	Alle krachten ingespannen! -		alle krachten ingespannen
	Klaar was 't eer men om kon zien.		〈-[?]〉 Eer men om 〈+kan〉 zie〈t〉〉n〉 is 〈het〉〉't〉 klaar
	't Schip werd grooter dan voor dezen		't Is wat grooter dan voordezen
	En het moet nu beter wezen[.]		m.^r het 〈zal〉〉moet〉 ook beter wezen.
50	't Is een meesterstuk - misschien!	50	't Is een meesterstuk - misschien
	'k Zag het dan van stapel loopen;		'k Zag 〈een nieuw〉〉het 〈ook〉〉dan〉 van stapel loopen,
	't Maaksel stond my wel niet aan,		't Maaksel stond my 〈gants〉〉wel〉 niet aan,
	Maar ik wou er 't best van hopen		Maar ik wou 〈het〉〉er 't〉 best〈-e〉 〈+van〉 hopen,
	En ben weêr op zee gegaan.		En 〈w〉〉ben〉 weêr op reis gegaan.
55	Met den stuurman wel te vreden	55	Met den stuurman wel te vreden
	Die op 't dek gebieden moest		die 〈het schip〉〉op 't dek〉 gebieden moest
	Dacht ik allen nood geleden		dacht ik alle nood geleden
	Ook al waaide 't eens wat woest. -		〈+ook〉 〈[?]〉〉al w〉aaide 't 〈+zoo〉 wat woest.
	‘Goede reis dan!’ - 'k dank u Vrindtjen,		goede 〈+reis〉 〈-dag[?]〉 dan! 'k dank u vrindjen
60	'k Schroom geen rukjen van een windtjen	60	〈de[?]〉〉'k〉 schroom geen rukjen van een windjen
	Schoon het zeiltjen deftig spant.	64a	〈-maar verlaat my〉 / 〈-tot[?]〉 / 〈-En〈ga〉〉v〉an[?]〉
	Zekerlyk hy zal 't wel redden	61	of het zeiljen ook wat 〈spant〉〉zwelt〉〉spant〉.
	('k Wil mijn hoofd daar om verwedden)	62	〈-Maar〉 Zekerlijk hy zal 't wel 〈[?]〉〉r〉edden
	En vertrouw my in zijn hand;	63	'k Wil mijn hoofd dr by verwedden
65	Maar (helaas! wat mag ik praten!)	64b	En vertrouw my in zijn hand
	Zoo hy meester wordt gelaten;	65	m.^r Helaas wat mag ik praten 〈-[?]〉
	Doch, met honderden aan 't roer	66	Zoo hy m.^r wierd gelaten;
	Vrees ik, waar men moog belanden,	67a	m.^r met zoo veel volks aan 't roer
	Dat wien 't niet gelust te stranden,	67b	〈+Doch〉 〈-En〉 nu zie ik zoo veel handen,
70	Beter op een hooireek voer.	67c	〈+En vermetele onverstanden〉
		67d	〈Zoo veel koppen aan〉〉meester worden van〉 het roer,
1821.		69a	Dat wien 't nu niet lust te stranden
		69b	〈+〈-Als dat〉 op de tallelooze zanden〉
		70	Beter op een hooireek voer.
		1821.	B.

[p. 15]