Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 119

[p. 594]

In memoriam Bernard Hendrik Slicher van Bath (1910-2004)
Peter Klein

In de leeftijd van 94 jaar is op 27 september 2004 Bernard Slicher van Bath overleden. Zijn indrukwekkende veelzijdigheid, zijn bekwaamheden en eigenschappen hadden hem gemaakt tot een van de invloedrijkste Nederlandse historici van de twintigste eeuw. Door zijn veelal oorspronkelijke, baanbrekende onderzoeksactiviteiten kon hij zich zowel inhoudelijk als qua methoden en technieken ook in internationaal opzicht meten met de grootste geschiedkundigen van zijn tijd. Daarnaast heeft hij door het vervullen van talloze organisatorische en bestuurlijke taken en functies de wereld van de geschiedbeoefening wezenlijk aan zich verplicht.

Een en ander schijnt in tegenspraak tot zijn verlegen, stille verschijning. Wie hem voor het eerst ontmoette kon de indruk krijgen van doen te hebben met een wat kleurloze kamergeleerde zonder veel notie van de hem omringende samenleving. Een makkelijke, populariserende veelschrijver was hij niet, hoe omvangrijk zijn nagelaten oeuvre ook is. Pas wie hem en zijn werk beter leerde kennen begreep dat achter zijn bedaard voorkomen en zacht stemgeluid een buitengewoon boeiend mens en een krachtige persoonlijkheid schuil ging. Zelf heeft hij niet nagelaten zijn optreden als historicus toe te lichten en van commentaar te voorzien. Diverse eigenhandige geschriften en het van hem gemaakte filmportret tonen een man die gepast en bescheiden probeert zich als geschiedkundige te verantwoorden. Daarmee lijkt hij het zijn biograaf, die niet heeft te klagen over een gebrek aan gegevens, makkelijk te hebben gemaakt. Maar dat is toch niet het geval.

Bij nadere beschouwing blijkt Slicher namelijk alles behalve een open boek. Hij was integendeel een man vol onvermoede, verborgen eigenschappen, paradoxen en tegenstellingen: een stil water met diepe gronden. Enerzijds vol relativerende humor en vriendelijke geestigheid; anderzijds soms bijtend scherp en misprijzend; rechtlijnig maar soepel van geest; hardnekkig en zachtmoedig; onverzettelijk en vasthoudend maar altijd op zoek naar nieuwe wegen; orthodox en gedegen geschoold in de tradities van het ambachtelijke vakmanschap van de historicus, desondanks geleid door nieuwe denkbeelden - mede ontleend aan de (theoretische) maatschappijwetenschappen - en vernieuwende kwantificerende methoden en technieken; vreedzaam en strijdlustig; bezorgd, zorgzaam, hulpvaardig, vrolijk, charmant, gezellig en tegelijkertijd in zichzelf gekeerd; een nuchter registrator van feiten en cijfers uit de werkelijkheid maar bovenal een gepassioneerd gedreven geleerde. ‘De mens en zijn geschiedenis zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden, want de mens ontmoet zichzelf in de geschiedenis en de geschiedschrijving’, schreef hij aan het eind van zijn carrière.

Iets van dit alles spreekt uit zijn optreden tussen 1973 en 1978 toen hij fungeerde als tweede in de reeks voorzitters van het - destijds nog niet Koninklijk - Nederlands Historisch Genootschap. Met hoopvol enthousiasme was hij destijds de eenling die het Genootschap met zoveel woorden wilde transformeren tot ‘het historisch geweten van de natie.’ In aansluiting daarop koesterde hij het organisatorische visioen van het onder auspiciën van het Genootschap samenbundelen van het Nederlandse, sterk

[p. 595]

gedifferentieerde en gevarieerde historische krachtenveld. Dat terrein lag met zijn onderwijs, onderzoek, archief- en museumwezen van oudsher verdeeld onder beheer van allerlei, veelal beperkte elitaire kringen van liefhebbers en vakgenoten. De kans de nadelen van deze verbrokkeling op te heffen door nauwere en bredere samenwerking binnen het zojuist uit fusies voortgekomen NHG kon beter niet worden verzuimd, meende hij. De tijd scheen er ook rijp voor. Teleurgesteld maar realistisch besefte Slicher overigens al gauw dat zijn ideaal in de gegeven verhoudingen en omstandigheden te hoog was gegrepen. Het is nog altijd onzeker of dat nu al dan niet te betreuren is.

Hij was zich trouwens terdege bewust van de mogelijke gevaren die verbonden waren aan het organisatorisch verstrakken van de historische discipline. Met kracht van argumenten stond Slicher vooraan als het er op aan kwam in de bres te springen voor de individuele vrijheden van de historicus - van de onderzoeker in de eerste plaats. De aanhoudend versterkte wurggreep die de overheid, uit ten dele financiële maar ook politiek-maatschappelijke overwegingen, nu al ruim een kwart eeuw lang in de vorm van taakverdeling en concentratie, voorwaardelijke financiering, prioriteitenstelling, planning, collectivisering en wat niet alles meer op onderwijs, onderzoek en archief- en bronnenbeheer is gaan uitoefenen was hem een gruwel. Historische inzichten zijn volgens hem alleen te verbeteren dank zij persoonlijke, individuele inspanningen.

Het verhinderde hem niet, onder andere als voorzitter van de Historisch-Wetenschappelijke Commissie der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen - hij was sedert 1960 lid van de Akademie -, in een afzonderlijk rapport uit 1974 substantieel bij te dragen tot de toekomstige inrichting van het historisch onderzoek. Het was overigens minder geruchtmakend dan mocht worden verwacht. Zelf bleef hij trouwens - het tekent de man! - met nadruk sceptisch gestemd over de zin en het nut van dergelijke plannenmakerij. De ‘telkens weer terugwijkende horizon’ van de geschiedenis was en bleef ‘een mysterie.’ De redelijk denkende romanticus Slicher heeft zich er mateloos en bij voortduring door laten boeien. Dat bood weinig speelruimte aan streng geregeld groepswerk.

Met deze zienswijze verpersoonlijkte hij in de praktijk de fundamentele betekenis van baanbrekende individuele research. En zo figureerde hij volgens een overzicht uit 1983 samen met Huizinga, Romein en Presser in het illustere internationale gezelschap van 22 prominenten - waaronder Meinecke, Pirenne, Beard, Namier, Braudel en Medvedew - die in de loop van de twintigste eeuw hun onuitwisbaar stempel op de geschiedwetenschap hebben gedrukt. Twintig jaar later zou zijn naam even goed thuis horen op een nieuwe lijst. Het verdient daarbij vermelding dat hij aansluiting vond bij de historische avant-garde van zowel de Franse Annales-school als de Amerikaanse new economie history of cliometrics. Maar door zijn eigen toon en werkwijze heeft hij desondanks ten opzichte van beide afstand bewaard. In binnenen buitenland kreeg hij zodoende bekendheid als grondlegger van de zogeheten ‘Wageningse school’ - waarvan hij zelf het bestaan hardnekkig bleef ontkennen. De omstandigheid dat zijn werk navolging vond nam niet weg dat hij het op individuele basis persoonlijk had verricht, luidde zo ongeveer zijn standpunt. De Wageningse

[p. 596]

Afdeling Agrarische Geschiedenis liet onder zijn leiding inderdaad in tegenstelling tot bijvoorbeeld natuurwetenschappelijke laboratoria weinig ruimte voor groepsgewijs gecoördineerde onderzoeksactiviteiten. In zijn bronnenonderzoek bootste Slicher tot op zekere hoogte weliswaar de experimentele natuurwetenschappelijke werkwijze na, maar de geestes- of maatschappijwetenschappen waren in dit opzicht naar zijn oordeel toch van wezenlijk andere aard. Uiteenlopende opvattingen daarover waren mede aanleiding tot interne conflicten die er tenslotte toe leidden dat Slicher, tot ontsteltenis van menig vriend en collega in den lande, in 1972 ontslag nam als hoogleraar. Het was intussen alles behalve het eind van zijn werk. In zijn beroepsmatig bestaan was integendeel een nieuwe fase aangebroken, al zou hij zelf spreken van een logische voortzetting van vroegere ontwikkelingen.

Het is voor het overige onmogelijk op deze plaats ook maar bij benadering Slichers Werdegang als historicus uit de doeken te doen. Voortgekomen uit het regentenpatriciaat, zoon van een beroepsmilitair ten tijde van de Eerste Wereldoorlog, door polio uitgeschakeld van straatspel en sport vond hij geschiedenis al op de lagere school aantrekkelijk. Een jaar middelbaar schoolonderwijs van zijn latere Groningse collega P.J. van Winter bracht een nieuwe stimulans. Zijn heuse belangstelling ontstond overigens pas toen hij na zijn kandidaatsexamen aan de Groningse universiteit zelf aan de slag ging met onderzoek. Prehistorie, archeologie en middeleeuwse geschiedenis hadden zijn voorkeur omdat daarbij allerlei facetten van het menselijke bestaan zonder scherpe onderlinge afgrenzing samenkwamen. Van Oppermann leerde hij later in Utrecht, onder andere als diens assistent, het degelijke ambachtelijke werk van de historische vakman. Leraar wilde Slicher niet worden. Hij werd dus archivaris. Voordien had hij met zijn baanbrekende dissertatie Mensch en land in de Middeleeuwen. Bijdragen tot de geschiedenis der nederzettingen in oostelijk Nederland (Assen, 1944) bij Jan Romein - op instigatie van Oppermann oorspronkelijk bedoeld als bijdrage tot de nederzettingsgeschiedenis van Oost-Nederland - zijn sporen verdiend. In zijn studie over de periode 500 tot 1500 had hij veel meer verwerkt dan de gebruikelijke geschiedenis van plaatsnamen. Met enorme werklust had hij een grote verscheidenheid van juridische, sociale en economische bronnen en gegevens onderzocht die hem op het spoor van geïntegreerde maatschappijgeschiedenis hadden gezet. Deze was vooralsnog beperkt gebleven tot overwegend institutionele aspecten. De vernieuwing was echter onmiskenbaar. Zodoende was Slicher er in geslaagd allerlei gangbare vooroordelen te ontmaskeren als mythes, zoals de heersende denkbeelden over de Saksische oorsprong van de plaatselijke bevolking.

Tezelfdertijd voerde hij de ruraal-agrarische geschiedenis op als verwaarloosd thema van de oude, hollandocentrische, urbaan-commerciëel georiënteerde economische geschiedschrijving van Nederland. Was de landbouw, rijk aan dynamische veranderingen, tot ver in de negentiende eeuw niet het hoofdmiddel van bestaan geweest? Het proefschrift vormde de opmaat tot een van zijn hoofdwerken, Een samenleving onder spanning. Geschiedenis van het platteland van Overijssel (Assen, 1957), dat model heeft gestaan voor de ontwikkeling van de ‘Wageningse School’. Intussen had Slicher in 1949 zijn functie als Rijksarchivaris van Overijssel verruild voor het

[p. 597]

professoraat, eerst in Groningen en vrijwel gelijktijdig in Wageningen, sedert 1956 uitsluitend aan de Landbouwhogeschool.

In deze jaren verruimde hij zijn wetenschappelijke activiteiten. Regionale geschiedenis werd geschiedenis van Nederland, later van Europa en tenslotte mondiale geschiedenis. Middeleeuwse geschiedenis zag zich verlengd met Nieuwe en Nieuwste geschiedenis. Sociografie, archeologie, kunst- en cultuurgeschiedenis, economie, demografie, seriële statistiek van onder andere voor het menselijke bestaan veelal beslissende oogstopbrengsten - en altijd maar weer nauwkeurig en vaak gedetailleerd bronnenonderzoek - zouden levensecht kleur gaan geven aan het werk van deze Manus van alles. Steeds weer slaagde hij er in het verleden uit verloren diepten te halen, of het nu ging om een veelzeggende periode uit het zestiende-eeuwse bestaan van de enkele geletterde Friese boer Rienck Hemmema (1958) of De agrarische geschiedenis van [heel] West-Europa [tussen] 500-1850 (1960). Het desbetreffende boek, dat Slicher wereldnaam bezorgde en in vijf of zes talen is vertaald, markeerde een hoogtepunt in zijn wetenschappelijke loopbaan. Daarna volgden nog twee nieuwe ontwikkelingsfasen. Daartoe mede gestimuleerd door zijn verblijf als gasthoogleraar in Chicago (1967-1968) verdiepte hij zich blijkens een reeks publicaties in de theoretische en methodologische achtergronden van zijn werk en de problematiek van de kwantitatieve geschiedschrijving. In de tweede plaats richtte hij zich sedert 1972 nog vrijwel uitsluitend op de geschiedenis van Latijns Amerika. Zijn benoeming tot directeur van het interuniversitair Centrum voor Studie en Documentatie van Latijns Amerika te Amsterdam kwam voor velen als een verrassing. Zelf zag hij dat anders. Ook de Leidse universiteit had trouwens voor hem nog een leerstoel op dat gebied in petto terwijl het in Nijmegen eveneens kwam tot samenwerking met vakgenoten. Zijn belangstelling voor dit continent was al in 1951 gewekt. Hem boeide de confrontatie van de drie uiteenlopende culturen - de Indiaanse, de Europese en de Afrikaanse - evenals de actuele ontwikkelingsproblematiek van het continent. De laatstgenoemde was volgens hem het product van bestaande maatschappelijke structuren zoals de verhouding tussen kerk en staat. In dat verband keerde hij zich onder meer tegen de marxistische ‘dependencia-theorie’ die de economische achterstand weet aan het koloniale verleden. Slicher ontwikkelde samen met zijn beschermeling Adriaan van Osch nieuwe methoden en denkbeelden waarmee hij de onjuistheid van dit idee heeft geprobeerd aan te tonen. Nieuw was onder andere dat hij de ‘vergeten periode van de zeventiende en achttiende eeuw’ van het hele continent als zodanig in het oog probeerde te vatten. Zo verkeerde hij metterdaad in het goede gezelschap van internationaal vermaarde geleerden als Charles Boxer, Herman Kellenbenz, Jean-François Bergier, Eric Hobsbawm en Ruggiero Romano. Zelf rekende hij de desbetreffende studies tot zijn hoofdwerk. Maar hier te lande staat de Latijns Amerikaanse geschiedenis nu eenmaal minder in de aandacht dan het geval is in andere Europese landen en de Verenigde Staten. Zijn onderzoekingen hadden hem per slot van rekening buiten de hoofdstromen van het nog altijd wat benauwde Nederlandse historische bedrijf gevoerd. Zo is Bernard Slicher van Bath een historicus geweest die uiteindelijk te groot was voor Nederland.