Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 105

[p. 611]

Repliek
Bert Altena

1 Gezien de ruimte ga ik slechts in op de hoofdpunten van bovenstaande kritiek. Vooraf enige noodzakelijke correcties. Mijn uitgangspunt is een probleemstelling: ‘wat waren de ervaringen op het werk en welke rol speelden ervaringen in de maatschappij buiten het werk bij het ontstaan van klassebewustzijn’ (22)? Voordat ik iets van de plaatselijke arbeidersbeweging afwist, had ik Vlissingen al voor een case-study gekozen. Vervolgens wil ik geen antwoord geven, maar bijdragen aan een beter inzicht, hetgeen minder pretentieus is. Meer in het bijzonder probeer ik te verklaren waardoor de socialistische arbeidersbeweging (dus niet Van der Lindens ‘brede anarchistische basis’) in Vlissingen lange tijd een vrij-socialistisch (wat meer is dan syndicalistisch, maar daarover later) karakter had, terwijl in Middelburg de socialisten duidelijk gematigder waren. Tenslotte: Van der Linden concentreert zich op de periode 1903-1918 en behandelt dan met name de syndicalistische vakbeweging. Mijn boek is enerzijds veel breder, anderzijds behandelt het een veel langere periode.

2 Eerst de begrippen en dan de zaken. Van der Lindens definitie van syndicalisme is uitzonderlijk en onjuist, omdat zij de syndicalistische beweging reduceert tot een vorm van strijd die, blijkens de eenvoudige verklaringen aan het eind van de recensie, voornamelijk bestaat in loonstrijd onder bepaalde omstandigheden. Syndicalisten zijn echter in eerste instantie vrije socialisten. Dat bepaalt hun ideeën over de strategie van maatschappelijke verandering, een strategie die gericht is niet op politieke maar op maatschappelijke machtsverhoudingen, in eerste instantie de economische. Hun vrij-socialistische inspiratie blijkt uit de manier waarop ze die machtsstrijd wilden voeren: zij wilden hun medearbeiders bewust maken, hen opvoeden tot zelfstandig handelende mensen. Dergelijke mensen waren nodig om de toekomstige samenleving, waarin vakbewegingen de produktie zouden behartigen, tot een succes te maken. Eerst na 1904 kreeeg staking in die strategie een plaats: door het stakend zelf doen werd het zelfbewustzijn van ieder individu verhoogd. Dat is dus wat anders en heel wat meer dan een beweging die haar heil slechts zoekt in loonstrijd.

3 Van der Lindens opvatting van radicalisme is de mijne niet. De opvoeding tot zelfstandigheid naar syndicalistisch begrip hield een radicaal afscheid van de traditie in. In die zin waren de syndicalisten radicaal. Als ‘het volk’ eenmaal voldoende zelfstandigheid bezat, zou de algemene werkstaking de nieuwe maatschappij doen doorbreken. Ook daarin waren de syndicalisten radicaal en even maximalistisch als simplistisch. Juist die nadruk op de grote dag van maatschappelijke afrekening temperde hun activisme en beperkte hun daden doorgaans tot radicaal nee zeggen tegen het bestaande en overtuigen van de medearbeiders. Ik benadruk dat voor dit radicalisme onafhankelijkheid en zelfbewustzijn een belangrijke voorwaarde zijn en ik laat zien hoe allerlei factoren zowel in de Vlissingse gemeenschap als in bouwvak en op werf deze beide elementen bevorderden. ‘Radicaal’ omvat in mijn boek enerzijds dus veel meer dan Van der Lindens begrip, terwijl het anderzijds diens invulling niet hoeft in te sluiten. Van der Lindens radicalisme dreigt syndicalisten alleen maar als zodanig te erkennen, wanneer ze zich ontpoppen als de door de sociaal-democraten zo gesmade ‘staak-maar-raak’ warhoofden.

4 Een recensent van een ander boek noemde de syndicalisten onlangs ‘an, at best, elusive

[p. 612]

group’. Dat is precies, wat ik laat zien. Voortdurend op zoek naar de beste strategie, was vakbondsorganisatie voor deze vrije socialisten een middel naast andere. Wanneer, zoals tussen 1903 en 1913, de omstandigheden op vakbondsgebied zeer tegenliepen, schakelden ze over op andere middelen: toneel, propaganda voor de vrijdenkerij. Van der Linden noemt de waarde die ik hecht aan het succes van het syndicalistisch cultuurleven, niet overtuigend, want de sociaaldemocraten zwegen hier. Hij laat onvermeld dat de Vlissingse sociaal-democraten (en NVV-ers) zich vanwege hun opmerkelijk laat verschijnen en hun zwakte vóór de eerste wereldoorlog niet op dit terrein manifesteerden. Hij gaat voorbij aan mijn mededeling dat de strekking van de gespeelde toneelstukken overduidelijk was en dat de respons voor het (vrij-)socialistisch arbeiderstoneel in Vlissingen veel groter was dan in Middelburg. Ook laat hij onvermeld dat de Vlissingse vrijdenkersvereniging al gauw in grootte de vierde afdeling van de vereniging ‘De Dageraad’ was. Dat is te opmerkelijker gezien de opvatting van J.P. Kruijt, dat men de geestelijke situatie in een stad in relatie moet zien tot die op het omliggende platteland.

Van der Linden wil het Vlissingse geval in een getal. Zijn definitie van syndicalisme is daarop toegesneden: omvang vakverenigingen - hoeveelheden stakingsdagen. Hechtten de syndicalisten maar hetzelfde belang aan (vakbonds-)organisatie, dan kon je gaan passen en meten op zoek naar een ‘structurele verklaring’. Overigens overdrijft Van der Linden zijn moeilijkheden nogal ten aanzien van lange-termijn trends: waar mogelijk heb ik de omvang van vakverenigingen en andere organisaties in tabellen en grafieken weergegeven.

5 De werf. Mijn essentiële argumentatieve fout wordt veroorzaakt door Van der Lindens vernauwde blik. Ik ben absoluut niet blind voor de geringe organisatiegezindheid van de werfarbeiders: ‘de arbeiders van ‘de Schelde’ werden lange tijd gekenmerkt door geringe interesse in vakbonden, door vaardigheid om spontaan een actie te organiseren en door een voorkeur, als ze lid werden van een bond, voor de richting die zelf doen en individuele autonomie hoog hield: de vrij-socialistische’ (496). Van der Linden neemt een slechte selectie uit de gegevens die ik presenteer; hij laat buiten beschouwing: de omvang van de metaalbewerkersbond in 1887, hun aanhang in 1896-1898, het gedrag van de werfarbeiders bij de metselaarsstaking van 1899, de steun voor syndicalistische parolen bij een aantal crisissituaties op de werf in de periode 1900-1910 (met name de beroering in 1903 en 1908), de geringe interesse van werfarbeiders voor politiek en hun steun na 1918 voor de ‘Socialistische Partij’. (Aan de grote en langdurige aanhang daarvan maakt Van der Linden al helemaal geen woorden vuil.) Ook houdt Van der Linden geen rekening met het beleid van de werfdirectie, die de syndicalistische beweging op de werf een aantal malen onthoofdde (diverse gewezen Vlissingers namen leidende posities in in de landelijke syndicalistische beweging), met de aard van de arbeidsmarkt voor werfarbeiders in deze uithoek van het land en met de conjunctuur. Tenslotte ben ik ervan overtuigd dat iedere studie die zich met zo'n lange periode bezighoudt en niet, zoals vele, zich beperkt tot syndicalisten in actie, periodes van hausse en baisse zal constateren.

6 Bedrijfsfactoren - stadsfactoren. Van der Linden geeft mijn conclusie niet juist weer. Ze luidt als volgt (500-501): ‘Allerlei factoren op de werf en in de bouw bevorderden de zelfstandigheid en het zelfbewustzijn van de arbeiders, maar of beide buiten de produktiesfeer tot leven konden komen hing af van de stedelijke factoren. Werden de arbeiders buiten het werk op zichzelf gelaten, kregen zij de mogelijkheid een wereld en een cultuur van zichzelf te scheppen? Dat zijn belangrijke elementen in de keuze van de ideologie die onvrede over werkgever en werk maatschappelijk kanaliseert’. Me dunkt, ik sta niet zover van Van der Lindens redeneerwijze af,

[p. 613]

maar tegelijkertijd blijkt uit deze conclusie dat ik gereserveerd sta tegenover een al te simpele historische ‘wettenschap’ waartoe Van der Lindens redeneertrant mijns inziens leidt. Zijn probleem is: ‘wat vind ik veel bouwvakkers onder de syndicalisten, ligt dat aan hun werkomstandigheden’? en - waarachtig - de verklaring blijkt zelfs eenvoudig te zijn. Mijn probleem ligt andersom: als die werkomstandigheden zo bepalend zijn, hoeveel syndicalisten vind ik dan onder de bouwvakkers? In januari 1914 (voordat overheidssubsidies aan werkeloosheidskassen het beeld konden verstoren) waren 12.135 bouwvakkers georganiseerd in het NVV, 1.453 bouwvakkers in het CNV, 4.208 in katholieke bonden en 4.707 in het NAS. Voorbijgaand aan het feit dat de centrales verschillend dachten over wie tot bouwvakkers gerekend moest worden, is het probleem met Van der Lindens eenvoudige verklaring duidelijk: hoe komt het dat zoveel georganiseerde bouwvakkers (niet te spreken van de ongeorganiseerde) afweken van het patroon dat de arbeidsomstandigheden hun oplegden? Van de in de syndicalistische federatie georganiseerden woonde 54,5% in Amsterdam. Dat is mijn tweede probleem met Van der Lindens verklaringswijze. In mijn boek haal ik andere storende voorbeelden aan. Ik ben het met Van der Linden eens, dat doorgaans meer bouwvakkers dan bijvoorbeeld ambtenaren te vinden zijn onder de syndicalisten, maar pleiten bovenstaande gegevens er niet voor om buiten de werkvloer naar factoren te zoeken die het specifieke gedrag van groepen arbeiders verklaren? Trouwens, moet de door Van der Linden gesignaleerde opmerkelijke groei van de vakbondsaanhang aan het eind van de eerste wereldoorlog voornamelijk uit omstandigheden op de werkvloer verklaard worden? En is mijn nadruk op factoren in de Vlissingse gemeenschap niet plausibel, wanneer ik aantoon dat ook bij de Vlissingse leden van het christelijke Patrimonium een groter zelfstandigheid bestond dan bij hun Middelburgse collega's? Ik vermoed dat marktverhoudingen verklaren dat de bouwvakkers zich beter organiseerden en vaker ageerden dan de werfarbeiders. De eersten werden immers met een onsamenhangend front van werkgevers geconfronteerd. Met dit vermoeden kan de structurele verklaring mogelijk haar voordeel doen.

7 Ik doe mijn boek tekort met deze repliek, maar hoop te hebben aangetoond dat Van der Linden door zijn fixatie op het syndicalisme mijn boek al helemaal geen recht doet, dat zijn onjuist begrip van syndicalisme hem parten speelt in zijn beoordeling, dat zijn kritiek op mijn behandeling van mijn centrale probleemstelling misplaatst is, dat zijn eigen alternatief nogal simpel is.