Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 102

[p. 719]

Jaarrede van de voorzitter van het Nederlands Historisch Genootschap
Utrecht, 16 oktober 1987

Niet spectaculair, wél druk en levendig: zo kan ik het voorbije verenigingsjaar duiden. U zult allereerst benieuwd zijn naar de positie van het NHG. Wij vormen een vereniging, die voor haar onderzoeksactiviteiten rechtstreeks van het ministerie van o en w een subsidie ontvangt. Zoals u weet luidt het wachtwoord van de regering dat groter afstandelijkheid wenselijk of nodig is. Daarom heet het dat de verdeling van onderzoeksgelden door daartoe geëigende instellingen niet langer door het ministerie dient te geschieden. Bij de voorbereidingen van de minister om alle zogenaamde para-universitaire instituten onder koepels te brengen, zijn wij in zoverre actief geweest dat wij op 30 november 1986 ons standpunt nogmaals hebben uiteengezet voor minister Deetman. Het is bekend dat het NHG in beginsel heeft gekozen voor de KNAW. In de maand september 1987 heeft de minister overleg gevoerd met de vaste commissie voor onderwijs en wetenschappen. Op dit ogenblik is de minister bezig met de laatste ronde van de besluitvorming. Verwacht mag worden dat de band tussen NHG en ministerie wordt losgemaakt en ons genootschap volgend jaar onder de koepel van de Akademie zijn verenigingsleven en onderzoeksactiviteiten voortzet. Een en ander met behoud van een eigen, goed omschreven plaats in de infrastructuur van het historisch bedrijf in Nederland én in het internationaal verband. Het bestuur zal diligent blijven opdat verenigingsbesturen van gelieerde instituten een eigen plaats krijgen in de nieuwe organisatiestructuur van de KNAW. Hoe het historisch veld definitief zal worden verkaveld en overkoepeld, valt op dit moment niet te zeggen. Ongetwijfeld zullen we van functionarissen en ambtenaren vaak te horen krijgen dat gelet dient te worden op afstemming en coördinatie, maar mijns inziens kan ontkend worden dat er veel gevaar van overlapping van beleid en produktie bestaat met de Rijkscommissie voor vaderlandse geschiedenis, de Stichting historisch onderzoek, het IISG, het RIOD, Sociaal historisch centrum, KDC e.t.q. Het is veeleer zaak de diversiteit in stand te houden: dat was een krachtig punt van de Nederlandse historici.

Nu iets over enkele resultaten van onze inspanningen. Met voldoening nam het bestuur kennis van het besluit van de Rijkscommissie voor vaderlandse geschiedenis in te stemmen met een gezamenlijke uitgave van de zesde druk van de Richtlijnen voor het uitgeven van historische bescheiden, waarin óók aanbevelingen - voor het eerst - zijn opgenomen voor bewerkers van audio(visueel) bronnenmateriaal. De gebruikers krijgen een uitstekend instrument ter beschikking.

De Bijdragen blijven een grandioze reeks vormen, waarvoor een ‘epitheton ornans’ eigenlijk onnodig is. Wij hebben ook nog onze Bronnen. Een goed boek is Voor U persoonlijk; het zesde deel in de serie Nederlandse Historische Bronnen met de openhartige brieven die de minister van buitenlandse zaken De Graeff aan zijn studievriend Van Limburg Stirum in de jaren 1933-1937 zond. De geadresseerde was toen Nederlands gezant in Berlijn. Van nabij heeft men in deze correspondentie zicht op de persoon van de minister, op zijn omgeving en op de problemen waarmee hij te maken had. Het was een genoegen deze uitgave op 6 februari 1987 te mogen aanbieden aan jhr. prof. J. de Graeff, de zoon van de oud-minister. De oplage van bijna 1000 exemplaren raakte - mede dankzij de ruime publiciteit - snel uitgeput en de tweede druk wordt vlot verkocht. Op 13 april 1987 hadden we een volle zaal en een boeiend en bruisend ‘werkcongres middeleeuwen’. Een betrekkelijk groot aantal jongere historici uit Nederland en België presenteerde hun onderzoek. Ook uit de discussie

[p. 720]

bleek dat de congrescommissie een goede formule had gevonden. Het was een gebeurtenis vol beloften voor de toekomst van de mediaevistiek in Nederland.

Een dag later organiseerde de onderwijscommissie van het NHG en de VGN - eveneens in Den Haag - een bijeenkomst waarbij taak en functie van het geschiedenisonderwijs in het nieuwe voortgezet onderwijs aan de orde werd gesteld. De titel luidde - met een vraagteken -: ‘Geschiedenis in de knel’? De directeur voortgezet onderwijs van het ministerie leidde het thema in en een forum van politici en onderwijsdeskundigen startte de discussie waaraan veel belangstellenden vanuit de zaal deelnamen. Uiteraard refereerden velen aan de bladzijden 132 en 133 van het WRR-rapport.

Contacten tussen het NHG en de VGN hebben geleid tot een signaal aan de minister dat voor de commissie eindtermen geschiedenis voor de basisvorming vanuit de twee organisaties steun mag worden verwacht. Het lijkt erop dat de commissies eindtermen basisvorming voor de verschillende vakken op korte termijn worden ingesteld: de politieke besluitvorming nadert haar afronding. Het is de verdienste van de onderwijscommissie van het NHG en van de VGN dat ideeën, voorstellen en beschikbare deskundigen aan de minister gepresenteerd konden worden. Ik meen dat het NHG naar vermogen impulsen moet blijven geven om te bevorderen dat het schoolvak geschiedenis niet slechts leidt tot kennis van het culturele erfgoed en tot inzicht in de complexiteit van historische processen: er is van goed geschiedenisonderwijs óók betere communicatie met medeburgers van een andere culturele achtergrond te verwachten. Kennisnemen van hun geschiedenis is maatschappelijke noodzaak.

Ik blijf wat langer stilstaan bij een speciale functie die het NHG vervult. Het genootschap vertegenwoordigt immers de Nederlandse historici in de internationale organisatie van het CISH: het Comité international des sciences historiques. Het biedt mij tegelijkertijd gelegenheid u iets te vertellen over het volgend internationaal congres in 1990. Als uw vertegenwoordiger heb ik deelgenomen aan de Assemblee générale du Comité international des sciences historiques, ruim een maand geleden in Athene gehouden. Het CISH is een merkwaardige constructie als men naar de nationale achterbannen kijkt. Vaak betreft dat een op een of andere wijze tot stand gekomen comité, soms - zoals in het geval van het NHG - representeert het gemandateerde lid negentienhonderd leden. De Assemblée bestaat niet slechts uit de vertegenwoordigers van de nationale comité's - die zijn stemhebbend -, maar ook uit adviserende voorzitters van interne commissies, zoals die voor de bibliografie, demografie, voor de geschiedenis van de kruistochten enzovoort. Er zijn tien van die interne commissies. Daarenboven zijn er nog vierentwintig geaffilieerde organisaties zoals voor de numismatiek, voor de economische geschiedenis, de maritieme geschiedenis, voor de geschiedenis van de tweede wereldoorlog, de comparatieve, de universiteitsgeschiedenis, de historiografie enzovoort. Goed, het is een heel bouwsel. De vergadering van de Assemblée telde ruim zestig leden, van wie achtenveertig stemgerechtigd waren.

De aanwezigen kregen te horen dat pas in het voorjaar de keuze voor het zeventiende internationale congres definitief op Madrid was gevallen. De Spaanse koning zal op zondag 26 augustus 1990 het festijn openen. De sluiting is bepaald op zondag 2 september 1990. Een duidelijke verbetering in vergelijking tot het congres in Stuttgart bestaat uit de toezegging dat tijdens de zittingen waar de zogenaamde ‘grands thèmes’ en de methodologie aan de orde komen voor simultaanvertalingen in het Spaans, Engels en Frans wordt gezorgd. Misschien ook in het Russisch.

Waarom was deze bijeenkomst voor het NHG van belang? Het was ons bestuur opgevallen

[p. 721]

dat sinds de bijeenkomst in San Francisco op suggesties en voorstellen van Nederlandse zijde niet gereageerd werd. Ook op de door ons ingediende voorstellen de dato 15 juni 1986 hadden wij geen enkele reactie ontvangen. We waren eigenlijk wel nieuwsgierig hoe de selectieprocedure voor onderwerpen en sprekers was ingericht. Enige opheldering verschafte die bijeenkomst wel. Het bureau van het CISH had, zoals de secretaris-generaal mevrouw H. Ahrweiler verzekerde, na onpartijdige, zorgvuldige en wetenschappelijke discussie voorstellen gedaan voor de ‘grands thèmes’ en voor de methodologie alsmede voor de chronologische secties. De Assemblée kreeg nu de gelegenheid om kritische kanttekeningen te maken bij de voorgestelde onderwerpen. Bovendien dienden de stemhebbende leden van de voorgestelde ‘grands thèmes’ en methodologie respectievelijk één en twee onderwerpen te schrappen. Rekening houdend met de opmerkingen van de Assemblée en op basis van hoofdelijke stemming stelt het bureau in oktober 1987 een nieuw concept-programma voor waarna de nationale comité's tot januari 1988 gelegenheid hebben voorstellen voor sprekers en concrete onderwerpen in te dienen. Zo heetten de Assemblée alsmede de nationale comité's keuzes te maken en inbreng te hebben en bleven de responsables responsables.

Achteraf moeten we constateren dat de door ons bestuur in 1986 ingediende voorstellen tamelijk generaal geformuleerd waren. Ampele discussies en uiteraard de stemming zorgden dat voor tenminste één van de Nederlandse voorstellen de weg werd geblokkeerd. Daar viel in Athene weinig aan te doen. Wat voor ons overblijft is, met inachtneming van het conceptprogramma van oktober 1987, de verantwoordelijke organisatoren van de verschillende ‘grands thèmes’ en secties te benaderen. Wij zijn daartoe uitdrukkelijk uitgenodigd. Ik raad dringend aan die voorstellen zo concreet mogelijk uit te werken en er een comparatieve en niet-nationale oriëntatie aan te geven. En naar de toekomst zou het de moeite waard zijn wanneer vanuit het NHG ernaar gestreefd werd groter activiteit in CISH-verband te ontwikkelen. Een Nederlands bureaulid of Nederlandse voorzitters van interne of geaffilieerde commissies zouden een gunstige situatie betekenen.

Welke onderwerpen zullen u in Madrid worden voorgeschoteld? ‘De periode van de grote ontdekkingen en de gevolgen voor de wereldgeschiedenis’. Voorgesteld was ‘De periode van de ontdekking van Amerika’, maar dat werd als Europa-centrische formulering afgewezen. Er waren meer van die correcties. Het tweede ‘grand thème’ is de ‘megapolis’. Ondanks de vrees dat het na de herdenkingen van de Franse en Amerikaanse revoluties wat overjarig zou zijn, haalde in herstemming het thema van ‘revolutie en/of hervorming’ het en wel ten koste van ‘conceptions de l'unité continentale’. In de afdeling ‘méthodologie’ sneuvelden de voorstellen ‘l'histoire sociale aujourd'hui’ en ‘les nouvelles techniques au service de l'histoire’. Aangenomen werden de voorstellen ‘variations des concepts de temps en fonction de l'historiographic dans les diverses régions du monde’, het thema historische biografie, en anthropologie en cultuurgeschiedenis. Ik hoop dat velen van u de middelen zullen vinden om in augustus 1990 in Madrid aanwezig te zijn. Per saldo blijft zo'n vijfjaarlijks congres een unieke wetenschappelijke jaarmarkt, waar men eigenlijk bij wil, ja bij hoort te zijn.

Terug naar ons genootschap en naar de actualiteit. Het gaat naar wens. Dat kan natuurlijk alleen als er een goed management is. Het bestuur meent dat de leden tevreden en dankbaar kunnen zijn voor de grote inzet, de vindingrijkheid en de plezierige en even efficiënte manier waarop de directeur, mevrouw Van der Plaat, geassisteerd door mevrouw De Keuning en mevrouw Krumbholz hun werk doen. Het aantal leden stijgt nog steeds, het genootschap is actief, het laat publikaties van hoog wetenschappelijk niveau verschijnen, het

[p. 722]

kan bogen op een voortreffelijk tijdschrift, het organiseert drukbezochte congressen, het weet brede lagen - ook de buitenwacht - te interesseren voor het geschiedenisonderwijs. Alleen: in vergelijking met dat alles worden de jaarvergaderingen matig bezocht. Dat valt op. De functie van de jaarvergadering als het jaarlijkse ontmoetingspunt voor Nederlandse historici lijkt sterk verzwakt te zijn. Het bestuur probeert die situatie te analyseren en zal op niet al te lange termijn met voorstellen komen opdat elk van de door ons georganiseerde bijeenkomsten een groot aantal bezoekers aantrekt.

Van dr. Groenveld als secretaris nemen we vanmiddag afscheid. Het genootschap is hem veel dank verschuldigd. Hij is een even erudiete als charmante persoonlijkheid, die de laatste kwaliteit hard nodig heeft om opgewekt en zonder gehaastheid zijn veelzijdige en drukke activiteiten uit te voeren. Omdat we hem steeds zo hoog waardeerden, betreurden we het wanneer we hem af en toe bij de na-kout van een bestuursvergadering moesten missen, omdat hij zich alweer naar elders spoedde. Ik kan en mag niet nalaten te herinneren aan de werkelijk ongeëvenaarde verdiensten die dr. Groenveld als bestuurslid van het NHG verwierf bij de voorbereidingen tot de nationale Willem van Oranje-herdenking in 1984. Het doet goed te weten dat we slechts formeel afscheid nemen: ieder van ons zal dr. Groenveld ongetwijfeld bij vele gelegenheden weer aantreffen.

Beseffend dat het genootschap volgend jaar nieuwe impulsen zal krijgen van een werkelijk uitmuntend voorzitter kan ik thans niet voor mij houden dat ik vanmiddag tijdens de huishoudelijke vergadering zal zeggen dat ik met genoegen terugzie op mijn ambtstermijn, en sterker: met veel dankbaarheid voor de steun en vriendschap van medebestuursleden, commissies en directeur, en vooral in dank voor het vertrouwen dat de leden in zo ruime mate gaven. Het ga het NHG voortreffelijk, het komend jaar en lang erná.

A.F. Manning