Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 100

[p. 197]

Jaarrede voorzitter Nederlands Historisch Genootschap, Utrecht 19 oktober 1984

Historici mogen vandaag niet zeggen dat ze worden doodgezwegen. Daarvoor spreekt men ons al te veelvuldig aan: wat we moeten doen, hoe we het moeten doen, waarvandaan we het geld moeten halen. Dat we voor grote plannen oog dienen te hebben in plaats van voor kleine projecten. Dat we daarentegen moeten ophouden dikke dissertaties te schrijven welke gebaseerd zijn op uitputtend bronnenonderzoek, want dat duurt te lang. Het argument is dan dat een promovendus in een andere faculteit sneller tot output komt.

De opeenhoping van op- en aanmerkingen, adviezen en verzoeken tonen tenminste de belangstelling van een deel van de spraakmakende gemeente en de houding van de overheid. We kunnen daarmee ons voordeel doen, want we vernemen uit welke hoek de wind waait. En wat als onze zwakke plekken wordt beschouwd. Alvorens al te dankbaar te worden dienen we de mogelijkheid niet uit te sluiten dat sommige waarnemers in de drukte het spoor bijster zijn geraakt, hun eigen dossiers niet zo gauw konden terugvinden, of te weinig tijd hadden om in een boekhandel rond te kijken. Ik probeer enkele dingen te signaleren vanuit de veronderstelling dat er toch óók tekenen zijn van klimaatverbetering waarop historici actief kunnen inspelen.

Natuurlijk blijft de werkloosheid onder pas-afgestudeerde historici en jonge leraren een afschuwelijk gegeven. Hun vooruitzichten om in hun vak een vaste betrekking te krijgen zijn uiterst slecht. Geen tientallen sollicitanten voor één functie, maar honderdtallen: pas geleden reflecteerden drie-honderd-tien historici op één vacature bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Wat zal het lot zijn van diegenen die een SHO-stipendium beëindigen? Het antwoord op de vraag ‘waarheen’ kan niet gegeven maar zal individueel gezocht moeten worden.

In het onderwijs, zoals het er nu voor staat, is nauwelijks plaats voor beginnende leraren. De positie van het vak geschiedenis is bovendien aanwijsbaar zwakker geworden. Dat is eerder gevolg van het onderwijsbeleid dan van verminderde belangstelling van leerlingen. De exacte wetenschappen en maatschappijwetenschappen kregen ruimer vertrouwen en krediet dan de geesteswetenschappen en dat heeft ook in het onderwijs doorgewerkt. Daarbij kwam dat veel opinie- en beleidsmakers van maatschappelijke verandering en veranderbaarheid een geloofspunt hebben gemaakt. In de ban der geschiedenis wilden zij beslist niet komen. Ook de verzwakking van de culturele functie van de kerkgenootschappen in Nederland is voordelig geweest voor diegenen die van de maatschappijwetenschappen hoge verwachtingen koesterden.

Het kan zijn dat thans meer behoefte rijst aan inzicht in het historisch perspectief van een snel veranderde en veranderende samenleving. De reacties op een typerend overheidsdocument als de nota Gedrags- en Maatschappij-wetenschappen en ook de discussie rond SISWO zijn symptomen dat het heil niet zo gemakkelijk te vinden is. Ook beleidsambtena-

[p. 198]

ren, politici en journalisten krijgen meer oog voor de verhouding tussen continuïteit en verandering. Om slechts één recent voorbeeld te noemen: tijdens de voorbereiding van een beleidsnota onderzoek etnische minderheden kwam als eerste punt naar voren de noodzaak van kennisvorming omtrent minderheidsculturen en hun historie.

De geschiedenis ontlopen kan niet. Bij het grote publiek leeft cultuur-historische nieuwsgierigheid. In een populaire ‘praatshow’ voor de televisie trekt een deskundige die vertelt van een tentoonstelling over de Thracische hof-kunst eerlijker en intenser aandacht dan welk ander ruzie-onderwerp, daarbij inbegrepen de informatie van twee kersverse doctores in de sociale wetenschappen over hun variant van een reeds eerder geleverd bewijs dat mensen zich soms zonder tegenstribbelen als afgerichte dieren gedragen. Het publiek dat naar de musea trekt of een Kerkepad-route volgt bewijst de belangstelling voor het verleden en voor het culturele erfgoed. De bezoekersaantallen van de Willem van Oranjetentoonstelling in Delft en van de collecties en tuinen van het imposante Rijksmuseum 't Loo overtroffen zelfs de optimistische verwachtingen. Oorlogsmusea, regionale musea, ambachtelijke collecties: het zijn trekpleisters. Dat is geen Nederlands verschijnsel, want in de ons omringende landen ziet men hetzelfde. De Franse minister van cultuur sprak deze zomer van een ‘printemps des musées de province’: ook daar een accentverlegging van de ‘beaux arts’ naar volksgebruiken, oude ambachten, woonvormen en vroegere leefgewoonten.

Ik vraag me af hoe historici aansluiting kunnen vinden bij die cultuur-historische gevoeligheid, hoe zij service kunnen bieden en, wellicht voorlopig in free lance sfeer, in regionaal of lokaal verband werk aantreffen. Dat werk hoeft evenmin geschuwd te worden als bijdragen tot wetenschappelijke popularisatie. Het is overigens een misverstand dat Nederlandse historici daarvoor de neus ophalen, zoals onlangs werd geopperd. Met name in de jaren '70 hebben Nederlandse historici met grootscheepse verzamelwerken bewezen dat werk te willen en te kunnen doen. Zij bereikten daarmee telkens oplagen van dertig- tot over de honderdduizend, en dat doen literatuur-historici en kunsthistorici hen voorlopig niet na. Het was bovendien verheugend dat de wetenschappelijke redacties van die werken beslist géén moeite hadden met het vinden van vakgenoten in binnen- en buitenland om een bijdrage te leveren. Ik heb de stellige indruk dat voor die Nederlandse redacteuren en auteurs even sterk geldt als wat Heldring over ten voorbeeld gestelde Engelse historici schreef, n.l. dat het mensen waren die een reputatie te verliezen hebben en er kennelijk plezier in scheppen, zonder schaamte (vals of niet) zulke boeken te schrijven.

Wat het wetenschappelijk onderzoek betreft lijkt de situatie op het eerste gezicht niet zeer ongunstig. De Stichting Historisch Onderzoek geniet vertrouwen en van haar mag niet onvermeld blijven dat ze als enige ZWO-stichting op het terrein van de alpha-gamma wetenschappen voor de procedure van toetsing achteraf in aanmerking komt. Dat is wèl een verschil met de situatie dat op strikte wens van de minister en zijn beleidsambtenaren voor de vf-programma's buitenlandse deskundigen, en geen anderen, als beoordelaars dienden op te treden.

Geld voor historisch onderzoek is er altijd te weinig, maar in de tegenwoordige situatie van 's lands schatkist is het al iets als er geen teruggang van middelen is. Daar staat wel tegenover dat veel méér mensen staan te dringen om hetzelfde geldvolume. Anderzijds is het onbevredigend dat tijdens de eerste ronde van de nieuwe Constantijn en Christiaan Huygens-stipendia, bedoeld voor de z.g. lost generation van zeer begaafde jonge wetenschapsbeoefenaren, géén van de zes aanvragen voor historici werd gehonoreerd. Zou de structurering in aandachtsvelden en vf-programma's inderdaad van zodanige invloed zijn dat we te sterk gaan denken in termen van kleine en concrete projecten en zou dat gaan

[p. 199]

ten koste van durf en vernieuwing? Zou het tekort aan faciliteiten voor onderzoek van senior-historici aan Nederlandse universiteiten doorwerken als het gaat om probleemontdekking?

Onderzoek-opdrachten buiten de eerste en tweede geldstroom hebben historici niet geschuwd, hoewel de positie van de geesteswetenschappen in de derde geldstroom zwak is. Ook de overheid biedt historici werk. Het ministerie van defensie heeft zijn sectie militaire geschiedenis en een afdeling maritieme historie. Onder het ministerie van verkeer en waterstaat ressorteren het bureau geschiedschrijving van de centrale directie van PTT en ook het bureau coördinatie geschiedschrijving van de hoofddirectie van rijkswaterstaat. Het ministerie van onderwijs en wetenschappen biedt steun door opdrachten te verlenen die door de rijkscommissie voor de vaderlandse geschiedenis worden uitgelokt. De ene minister laat de geschiedenis van het koninkrijk tijdens de tweede wereldoorlog schrijven. Een andere bewindsman laat de zaak-Weinreb en de affaire-Menten nader onderzoeken. Daarmee gaven en geven vakgenoten bewijzen van maatschappelijke dienstverlening. Natuurlijk is het wel zo dat voor dit soort werk de opdrachtgever zich tot een bepaald historicus wendt, niet tot bijvoorbeeld een vakgroep of subfaculteit. Als historici van een directeur-generaal (die uiteraard weet hoe dat op zijn ministerie tot nu toe gebeurt) miljoenen-opdrachten moeten binnenhalen, zal dat - vergis ik mij niet - problemen kunnen opleveren. Een minister die er over denkt de geschiedenis van zijn departement tegen betaling te laten schrijven en dat werk uit te besteden aan een subfaculteit-geschiedenis kan zich gemakkelijk verkijken op de implicaties. En het blijft een grote vraag of het bedrijfsleven inderdaad een subfaculteit zal benaderen in plaats van een bepaalde historicus. Om in dit verband het beleid en de praktijk ten voorbeeld te stellen van opdrachten die vakgroepen uit de faculteiten voor sociale wetenschappen tot voor kort ten deel vielen, is wellicht niet operationeel en effectief. Dat ik het er overigens mee eens ben dat ook historici de blik naar buiten richten en opdrachten moeten kunnen verwerven zonder dat zulks gaat ten koste van de kwaliteit van het onderzoek, is een andere zaak. Ik vermoed alleen dat in de geesteswetenschappen de persoon van de onderzoeker, de auteur, voor het eindprodukt een grotere rol speelt dan dat het geval is bij onderzoeken in de sociale wetenschappen. Dat Philips, de Nederlandsche Bank of een commerciële uitgeverij een lucratieve opdracht zal geven aan een van de subfaculteiten geschiedenis in plaats van een door hen gewenste historicus, zie ik voorlopig niet gebeuren.

Al pleit ik dus voor verhoogde activiteit en dienstverlening van historici in de cultuurmaatschappelijke sfeer, ook buiten het onderwijs, en al ben ik de laatste om te beweren dat historici zich tweemaal moeten bedenken alvorens een onderzoekopdracht uit te lokken of te aanvaarden, toch teken ik aan dat de band tussen onderzoek en onderzoeker in de geesteswetenschappen van andere aard kan zijn dan in overige disciplines. En onder erkenning dat in de wetenschap evenals in de kunst op bestelling uitstekend werk geleverd kan worden, toch heb ik het meeste vertrouwen in wat goede historici zèlf als onderwerp van studie kiezen. Die problematiek raakt ook ons genootschap. Ik kom daar zo dadelijk op.

De Willem van Oranje-herdenking van het afgelopen jaar heeft het bestuur van het NHG de nodige tijd en aandacht gekost. Onder de attente leiding van de voorzitter van het nationale herdenkingscomité, mr. R. Gallas, hebben de heer Groenveld, mevrouw Van der Plaat en ikzelf sinds september van het vorig jaar elke veertien dagen in Delft aan de vergaderingen van het comité deelgenomen. Aangezien het comité in meerderheid was samengesteld uit vertegenwoordigers van een aantal departementen, lag het voor de hand dat de drie vertegenwoordigers van het NHG voor het historisch-wetenschappelijk deel werden

[p. 200]

aangesproken. Dat betrof in niet geringe mate de begeleiding van de grote tentoonstelling in Delft en later in Brussel, de organisatorische voorbereiding van de nationale evenementen en voorts de inpassing van ons eigen congres en van het gedenkboek van onze medeleden Van Deursen en De Schepper in het kader van de nationale herdenking. Te noemen is verder de advisering omtrent munt en postzegel, de voorbereiding van het programma voor de stijlvolle herdenking op 10 juli tijdens welke ondermeer ons medelid Schöffer een rede hield. Het nationaal comité is tegenslag niet bespaard gebleven. Ik herinner aan het plotseling overlijden van de directeur van het museum Prinsenhof, enkele weken vóór de opening van de tentoonstelling, en aan het onverwacht wegvallen van de ambtelijke secretaris, juist in de periode dat de organisatie van de tiende juli op toeren kwam. Groenveld kon voor het eerste, mevrouw Van der Plaat voor het tweede probleem wezenlijke assistentie bieden. In minder bevredigende mate kon vanuit ons Genootschap handreiking worden geboden toen bleek dat de lesbrief over Willem van Oranje, welke door het ministerie van onderwijs en wetenschappen voor leerlingen van de hoogste klassen van de lagere scholen werd samengesteld, verbetering behoefde. Toch mag het Genootschap niet ontevreden zijn over deze herdenking: het is gegaan zoals wij hebben gehoopt en nagestreefd, toen wij de regering aandacht vroegen voor de stichter van onze staat, voor hem die nationaal symbool is.

Andere herdenkingen staan voor de deur. Zal het jaartal 1787 wellicht de belangstelling voor de patriottentijd hernieuwen? Voor de herdenking van de Franse revolutie in Nederland is reeds een beroep op medewerking van het Genootschap gedaan. Het bestuur meent dat een congres over de periode 1780-1813 bijvoorbeeld in 1989 zinvol kan zijn en dat in zo'n kader de betekenis van de Franse revolutie uitdrukkelijk aan de orde kan komen. Ik heb het dan nog niet gehad over de aandacht die vanuit Leiden gewijd zal worden aan de herinnering aan de Glorious Revolution. Met nog vers in het geheugen de herdenkingen van de Unie van Utrecht, van Hugo de Groot, het Bicentennial, onlangs van Joan Derk van der Capellen en met vóór ons de nationale viering van onze bevrijding in mei van het volgend jaar, rijst onvermijdelijk de vraag of het eind niet zoek raakt. Moet het Nederlands Historisch Genootschap als impressariaat voor herdenkingsfeesten fungeren? Ik ben benieuwd of en hoe we over twee-en-een-half jaar terugdenken aan de politionele actie en hoe in 1989 wordt stil gestaan bij de souvereiniteitsoverdracht aan Indonesië. Het zou natuurlijk merkwaardig zijn wanneer we de Franse revolutie plichtmatig wél herdenken maar deze gevoelige gebeurtenissen ontwijken. Anderzijds waarschuw ik voor overbelasting door herdenkingsactiviteiten. Onze congres-agenda mag niet geblokkeerd geraken. We moeten in staat en in de gelegenheid zijn vanuit ons Genootschap nieuwe genres en verwaarloosde onderdelen van het historisch panorama te tonen. Tenminste onze bronnencommissie en de congrescommissie, en natuurlijk de Bijdragen kunnen in dit opzicht stimulerend optreden.

Ik meen dat we actief horen te zijn in dienstverlening, waar we de kans krijgen, dat we moeten profiteren van de publieke belangstelling, maar dat wetenschappelijke vernieuwing die bij de individuele onderzoeker ontstaat en in discussie tussen vakgenoten formulering krijgt het sterkst bevorderd moet worden. Ook in en vanuit het Nederlands Historisch Genootschap.

A.F. Manning