Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 102

[p. 532]

Een eenvoudig historicus
bespreking door
M.E.H.N. Mout

E.H. Kossmann, Politieke theorie en geschiedenis. Verspreide opstellen en voordrachten, aangeboden aan de schrijver bij zijn aftreden als hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen (Amsterdam: Bert Bakker, 1987, 507 blz., ƒ59,50, ISBN 90 351 0440 4).

Op zijn best geeft een Festschrift dat bestaat uit een verzameling werkjes van de gevierde een getrouwe weerspiegeling van een heel wetenschappelijk leven. Nu hangt het van dit leven af of het boek veel innerlijke samenhang vertoont of niet. Wie een langdurig bestaan in de wetenschap achter de rug heeft, is vaak van bloem tot bloem gevlogen - met soms wat onkruid ertussen. De bundel verspreide opstellen en voordrachten waarmee E.H. Kossmann bij zijn afscheid als hoogleraar te Groningen is geëerd, laat zien wat hem door de jaren heen boeide en bezighield en vertoont tevens een grote, ja bijna beangstigende consistentie. De wisselwerking tussen politieke denkbeelden en de geschiedenis van Europa en de Nederlanden vanaf de vroegmoderne tijd tot en met de twintigste eeuw is het centrale thema van de meeste bijdragen. Telkens en telkens weer wordt dit thema - in vele variaties - aan de orde gesteld en belicht. Wie van zogeheten intellectuele of ideeëngeschiedenis houdt, komt met dit boek aan zijn trekken. Wie houdt van goed proza, eveneens. En wie het belangwekkend vindt te zien hoe Kossmann door de jaren heen de historie te lijf gaat, kan in het boek een hele ontwikkeling terugvinden. Onder aan iedere eerste bladzijde van een bijdrage staat vermeld wanneer het stuk is gepubliceerd en achterin de bundel treft men een lijst van publikaties van Kossmann aan, waaraan slechts korte bijdragen aan verschillende periodieken ontbreken. Zo zijn aankondigingen in de ‘Kroniek’ van dit tijdschrift niet opgenomen. Een aantal artikelen vooral de vroege, zijn hier en daar door de auteur bewerkt.

Het Festschrift vertelt ons veel belangwekkends over de manier waarop Kossmann het vak beoefent. De term ‘de historie te lijf gaan’ die hierboven werd gebruikt, slaat eigenlijk nergens op. Kossmann gaat niets te lijf. Hij kijkt naar de dingen, grondig en nauwkeurig, met behoud van een zekere distantie en een gevoel van verwondering over de merkwaardige hersenspinsels en de soms nog merkwaardigere daden der mensheid. En als hij genoeg naar de dingen heeft gekeken probeert hij er iets over te zeggen, in de hoop dat hijzelf en de lezer de geschiedenis wat beter zullen kunnen vatten.

Dat gaat bij Kossmann allemaal heel bescheiden en rustig. Al vroeg zette hij zijn afkeer van grandioze schema's en modellen in de geschiedschrijving alsmede zijn

[p. 533]

wantrouwen jegens een bepaald soort, recht-toe recht-aan, vergelijkende geschiedenis op papier, namelijk in zijn even hoffelijke als trefzekere bespreking van H.A. Enno van Gelders boek Nederlandse Staten en het Engelse Parlement in verzet tegen vorstenmacht en gevestigde kerk in het Tijdschrift voor Geschiedenis uit 1962. Elders (135) schrijft hij: ‘... if comparative history has been rightly described as one of the most worthwile historical pursuits, it is decidedly also the most difficult’. Wanneer hij zich zelf aan het genre waagt - in ‘Engelse en Franse opstandigheid in de zeventiende eeuw’ uit 1956, dus niet lang na zijn proefschrift over de Fronde - vat hij het zeer behoedzaam aan en schrijft socratische zinnen als: ‘Nu is het goed daarbij zeer voorzichtig te werk te gaan en zich niet haastig naar een conclusie te bewegen’ (130). En in een recent stuk over ‘Dutch Republicanism’ (uit 1985) schrijft hij, met de tegenzin van een man die weet dat het in het verleden toch waarschijnlijk anders toeging dan hij nu denkt: ‘I must try to reach some sort of conclusion’ (232).

Van tellen en meten houdt Kossmann al helemaal niet: in het Festschrift is niet één grafiekje of staafdiagrammetje te vinden, hetgeen ook heel passend is voor een historicus die zich bezighoudt met denkbeelden. Dit betekent echter zeker niet dat Kossmann nieuwe technieken, methoden of zelfs inrichtingen in de historiografie afwijst. Alleen: ook hier blijft hij de afstandelijke beschouwer, die prijst wat hem goed voorkomt en kritiek levert op wat hem niet aanstaat, maar zelf niet snel achter een nieuwe banier aan zal lopen. Zo wordt er afkeurend gesproken over ‘sociological generalisations’ (132) in het opstel over ‘The Singularity of Absolutism’ uit 1976 - op een moment dus dat brede, aan de sociale wetenschappen ontleende, concepten bij vele vakbroeders furore maakten. Afkeer van dogmatisch denken en van vasthouden aan het model om het model komt ook duidelijk naar voren in de bespreking (getiteld ‘Een blik op het Franse absolutisme’, uit 1965) van Porchnevs boek Les soulèvements populaires en France de 1623 à 1648, waarin Kossmann Porchnevs visie op opstanden tegen de absolutistische staat uitvoerig vergelijkt met de zoveel minder ideologisch of in ieder geval anders gekleurde zienswijze van Mousnier.

Bij alle voorzichtigheid en innerlijke distantie schrikt Kossmann er echter niet voor terug het métier van de historicus te karakteriseren, bijvoorbeeld in de openingszinnen van de rede ‘Eender en anders. De evenwijdigheid van de Belgische en Nederlandse geschiedenis na 1830’ (gepubliceerd in 1982). Daar beklemtoont hij het standpunt van de waarnemer, die de historicus toch altijd is, welke poogt het verleden in lijnen en patronen onder te brengen. Het werkelijkheidsgehalte van die lijnen en patronen acht Kossmann zeer betrekkelijk en over een historische waarheid spreekt hij liever niet. Hij illustreert zijn denkbeelden hieromtrent met behulp van het begrip ‘België’ als gehanteerd in Pirenne's boek en het begrip ‘Nederlandse Stam’ van Geyl: ‘Het begrip België is een patroon dat Pirenne gebruikt om het verleden begrijpelijk te maken, het te ordenen. Zo is het begrip Nederlandse Stam een hypothese waarmee Geyl op zijn beurt en zijn manier het materiaal dat ook Pirenne gebruikte, kon schikken, ordenen, begrijpelijk maken ... Uit de chaos van het verleden en met het in het verleden aanwezige materiaal kneedden zijn hun schone beelden, hun België, hun Nederlandse Stam; wanneer deze beelden leven

[p. 534]

schijnen te bezitten, dan is het omdat de beeldhouwers zulke voortreffelijke artiesten waren dat zijn hun leven schenken konden’ (373-374). De historicus is hier Pygmalion geworden, en Kossmann ontpopt zich als een sceptische beschouwer van de kunst der geschiedschrijving. Een scepticus, geen cynicus. Want mild schrijft hij in zijn artikel over ‘Dutch Republicanism’, verschenen in de feestbundel voor Franco Venturi: ‘All of us ought to be so keenly aware of the inextricable complexity of history that we should not criticize a historian for simplifying matters. Of course he does. If he did not he would not be able to say anything meaningful’ (232).

Vanaf het begin schijnt de historicus Kossmann vooral geboeid te zijn geweest door politieke theorieën, die misschien koel-abstract lijken maar bij nader inzien toch verbonden blijken te zijn met een verwarrende en allerminst koele werkelijkheid. Dat wordt duidelijk in zijn debuut ‘De doctrinairen tijdens de Restauratie’ in het Tijdschrift voor Geschiedenis van 1951, dat een precieze analyse van een hele politieke denkwereld behelst, en in het vroege artikel ‘Bodin, Althusius en Parker, of: over de moderniteit van de Nederlandse Opstand’ (uit 1958). Ook veel latere stukken als de Londense oratie ‘In Praise of the Dutch Republic’ (uit 1963) en ‘Volkssouvereiniteit aan het begin van het Nederlandse ancien régime’ zijn zo getoonzet. Het komt mij overigens voor dat Kossmann in de eerste bijdrage op strengere toon over Althusius spreekt dan in de latere. Althusius, die het niet verder heeft gebracht dan een - toegegeven - schitterende samenvatting van de verzetsleer, maar niet de grondslag van de nieuwe Nederlandse staat kon leveren. Ook in een nog eerder geschreven en terecht in de bundel weer afgedrukt stuk over de onschendbaarheid van de koning (‘Over de koning die geen kwaad kan doen’, uit 1962) vindt men deze fascinatie en die koppeling van de theorieën aan de politieke praktijk van Engeland en Frankrijk in de zeventiende eeuw.

Tevens leest men in dit stuk voor een lustrumbundel van een Leids studentendispuut al aardige korte karakteriseringen van mensen, zoals die ook in latere artikelen - niet alleen in de puur biografische bijdragen - en eveneens in het boek De lage landen 1780-1940 (Amsterdam, 1976) te vinden zijn, zoals ‘De grote Milton, die voor niets terugschrok ...’ (122). Want bij alle liefde voor denkbeelden en hun relatie met bepaalde gebeurtenissen en ontwikkelingen verliest Kossmann de mensen niet uit het oog. In een kort herdenkingsartikel uit 1982 noemt hij Hooft ‘een zeer subtiele, maar, zo lijkt het, ten slotte eenvoudige geest’ (195), die wel begreep dat de politieke wetenschap van zijn tijd niet uitblonk in eenduidigheid, maar het toch niet allemaal recht kon vatten. Elie Luzac wordt in de Groningse oratie ‘Verlicht conservatisme: over Elie Luzac’ (uit 1966) gekenschetst als een verlicht publicist, die zich ernstige zorgen maakte over de teloorgang der harmonie in zijn tijd en wereld. In een recensie van de uitgave van Thorbeckes briefwisseling behandelt Kossmann aspecten van diens levensloop en wijst op beslissende momenten daarin (352, 385). De bijdrage over ‘Thorbecke en het historisme’ (uit 1982) brengt een vergelijking van de geestelijke ontwikkelingen en denkbeelden van Thorbecke en Ranke die ons veel leert over beider persoonlijkheden. Achterin de bundel zijn rake en lezenswaardige portretten opgenomen van Huizinga, Renier en

[p. 535]

Kaegi, terwijl Geyl en Gerretson tot leven komen in de bespreking van de uitgave van hun briefwisseling.

Kossmann als recensent is in het Festschrift trouwens ruim vertegenwoordigd. Hij blijft altijd beleefd en in de twee gevallen dat hij meer over het onderwerp van het boek dan over het boek zelf schrijft (Rowens biografie van De Witt en de uitgave van Van der Capellens boek Aan het volk van Nederland door de Wertheims) kan men zich afvragen of hij dat soms met opzet doet. Kritisch is en blijft hij, of het nu gaat om Gerlachs boek Het proces tegen Oldenbarnevelt en de ‘Maximen in den Staet’, Den Tex' Engelse editie van diens Oldenbarnevelt of Voorhoeves Peace, Profits and Principles. Gerlachs boek werd te lang bevonden, Den Tex was niet altijd subtiel genoeg, en Voorhoeve schreef een mooi boek, maar Kossmann kon niet echt met de belangrijkste these instemmen. Niet zonder zelfironie eindigt hij de laatste bespreking dan zo: ‘Ik voel ook niet de illusie bewezen te hebben dat zijn visie op de Nederlandse traditie onjuist is. De geschiedenis is een echoput. Wie haar aanroept, krijgt zijn eigen mening als antwoord terug’ (394). Ja, recenseren is een kunst, en Kossmann bedrijft die niet alleen in boekbesprekingen. Zijn artikel ‘Volkssouvereiniteit aan het begin van het Nederlandse ancien regime’ bevat een diepgaande bespreking van de opvattingen van Quentin Skinner zoals neergelegd in diens boek The Foundations of Modern Political Thought. ‘Dutch Republicanism’ geeft behalve een glasheldere analyse van de ideeën van Pocock en Venturi over het republikanisme ook een kritiek daarop, waarin de ontwikkelingen in de Republiek der Verenigde Provinciën een plaats in de internationale discussie toegewezen krijgen. Het uiterst elegante artikel ‘The Dutch Case: a National or a Regional Culture?’ eindigt met milde kritiek op Prices Culture and Society in the Dutch Republic during the 17th Century.

Aan het begin van het Festschrift staan wat de redactie noemt drie ‘beschouwingen van principiële aard’ (7). Je zou ze ook gewoon essays kunnen noemen. Het zijn de gedegen Huizinga-lezing 1980 over conservatisme (met zijn belangwekkende opmerkingen aan het slot over de historische component in het hedendaagse denken), de uit een losse hand geschreven bijdrage voor een feestbundel ‘Progressiviteit en conservatisme in de Westeuropese staat’ en de licht moraliserende Coornhertrede ‘Tolerantie toen en nu’. In het laatste stuk laat Kossmann zijn publiek duidelijk weten dat er best iets te vertellen is over het vraagstuk der verdraagzaamheid in verleden en heden, maar dat onverdraagzaamheid slechts door praktische maatregelen kan worden ingeperkt: ‘Men moet van een historicus niet verwachten, dat hij uitkomst biedt uit sociale problemen die anderen niet kunnen oplossen’ (57). Toch meent hij op dezelfde bladzijde waar te kunnen nemen dat de ‘samenhang’ in staat, cultuur en gemeenschap zijn toegenomen wanneer het heden met de zeventiende eeuw wordt vergeleken - en de lezer vraagt zich af of Kossmann, de afstandelijke niet-weter, hier even een tipje oplicht van de sluier waarmee hij zijn ongetwijfeld wankel geloof in een zekere vooruitgang der mensheid bedekt. Het hanteren van morele categorieën in de geschiedenis, de vraag naar goed of kwaad, is iets dat Kossmann niet vaak doet. Hij schrijft zelf, dat het moraliseren ons vreemd is geworden (367). En toch ontkomt ook hij in zijn verhandeling ‘Is het Nederlandse

[p. 536]

volk door de scheiding van 1830 ‘wakker geschud’? (uit 1981) niet aan het stellen van de vraag of het ‘goed voor Nederland’ of ‘juist jammer’ was dat België zelfstandig werd (364). Misschien doet hij dat noodgedwongen, om zijn publiek in zo begrijpelijk mogelijke termen toe te spreken.

Aan het eind van het boek staat een opstel dat mij om verschillende redenen heeft getroffen. Het heet ‘Lotgevallen’, beslaat bijna veertig bladzijden en behandelt enige aspecten van het leven van Kossmanns overgrootvader Heinrich Kossmann. Alle scherpzinnigheid, alle diepgang, alle eruditie waarover de auteur beschikt worden in dit, naar ik aanneem recent geschreven, stuk aangewend om een weergaloos portret te schilderen van de emancipatie en de daarmee gepaard gaande verwerving van negentiende-eeuwse burgerlijke idealen in een Duits-joods milieu. Het is gebaseerd op heel knap en ingewikkeld onderzoek en ook nog prachtig geschreven. Meesterstukken ontstaan, zo lijkt het, niet altijd aan het eind van de gezellentijd. Of blijven historici altijd gezel? Kossmann noemt zich ergens in het boek ‘een eenvoudig historicus’. Dat lezend dacht ik aan het Burckhardt-citaat over het historisch métier, dat Kossmann in zijn levensbericht van Kaegi aanhaalt: ‘Vor sich ein Berg der Geschichte, graben sie ein Loch und hinter sich lassen sie einen Haufen Schutt und sterben’. Ik neem graag kennis van de puinhoop die Kossmann heeft achtergelaten en hoop dat er nog wat steentjes bovenop komen.