Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 9

[p. 19]

Boekaankondigingen

W. van der Zwaag, Willem Bilderdijk: vader van het Réveil. Houten: Den Hertog, 1991. 345 pp. geb. met ill. ISBN 90-331-0755-4.

Van der Zwaag schrijft over kerkhistorische onderwerpen. In 1987 verscheen van zijn hand: Jean Louis Bernhardi (1811-1873). Een leketheoloog uit de school van Kohlbrugge en Bilderdijk.

Deze studie over Bilderdijk telt twaalf hoofdstukken, waarvan het laatste dezelfde titel draagt als het boek. Op het eerste gezicht lijkt Bilderdijks relatie tot het Réveil daardoor wat onderbelicht, maar de auteur probeert in zijn uitvoerige beschrijving van Bilderdijks leven vooral de basis te leggen voor zijn geestelijk leiderschap. Dat doet hij dan op Allard Pierson's advies door Bilderdijks inwendige leven centraal te stellen. In het grootste, biografische deel trekt Van der Zwaag al verbindingslijnen naar vertegenwoordigers en thema's van het Réveil. Vooral Bilderdijks invloed op Da Costa, Capadose, De Clercq, Willem en Dirk van Hogendorp en hun reacties op hun leermeester krijgen veel aandacht.

Uitvoerig behandelt Van der Zwaag Bilderdijks visie op de verhouding tussen kerk en staat. Zo stelt hij dat Bilderdijk door zijn absolutistisch en staatkundig-gereformeerd ideaal na 1813 in conflict kwam met de nieuwe staatkundige constellatie blijkens de dissertaties van Willem en Dirk van Hogendorp en J. Rau over de monarchie als de beste regeringsvorm en door Bilderdijks verdediging van ds N. Schotsman, die in 1819 een ‘Erezuil’ voor de Dordtse Synode oprichtte. Dit conflict met de geest des tijds verbreedde zich door Da Costa's Bezwaren en Bilderdijks toelichting daarop. Daarbij accentueert Van der Zwaag de medisch-ethische kwestie van de vaccinatie, door joodse artsen in Nederland gepropageerd. (De arts L. Davids vertaalde Jenner en de verlichte Amsterdamse joden beschouwden de vaccinatie als een goddelijke ontdekking die niet indruiste tegen de joodse godsdienst, maar vele arme kinderen uit krotwoningen het leven redde, vgl. Gans, Memorboek.) Capadose verandert volgens Van der Zwaag van voorstander in tegenstander onder invloed van Bilderdijk. Maar eerst door de polemische geschriften van Da Costa en Capadose krijgt zijns inziens Bilderdijk zelf na 1823 ook in de verlichte academische kring de reputatie van tegenstander van de wetenschappelijke vooruitgang.

De auteur pretendeert niet een volledig beeld van Bilderdijks leven te presenteren. Aan het slot van zijn overzicht daarvan spreekt hij in navolging van Willem de Clercq van het ‘labyrinth der Bilderdijkiaansche wereld’. Toch meent hij in de aanwijzing van Allard Pierson de draad van Ariadne gevonden te hebben. Bilderdijks inwendig leven staat in zijn studie dan ook centraal. Hij ziet dat geestelijk leven niet alleen in zijn gedichten, maar vooral in zijn briefwisseling met ‘zielevrienden’ weerspiegeld. Dit blijkt onder andere uit zijn opmerking dat Bilderdijks correspondentie met de Nijkerkse predikant C.C. Callenbach tot de meest innige en onderwijzende van Bilderdijks correspondentie behoort.

Vooral op grond van een mededeling van Kinker die door een zelftypering van Bilderdijk wordt ondersteund, beschouwt Van der Zwaag de jonge Bilderdijk tot 1795 als gematigd stoïcijn. Later volgt zijn overgang tot wat Van der Zwaag bevindelijk christendom noemt. In een brief van Bilderdijk aan zijn dochter Louise uit 1803, waarin hij in de vorm van een geestelijk testament van zijn kennis van de waarachtigheid van Gods woord getuigt, acht Van der Zwaag een belangrijke aanwijzing voor Bilderdijks geestelijke ommekeer tijdens zijn ballingschap in Brunswijk gegeven.

Die kennis van God als absolute maatstaf door Bilderdijk in 1824 ook verwoord tegenover Wiselius heeft Van der Zwaag als motto voor zijn studie gekozen. Wiselius bekritiseerde Bilderdijks theocratische beginsel, maar deelde zijn anti-aristocratische gezindheid. Eerder behandelt de auteur Bilderdijks sympathie voor de adel, vooral voor de oude grafelijke landsheren, die ook uit

[p. 20]

zijn eigen vermeende Teisterbantse afkomst blijkt. Die afkomst ziet Van der Zwaag ook als inspiratie voor Bilderdijks fraaiste dichterlijke scheppingen, al vindt hij dat Bilderdijk bij zijn dochter misplaatste adeltrots opwekt. Ik meen dat Van der Zwaag hier ten onrechte voorbijgaat aan Bilderdijks opvatting dat de menselijke verheffing ook tot adel- en vorstendom de vrucht is van Gods vrije voorkeur. Dit verklaart tevens zijn zelfgevoel en afkeer van de democratische gelijkheid (vgl. DW4, p. 474).

In de beschrijving van Bilderdijks inwendig leven zie ik de belangrijkste bijdrage van dit boek. In dit kader vind ik het opvallend dat Van der Zwaag wel aanhaalt dat Bilderdijk zichzelf in 1805 autodidact noemt, maar niet zijn uitspraak tegenover Da Costa uit 1823, dat de ware autodidact theodidact is, omdat er door de inspiratie licht valt op de in ons aanwezige verduisterde kennis. Dit zou wellicht ook Bilderdijks invloed op Kohlbrugge, die Van der Zwaag uiteindelijk groter acht dan die op Da Costa, verhelderen. Bij de vele bronnen waaruit Van der Zwaag put, mis ik vooral Meyers dissertatie over Da Costa.

Kritisch en levendig verslag doet Van der Zwaag van Bilderdijks liefdeleven. Evenals Bilderdijk-expert J. Bosch acht Van der Zwaag geloofsberusting hoger dan vergoddelijkte liefde, het motief waarmee Bilderdijk Catharina Schweickhardt's bezwaren tegen hun relatie tracht te ontzenuwen. Hierbij maakt Van der Zwaag dankbaar gebruik van de recente uitgave van Bilderdijks briefwisseling 1795-1797 zonder Bilderdijks poëtische gedachten over liefde en geloof in zijn overwegingen te betrekken. Ook dit liefdeleven ziet Van der Zwaag als dienstbaar aan Bilderdijks geestelijke ommekeer. In deze geest reageert Van der Zwaag bij het overlijden van de lieve, dierbare Adelheide in 1805: ‘Kwam Hij de zonde, evenals bij David, de man naar Gods hart, te bezoeken?’

Van der Zwaag is er mijns inziens in geslaagd een goed leesbaar boek over Bilderdijk te schrijven, dat fraai en verzorgd is uitgegeven.

L. Engelfriet

Johannes Kinker (1764-1845) Briefwisseling (Deel I: 1792-1822) uitgegeven, met inleiding en commentaar door dr. A.J. Hanou en dr. G.J. Vis. Amsterdam/Atlanta, GA 1992. 495 pp. (Atlantis 4) ISBN 90-5183-332-6.

Na de publikatie van Bilderdijks briefwisseling 1795-1797 is voor het volgen van Bilderdijks jaren in ballingschap geen uitgave meer welkom dan het recente eerste deel van Kinkers briefwisseling. Van te voren was wel duidelijk, dat de bezorging van Kinkers brieven bij Hanou en Vis in uitstekende handen lag en graag beklemtoon ik nu reeds mijn bewonderende waardering voor alle in deze editie gestoken energie en kennis.

De verhelderende inleiding biedt een politiek en literair tijdsbeeld en een biografische schets, lopend tot 1820. Dan volgt een overzicht van Kinkers oeuvre en van zijn genootschappelijke werkzaamheid. Kinker was een gedreven denker, dichter en doener; dat bleek overvloedig ook uit de dissertaties van de beide editeuren: Vis over Kinkers literaire theorie (1967) en Hanou over de voorvechter van de Verlichting in de Vrijmetselarij en in vele andere genootschappen (1988). De inleiding wijst er voorts op dat zijn orale optredens Kinker ideeën ingaven omtrent een visueel-akoestische presentatie van redevoeringen en bespiegelend-wijsgerige poëzie. Dit onderwerp is ook van belang voor de Bilderdijk-studie in verband met de manuscripten van ‘Afscheid’ en ‘De kunst der poëzij’, die van een soort voordrachtsnotatiesysteem zijn voorzien. Na een paragraaf over ‘Literaire relatie met Bilderdijk’ (pp. 20-22) spreekt de inleiding nog over Kinker en het kantianisme (pp. 22-28), over zijn vrijmetselaarschap (pp. 29-30) en zijn onderwijswerk (pp. 31-36).

Het belang van deze editie voor de studie van de aanvang der negentiende eeuw is evident en ik vind het dan ook jammer dat ik ten gerieve van ons aan Bilderdijk gewijd blad mijn blikveld zal moeten versmallen. Aan de reikwijdte van het geheel zal ik in de beschikbare ruimte geen recht kunnen doen.

In het ter bespreking staande eerste deel worden 31 brieven van Bilderdijk aan Kinker voor het eerst in druk gegeven. Aangezien hier tegenover slechts één retourbrief gesteld kon worden, staat Kinker in de eerste 60 pagina's niet zo centraal als voor de Kinker- èn de Bilderdijk-studie wel gewenst was. Indertijd noemde Kinker Bilderdijks brieven aan Grimm niet belangrijk, omdat de brieven vàn Grimm werden gemist. Terecht achten de editeurs van de Kinker-brieven de absentie van Kinkers aandeel enigszins gecompenseerd door de bewaard gebleven brieven van Bilderdijks hand, maar het verlies blijft te betreuren; men krijgt uit Bilderdijks brieven geen goed denkbeeld van Kinkers activiteiten. Hoogstens kunnen we gissenderwijze een en ander uit Bilderdijks epistels afleiden, bijvoorbeeld dat Kinker meermalen poogde hem voor het kantianisme te winnen. ‘Vous continuez à me préconiser la philosophie de Kant’, luidt het in br. 40, waarin Bilderdijk zijn opinie omtrent deze wijsgerige richting ontvouwt.

Een belangrijk punt in de correspondentie is Kinkers bemiddeling bij de weduwe Dóll inzake de bundels Mengelpoëzij en andere projecten, want Bilderdijk zat steeds vol met plannen: een vertaling van Pindarus of Shakespeare (br. 21), een nieuwe uitgave van Van Hoogstratens geslachtslijst (br. 33) en nog wel meer. Kinker fungeerde kortom als Bilderdijks ‘Courtier Poëtique’, zoals deze hem in br. 50 noemt.

Dan is er nog de slepende affaire met schuldeiser Bromet. Sedert Kinker de procuratie van mevrouw Bilderdijk heeft overgenomen, ontvangt hij ook vertrouwelijke mededelingen, lees: klachten, over haar. Uit verscheidene brieven van 1795 tot 1798 bleek Bilderdijks hypocriete rol waar het de huwelijkse trouw betreft en ook de brieven in deze Kinker-editie liegen er niet om. Catharina Rebecca zou haar man in intriges met vrouwen hebben willen wikkelen (br. 19). Ze diende zich ten spoedigste - dit eiste Bilderdijk - met hem te herenigen: ‘Ah, mon Dieu! qu'est ce que l'attachement à une femme! On pardonne tout, mais on n'en gagne pas plus que par l'amour tout seul!’ (br. 23). Nagenoeg tezelfdertijd verbleef Katharina Wilhelmina te Berlijn voor de geboorte van hun eerste kind. Brief 38 levert het toppunt: ‘si un jour elle est prouvée m'avoir manqué de foi, je croirai que ce n'a été qu'afin de me porter à la demarche, qu'elle souhaite tant’.

Het is duidelijk dat Kinker in deze jaren voor Bilderdijk een voorname schakel met het vaderland vormde;

[p. 21]

de balling wist zich in hoge mate van hem afhankelijk. Vergeleken met de periode in Den Haag van 1787 tot 1795, waren de rollen nu omgedraaid. We kunnen ons afvragen of Bilderdijk niet overdreef door hun ‘vriendschap’ te noemen ‘la plus intime sans doute, qui jamais ait subsisté, et la seule que j'ai contracté de ma vie’ (br. 10). Hoe Kinker daarover dacht, weten we niet; de editeurs vergelijken de latere verwijdering tussen beiden met het contactverlies van Kinker met een zoon.

De correspondentiereeks Bilderdijk-Kinker - voorzover bewaard- valt in twee delen uiteen. De brieven 1798-1801 zijn zelden of nooit eerder bestudeerd. Het zevental brieven 1806-1812 kenden we reeds omdat F.D.K. Bosch er veel uit citeerde in twee door de editeurs niet vermelde artikelen in Oud-Holland van 1914. In de editie door Hanou en Vis hebben we voor het eerst alle brieven bijeen. Overigens staat van slechts tien brieven vast, dat ze rechtstreeks naar Kinkers adres werden verstuurd. De meeste zullen hem via Bilderdijks zwager en schoonzuster Elter hebben bereikt.

De volgende brieven van Bilderdijks hand zijn in deze editie opgenomen:

br.	pp.	plaats	jaar	datum
10	67-71	Brunswijk	1798	12.3
16	75-77	Brunswijk	1798	10.5
17	77-83	Brunswijk	1798	28.5
19	84-85	Brunswijk	1798	11.6
21	85-89	Brunswijk	1798	18.6
22	90	Brunswijk	1798	na 21.6
23	90-95	Brunswijk	1798	6.7
28	97-99	Brunswijk	1798	30.7
29	99	Brunswijk	1798	17.8
30	99-101	Brunswijk	1798	21.8
32	101-104	Brunswijk	1798	2.10
33	104-107	Brunswijk	1798	23.10
34	107-109	Brunswijk	1798	30.11
35	109-112	Brunswijk	1798	20.12
36	112	Brunswijk	1798	28.12
38	113-117	Brunswijk	1799	29.1
40	117-121	Brunswijk	1799	14.6
42	121-123	Brunswijk	1799	ca. 20.6
47	140-141	Brunswijk	1799	17.9
48	142	Brunswijk	1799	22.12
50	142-145	Brunswijk	1800	14.4
52	146-147	Brunswijk	1800	20.5
54	147-148	Brunswijk	1800	10.6
60	155-156	Brunswijk	1801	29.5
73	221-222	Leiden	1806	29.7
75	222-223	Leiden	1806	6.8
78	228	Den Haag	1807	2.9
81	232-234	Leiden	1808	1.7
84	238-240	Leiden	1809	11.1
90	245	Amsterdam	1810	12.9
94	259	Amsterdam	1812	30.10

De enige brief van Kinker aan Bilderdijk is:

79

228-232

Amsterdam

1807

5.9

Andere brieven aan Kinker, voor de Bilderdijk-studie van belang:

2	65	M.P. Elter-Woesthoven
		Amsterdam	1793	na 12.5
12	71-72	J. van der Oudermolen en S. Schutstal
		Amsterdam	1798	27.3
13	72	C.R. Bilderdijk-Woesthoven
		Amsterdam	1798	30.3
25	96	H.L. Bromet
		Den Haag	1798	11.7
27	97	id.
		Den Haag	1798	22.7
45	139-140	W. van Ophuijsen
		Den Bosch	1799	8.9
51	145-146	id.
		Den Bosch	1800	3.5

Op enkele brieven zal ik nu wat nader ingaan. Inzake de datering van de brieven 28 en 42 door Bilderdijk het volgende. Uit de handschriftelijke noten bij brief 28 blijkt onzekerheid omtrent de lezing van het cijfer 3. Inderdaad is er in de dagtekening wat geknoeid, doch mijns inziens is de brief duidelijk 10 juli gedateerd. De beginwoorden: ‘Je dois Vous importuner de nouveau’ zijn, zo kort na de brief van de zesde van die maand dan ook meer op hun plaats dan wanneer de brief twintig dagen later zou worden gedateerd. Brief 42 moet, dunkt mij, een week later worden gesteld dan de editeurs doen. Deze brief meldt de ontvangst, enige - zeg: drie - dagen eerder, van onder meer het eerste deel der Mengelpoëzij. Van die bundel ontving Bilderdijk enige exemplaren want hij stuurde een exemplaar naar Katharina Wilhelmina op de 25ste, en een naar de Erfprins op de 26ste. Het ligt niet voor de hand zo'n acht dagen met doorzenden te wachten. Ik dateer circa 28 juni.

Brief 48 is, denk ik, niet aan Kinker gericht. De provenance (door editeurs bewust buiten beschouwing gelaten) geeft weliswaar niet alle steun: zeker is de brief niet afkomstig van de familie Kinker (de andere wel: geschenk april 1919), maar van F.A. Hoefer (geschenk zomer 1923; ook de brieven 34 en 35 aan Kinker komen uit deze schenking). Maar de provenance is voor een toeschrijving in dit geval nauwelijks nodig. Bilderdijks neef en zwager Rietveld Texier was tussen 14 en 21 juni 1799 naar Amsterdam gereisd, een maand later gevolgd door vrouw en eenjarig dochtertje. Waarom zou Bilderdijk, zoals de editeurs voor mogelijk houden, per ongeluk een verkeerd adres op het couvert schrijven? Waarom zou Kinker plotseling met ‘Mon cher Ami’ worden toegesproken, terwijl Bilderdijks apostrofe tot hem onveranderlijk luidt: ‘Mon très-Cher’? Er worden kusjes in de brief meegestuurd voor ‘la petite’; Kinker had geen dochtertje. Dat van deze adressering een probleem is gemaakt, begrijp ik niet.

De inleiding geeft op pp. 43-44 wenken voor een goed begrip van de ‘handschriftelijke noten’ op pp. 456-471. Volgens Hanou en Vis zou hiermee raadpleging der bronnen overbodig zijn geworden. In principe moge dat zo zijn, maar als een editie in de tekst of in noten niet expliciet fouten verbetert, kan men hier en daar nieuwsgierig worden naar het origineel. In de meeste gevallen zal dan de lofwaardige acribie der editeurs blijken: ‘mon mon’ (= mon nom) werd op p. 68 r. 16 v.o. inderdaad correct weergegeven; p. 78 midden geeft terecht ‘Erivain’ (= Ecrivain); p. 70 r. 13 v.o. transcribeert volkomen juist ‘matr itaque’ (= matri itaque). Daarom mijn vraag: kon op zulke plaatsen de lezer niet worden geholpen? Als Bilderdijk een haakje- of aanhalingsteken-sluiten

[p. 22]

vergeet (beide gevallen op p. 68 r. 6-7 v.o.), wordt de lezer dan niet een dienst bewezen met [)] en [’])? Op p. 69 staat in het midden: ‘Avertissement’. De gebruiker wete: dit is geen opgeloste abbreviatuur. In het handschrift staat het zo: ‘aver- / tissement’. Bilderdijk vergat het tweede deel van het woord, op de volgende regel, ook te onderstrepen. Hier schiet per definitie elk diakritisch tekensysteem te kort en is verbale uitleg vereist.

De handschriftelijke opmerkingen die de editeurs bij de brieven 17, 29 en 45 verschaffen, kunnen de lezer enig gepieker bezorgen. Waarom zou een adressant iets ‘van beneden naar boven’ (brieven 17 en 29) of ‘in omgekeerde richting’ (brief 45) hebben willen schrijven? (Hoe zou je zoiets trouwens kunnen constateren?) Het volgende is met deze brieven het geval. Voor br. 17 gebruikte Bilderdijk een deel van een blad, waarop de sporen van een eerdere, niet voleindigde tekst, die normaal, dus horizontaal, was geschreven. Bilderdijk draaide het blad een kwart slag en schreef het adres. Dezelfde woorden van de editeurs bij br. 29 betekenen echter iets anders. Op die brief werd een becijfering (waarvan weten we niet) geschreven aan de achterzijde van het dichtgeplakte en met een adres beschreven couvert, nadat dit een halve slag was gedraaid. Hetzelfde is bij br. 45 gebeurd.

Bij het zoëven geciteerde woord ‘avertissement’ bleek reeds dat er - het is niet te vermijden - in de transcriptie foutjes zijn geslopen. Enkele voorbeelden uit Bilderdijks brieven: p. 65 r. 5 v.o.: ‘ok’ = ‘ook’; p. 70 r. 12 v.o.: in ‘praelegare’ werd ook de r onderstreept; p. 83 midden: de a in ‘testamente’ moet gewoon op de regel staan; p. 141 r. 4 v.o.: ‘s'il il’ = ‘si'l il’ (= s'il y); p. 148 afsluiting br. 54 lees: ‘tout mon coeur’. Dat Bilderdijks y's overal ij's werden, is een kleinigheid en dat is mogelijk ook het volgende, maar ik wil er toch op wijzen: op p. 68 bij de tweede en de laatste regel, verder op p. 78 en op p. 245 horen geen nieuwe alinea's te beginnen. In br. 23 van 6 juli 1798 roert Bilderdijk diverse punten aan en steeds zet hij een sterretje in margine, hoewel het nieuwe punt vaak ergens midden in de regel begint. In de nieuwe editie is dat sterretje telkens verplaatst naar waar het nieuwe punt begint, dus vaak midden in een regel, òf de ster staat wel vooraan (door toeval van het zetwerk), maar niet in margine.

[p. 23]

De editeurs zijn uitgegaan van het principe alleen de brieven van Kinker te annoteren. Aangezien welhaast alle Bilderdijk-brieven in het begin van dit eerste deel zijn geconcentreerd, begint de lezer zijn lectuur met een reeks onopgehelderde vragen. Terwijl bijvoorbeeld reeds op p. 75 de afkorting ‘Br.’ (r. 2 v.o.) om een oplossing vraagt, wordt die eerst op p. 229 gegeven; daar komt de naam Bromet in Kinkers eigen brief voor. Een ander voorbeeld: op p. 105 moet de lezer de Hebreeuwse karakters in Bilderdijks brief zelf oplossen. Er staat: erfprins, Engeland en Polen. Dacht Bilderdijk serieus aldus belangrijke informatie voor vreemde ogen te verhullen? Enig speels vernuft is hier denkelijk niet vreemd aan geweest.

Veel zou er nog te zeggen zijn over de opnamecriteria, die de editeurs uitvoerig verantwoorden (pp. 40-41). Met name bij de zogenaamde uitbreidende criteria kunnen vraagtekens worden gesteld. De Bilderdijk-brieven geven echter geen aanleiding dieper op deze criteria in te gaan. Eén punt van de ‘gastvrijheid’ wil ik nog aan de orde stellen, alvorens tot een afronding te komen. Er worden in deze editie nummers gereserveerd voor brieven - in de meeste gevallen geldt dit de Bilderdijk/Kinker-correspondentie - die er geweest moeten zijn maar die we niet meer bezitten en waarvan we ook de tekst niet kennen. In de lijst van brieven op pp. 53-64 staan zulke lacunes met een * achter een nummer dat wel zelden of nooit de tekst van een teruggevonden brief bij zich zal krijgen. Op pp. 66-67 neemt deze beslissing groteske vormen aan: van brieven 3 tot en met 9 hebben we geen tekst. Bilderdijk zal stellig vaker aan Kinker hebben geschreven dan de dertig brieven die we nu kennen. ‘Wij weten echter niet hoe vaak dit gebeurd is’, staat er terecht bij ‘brief 3’ van na 26 mei (niet juli, zoals de kop luidt). In het commentaar bij ‘brief 5/6’ is sprake van ‘enige brieven’: reden om meteen twéé nummers vrij te houden. Elders is sprake van ‘deux lettres’; daar wordt slechts één nummer 41a/b gereserveerd. Overigens: de twee brieven die Bilderdijk in br. 42 (juni 1799) meldt ontvangen te hebben, zouden ‘d'une très ancienne date’ zijn; te denken is dan aan twee van het drietal brieven 11, 15 en 24 van 24 maart, 2 mei en 9 juli 1798.

De uitbreidende criteria en de nummering van vermiste brieven maken duidelijk hoe het boek zo dik is geworden en hoe de lijst tot 215 nummers kon uitdijen. Kinkers eigen aandeel in dit getal valt bij nader inzien behoorlijk tegen. Trekken we er de 75 niet bewaarde brieven af (inclusief br. 49, die per abuis in de lijst geen * kreeg), en voorts de 73 bewaarde ingekomen brieven, daarna de zes teksten die eigenlijk meer ingezonden artikelen zijn, alsmede de elf die in gedeeld auteurschap werden verzonden en waarvan Kinkers redactie slechts een onderstelling is, dan blijven er exact 50 echte privé-brieven van Kinker over, waarvan br. 55 uit 1800 de eerste is. Wat we dan overhebben, is van hoge kwaliteit. Ik denk met name aan de correspondentie met de Deense geleerde F. Münter (brieven 112, 114, 119, 125) en aan de belangrijke brief over klankkunde, die Kinker richtte aan H.C. Cras (br. 116). Zoals te verwachten was, bevatten ook Kinkers naar diverse tijdschriften ingezonden brieven uiterst belangwekkende teksten inzake wijsbegeerte, taal en metrum.

Al met al is deze editie een rijke kennisbron voor de jaren 1798-1822 als geheel en in het bijzonder voor Kinkers werk, denken en contacten. Het belang ervan voor de Bilderdijk-studie is overduidelijk. Het vervolg van Bilderdijks ballingschap zal te gelegener tijd dienen te worden belicht met de brieven die Bilderdijk met de Elters te Amsterdam wisselde en met de brieven van en aan Katharina Wilhelmina Schweickhardt. In dat werk zullen ook de brieven van Bilderdijk aan Kinker weer een plaats moeten krijgen. Ten behoeve van die toekomstige editie hebben Hanou en Vis een belangrijke voorzet gegeven.

M. van Hattum