Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 96

[p. 176]

Jaarrede voorzitter Nederlands Historisch Genootschap Utrecht 31 oktober 1980

DAMES EN HEREN

Ik open de jaarvergadering van het Nederlands Historisch Genootschap. Ik moet mijn werk als verslaggever vandaag helaas beginnen met de herdenking van twee ereleden die ons in de zomer en de herfst zijn ontvallen: prof. F.L. Ganshof en prof. J.H. Kernkamp. In 1967 sprak prof. Ganshof in Utrecht voor de jaarvergadering van het Genootschap. Prof. Kernkamp, toen de voorzitter, leidde hem in op de tactvolle manier waarop men een beroemd man pleegt in te leiden: namelijk door te zeggen dat het nauwelijks nodig is dat te doen. Het was inderdaad niet nodig. Ganshof was een beroemd man. Wanneer wij hem hier vandaag mogen herdenken dan is dat natuurlijk niet omdat hij in zijn lange loopbaan tweemaal voor ons Genootschap gesproken heeft maar omdat in zijn erelidmaatschap het respect van de Nederlandse historici werd uitgedrukt voor een groot wetenschappelijk oeuvre en voor een zeer levendige en boeiende persoonlijkheid. Het eerste, het werk, is blijvend maar ook de herinnering aan zijn originele figuur zal op een of andere manier nog generaties lang in de herinnering voortleven. Het erelidmaatschap van Kernkamp bracht niet alleen respect voor oeuvre en persoon tot uitdrukking maar ook dankbaarheid voor wat hij ten bate van het Genootschap had gedaan. Tientallen jaren lang heeft Kernkamp als Eerste Secretaris het Genootschap gediend. Hij werkte toen samen met C.D.J. Brandt aan wiens voorzitterschap tot grote ontsteltenis van allen door zijn plotselinge overlijden in 1966 een abrupt einde kwam. Kernkamp volgde hem op. Hij vertelde in zijn eerste jaarrede met humor over zijn herinneringen aan de bestuursvergaderingen van kort na de oorlog onder Brandts leiding, over de plechtstatigheid waardoor die nog steeds werden gekenmerkt, over de langzame verandering van toon die zich ging manifesteren, de groeiende zakelijkheid en efficiency. Maar kort nadat Kernkamp het voorzitterschap had moeten overnemen, veranderde er nog veel meer en werd het Historisch Genootschap tot het Nederlands Historisch Genootschap zoals wij het nu kennen. Kernkamp, de laatste voorzitter van het oude bestel, bleef het ook in zijn nieuwe gedaante zeer trouw. Wij rekenden bij de jaarvergaderingen op zijn aanwezigheid en zijn belangstelling en verheugden ons over de vriendelijk positieve kijk op wat zijn opvolgers probeerden te doen. De hele na-oorlogse geschiedenis van het Genootschap heeft mij mee helpen vorm geven en hij hield van het Genootschap om de continuïteit ervan zowel als om zijn bereidheid tot verandering. Ook bij zijn overlijden kan het ons tot troost zijn dat zijn werk zonder enige twijfel bestudeerd zal blijven zolang er mensen zijn die zich met de Europese geschiedenis bezig houden. Niemand die inzicht wil krijgen in de politiek-economische geschiedenis van Europa omstreeks 1600 zal kunnen nalaten Kernkamps Handel op den vijand op te slaan.

[p. 177]

In het afgelopen jaar heeft het Genootschap niets sensationeels meegemaakt. U vindt in de stukken veel gegevens over publikaties en werk in voorbereiding. Ik vraag even uw aandacht voor het feit dat wij hebben besloten een nieuwe reeks op te zetten waarin wij bibliografische hulpmiddelen willen publiceren. Eén deel daarvan, dat onder auspiciën van de bronnencommissie staat, is al een ouder project: de lijst van Nederlandse verhalende bronnen uit de middeleeuwen. Het zal spoedig gereed zijn. Daarnaast wil het Genootschap de voortreffelijke kritische ‘Surveys of recent historical works on Belgium and the Netherlands’ die al jaren lang in de Acta Historiae Neerlandicae verschijnen, in een bundel bijeenbrengen. De lezer die deze bundel doorneemt, krijgt, menen wij, een sneller inzicht in de ontwikkeling van ons vak en de waarde van onze produktie dan wanneer hij uitsluitend de recensierubrieken van de grote tijdschriften ter beschikking heeft. Aangezien de Acta, nu omgedoopt tot The Low Countries History Yearbook, door Nederlandse historici over het algemeen niet regelmatig worden geconsulteerd (zoals gegeven de doelstelling van de Acta ook volkomen begrijpelijk is) leek het ons nuttig het bibliografische en kritische materiaal te verzamelen en als een boekwerkje op de markt te brengen. Wij hopen dat het zal worden gebruikt. Voorts streven wij ernaar de oude publikaties van het Genootschap zelf beter toegankelijk te maken door een systematisch overzicht van wat er sinds 1846 voor belangrijks in onze diverse uitgaven is verschenen. Het is de bedoeling dat we daar in 1981 mee klaar komen. Ten slotte dienen wij een register te maken op de eerste tien jaren van de BMGN. Voor al deze bezigheden zijn we deels afhankelijk van het rijkssubsidie, deels echter van de bereidheid van de historici om deze werken aan te schaffen. Wij zullen zulke initiatieven namelijk niet kunnen voortzetten wanneer uit de verkoopcijfers zou blijken dat er eigenlijk weinig belangstelling voor bestaat. Dit klemt te meer omdat ook het NHG de gevolgen ondervindt van de bijzonder moeilijke financiële situatie waarin het rijk op dit moment verkeert. Wij hebben op het laatste ogenblik, in feite drie dagen voor deze vergadering, enige bezuinigingen moeten doorvoeren die door kortingen nodig waren geworden. Gelukkig schijnen zij voorlopig de kern van onze bedrijvigheid niet aan te tasten. Wilt u meer over deze zaken weten, dan zal de penningmeester u er tijdens de huishoudelijke vergadering het nodige over kunnen vertellen.

Het is een goede gewoonte, vind ik, om tijdens deze rede enkele complimentjes uit te delen. Of het voor het auditorium aardig is om daarnaar te luisteren, weet ik niet. Het is echter in elk geval aardig ze uit te mogen spreken. En het heeft ook zin. Dit genootschap is een vereniging. Wij prijzen ons gelukkig in mevrouw Van der Plaat en haar helpers een professionele staf te bezitten die zich tot een werkelijk centrum van ons werk heeft ontwikkeld. Maar die staf dient ten slotte om mee te helpen uitvoeren en mee te helpen vormen wat door de leden op touw wordt gezet, wordt beslist en wordt gedaan. Vandaar onze totale afhankelijkheid van onze vele commissies en onze talrijke commissieleden. Deze leden wisselen nogal snel, geheel volgens onze reglementen. Dat heeft nadelen. Het heeft ook voordelen omdat het velen onder ons de gelegenheid geeft op een of ander tijdstip een of andere verantwoordelijkheid op ons te nemen. Al blijven onze commissieleden over het algemeen echter niet heel lang aan, zij blijken vaak bij hun aftreden een blijvende invloed te hebben uitgeoefend. Ik dank daarom de heer Willemsen die aftrad als redactielid. Hij was een dergenen die de vestiging van ons kantoor in de Koninklijke Bibliotheek sterk hebben bevorderd. Dit is een bijzonder gelukkig initiatief geweest en het zal dat in nog grotere mate blijken te zijn als onze staf met al zijn paperassen volgend jaar meeverhuist naar het nieuwe bibliotheekgebouw, vlak bij het Algemeen Rijksarchief, vlak bij het bureau van de Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis, in dagelijks contact met de beste verzamelingen historisch materiaal beschikbaar in ons land en geconcentreerd in de beste gebouwen daar-

[p. 178]

voor expres gebouwd. Ik dank voorts prof. Baelde die helaas om gezondheidsredenen afscheid moest nemen van de redactie der BMGN. Ook in de bronnencommissie hebben de laatste tijd enige mutaties plaats gehad. De heer Kersten trad vorig jaar al af na een zeer actief en vruchtbaar lidmaatschap. Dit jaar volgde hem de heer J.G. Smit, die als secretaris der commissie, en in feite veel meer dan dat, belangrijk werk heel verricht en - deels in samenwerking met de heer Kersten - de lancering van de Nederlandse Historische Bronnen met succes heeft verzorgd. Zij kunnen beiden terugzien op goede en tastbare resultaten. Wij zijn hun daarvoor dankbaar. Ten slotte dank ik prof. Klein die in het voorjaar afscheid nam als voorzitter van de congrescommissie en dat, geheel in zijn stijl, met enig vuurwerk heeft gedaan door in de Erasmusuniversiteit een congres over Herrijzend Nederland te organiseren dat door honderden deelnemers werd opgefleurd. Ik wens dr. Bootsma die wij tot onze vreugde bereid hebben gevonden hem op te volgen, veel genoegen en inspiratie.

Om ten slotte mijn taak als verslaggever te voltooien herinner ik er aan dat van 10 tot 17 augustus 1980 in Boekarest het vijftiende Internationale Congres voor Historische Wetenschappen plaats had. Waarschijnlijk hebben velen van u in de dagbladen interessante artikelen aangetroffen waarin Nederlandse deelnemers hun indrukken over deze bijeenkomst beschreven hebben. U zult ook in deze BMGN een kort verslag gedrukt vinden. Ik hoef u daarom nu niet met een nabeschouwing te vervelen. Het zou ook een wat melancholieke nabeschouwing worden, geen goede toon dus op de ochtend van een nog lange dag. Het zestiende congres zal in 1985 worden gehouden en wel ergens in West-Duitsland. En daarna? Niet in Europa waarschijnlijk. In Zuid-Amerika misschien, misschien in Azië. Vóór het jaar 2000 zullen we deze vergadering in Europa wel niet terugzien. Wellicht is dat voor de jongeren onder ons een stimulerende gedachte. Zij kunnen zich in elk geval voorbereiden op avontuurlijker en exotischer vormen van wetenschapstoerisme dan tot nu toe in ons vak beschikbaar waren.

Ik kom nu tot het thema van vandaag. Zoals het programma aanduidt is dit van enigszins theoretische aard. Dat is geen opzet geweest maar heeft zich min of meer toevallig zo ontwikkeld. Toen het programma echter op deze manier gestalte bleek te krijgen heeft het bestuur dit toegejuicht. Wij geloven bepaald niet dat het de missie van deze vergadering is om elk jaar de pols van de geschiedwetenschap te voelen en te bestuderen of zij nog goed functioneert. Maar zo nu en dan kan het geen kwaad eens na te gaan wat we eigenlijk aan het doen zijn. Nu weet ik op het ogenblik natuurlijk niet wat de sprekers straks ons daarover zullen vertellen. Opvallend is echter wel dat in de titels van beide lezingen woorden voorkomen die in ons milieu enkele jaren lang weinig frequent en met weinig klem werden gebruikt. Cultuurgeschiedenis en historisme, het zijn termen die, meen ik, de laatste tijd enige weerstand opriepen of enige verlegenheid. Ik ben benieuwd op wat voor toon onze inleiders ze zullen uitspreken. In dit verband is het wellicht niet onnuttig te vermelden dat zowel in de inleidende voordracht van de voorzitter van het congresbestuur te Boekarest - professor Karl Erdmann - als in de discussie over een van de grote thema's - genaamd: de taal van de historicus - de woorden historisme of neo-historisme en vertellende geschiedenis in vrij positieve zin werden gebruikt. De toehoorders daar waren geneigd daaruit af te leiden dat gepoogd wordt voor dit soort vormen van historiografie opnieuw een zekere mate van legitimatie te zoeken nadat zij een jaar of wat geleden dreigden te worden veroordeeld als ouderwets en zelfs, in de voorstelling van sommigen ook in Nederland, als totaal onwetenschappelijk. Wie herinnert zich niet hoe Kees Bertels in 1973 proclameerde dat de historicus met gerust hart kon ophouden zijn lezers een narratieve geschiedenis, een literair gestileerd verhaal te presenteren en voortaan een wetenschappelijk tekstboek diende af te

[p. 179]

leveren ‘toegelicht met tabellen, kaarten, berekeningen, modellen, tablo's en diagrammen’? (Geschiedenis tussen structuur en evenement, blz. 23) Over de juistheid van deze visie heerste toen al twijfel; hij is blijkbaar niet afgenomen.

Het zou dwaas zijn uit het misschien toevallige woordgebruik in ons programma en uit de misschien onrepresentatieve uitspraken op een ongetwijfeld onrepresentatief congres de vergaande conclusie te trekken dat we al weer in een nieuwe fase in ons vak zijn aangekomen. Mijn opmerking is alleen bedoeld als een inleiding tot een korte beschouwing over de aard van de beweging die onze wetenschap de laatste tientallen jaren meemaakt. Historici van mijn generatie zijn er sinds hun studietijd aan gewend dat zij om de paar jaar sommigen van hun collega's tot revolutionairen zien worden. Hoeveel revoluties zijn er sinds 1945 in de geschiedenis afgekondigd? Nu zal iedereen die om zo te zeggen van jongs af aan aan dit soort pronunciamento's is gewend, op den duur de neiging gaan voelen zich er niet al te zeer meer over op te winden. Hij zal zonder twijfel met de grootst mogelijke belangstelling kennis nemen van het nieuwe dat wordt aangeboden maar aarzelen of hij het moet beschouwen als een dramatische omkering van onderzoeksmethoden en onderzoeksresultaten. Hij zal in de loop der jaren waarschijnlijk de indruk hebben opgebouwd - of die indruk juist is, laat ik in het midden - dat het, gegeven de zeer tegenstrijdige inzichten over wat de crisis van de geschiedwetenschap heet en gegeven de tegenstrijdigheid van de vele revolutionaire programma's die naar aanleiding van deze zogenaamde crisis werden opgesteld, zowel met de crisis als met de revoluties nogal meevalt. Er is de laatste 35 jaar in ons vak natuurlijk geweldig veel gebeurd; het is echter bepaald niet onherkenbaar veranderd. Wat de mensen op het Internationaal Congres van 1980 elkaar vertelden verschilde voor een deel zonder twijfel van wat zij op dat van 1950 tegen elkaar zeiden maar veel ervan zou ook in 1950 binnen het bevattingsvermogen van de deelnemers hebben gelegen, behalve waarschijnlijk de gespecialiseerde vaktaal of tekentaal van vooral econometrici die toen, in dat tijdvak van voor de hegemonie der computers, misschien ook nog niet in moderne formules was uitgewerkt en trouwens ook nu voor velen van ons onverstaanbaar is.

De vraag die ik wil stellen zonder enige hoop haar bevredigend te kunnen beantwoorden is deze: bestaat er eigenlijk op empirische of theoretische gronden enige reden te menen dat onze wetenschap ooit een werkelijk revolutionaire wending of vernieuwing heeft meegemaakt of zal meemaken, ooit, om het zo te zeggen, een paradigmawisseling heeft gekend of zal kennen? Het is zonder twijfel herhaaldelijk beweerd dat een dergelijk verschijnsel zich heeft voorgedaan. We hoeven maar te denken aan de visie van Meinecke op de opkomst van het historisme omstreeks 1800 - volgens hem immers een van de grootste geestelijke revoluties die het Europese denken heeft gekend en na de protestantse hervorming de grootste daad van de Duitse geest - wij hoeven daaraan maar te denken om in te zien dat ook de geschiedwetenschap soms wordt verondersteld een of andere copernicaanse wending te hebben beleefd. Aan de andere kant is er, ook in de BMGN (XCI, 1976, blz. 91), al eens op gewezen dat het onverstandig zou zijn de terminologie van Kuhn in ons vak in te voeren omdat deze op de natuurwetenschap betrekking heeft en omdat in ons verband begrippen als ‘paradigma’ en ‘paradigmawisseling’ en ‘normal science’ eenvoudig geen zin hebben. Ik hoed me er echter voor hier verder op in te gaan. Ik wil liever even peinzen over een element van meer personele aard.

Het valt me steeds weer op dat wij, als wij de geschiedenis van de geschiedwetenschap bestuderen en dat met respect en bewondering doen, desalniettemin geen figuren schijnen te vinden die er zo centraal in staan als in de natuurwetenschappen Newton of Einstein, in de sociologie Comte of Max Weber, in de theologie Thomas van Aquino of Karl Barth. Ik bedoel dit een klein beetje ernstiger dan het lijkt. Dit is namelijk niet het simpele spelletje

[p. 180]

dat wij zo vaak met elkaar spelen wanneer we kiezen wie de grootste is, Mozart of Beethoven, Schiller of Goethe, Ranke of Burckhardt. Het is natuurlijk zinloos vakgenoten op zo'n manier op een ladder van uitnemendheid te willen plaatsen; a fortiori is het zinloos de grootheid van Ranke met die van Newton te vergelijken of de grootheid van Toynbee met die van Einstein. Wel echter is het misschien mogelijk de effecten van de grootheid van deze mensen op de ontwikkeling van de vakken die zij beoefenden, met elkaar te vergelijken en dan is de conclusie, dunkt me, direct duidelijk: de geschiedwetenschap wordt niet door genieën voortbewogen. Ik kan me niet voorstellen dat iemand bereid zou zijn te beweren dat Ranke of Mommsen of Braudel evenveel invloed op de ontwikkeling van ons vak hadden als Newton op die van de natuurkunde of Kant op die van de wijsbegeerte of Calvijn op die van de theologie.

Hoe komt dat? Men kan het in zeer algemene zin op twee manieren verklaren, namelijk òf uit de aard van onze wetenschap òf uit de aard van haar beoefenaars. Zoekt men de oorzaak in de aard van het vak dan kan men wijzen op de gigantische maten van zijn object. Het komt me voor dat dit feit alleen al enigszins doet begrijpen waarom we in de geschiedenis van onze discipline geen radicale wendingen kunnen verwachten, noch interpretatieve noch methodische. Natuurlijk, het is herhaaldelijk geprobeerd zulke wendingen wel tot stand te brengen maar het is een gemeenplaats als ik constateer dat dit nooit gelukt is. Dat spreekt goed beschouwd ook van zelf. Zo'n wending immers zou betrekking moeten hebben op het geheel van de wereldgeschiedenis, niet slechts op een of ander onderdeel ervan; zij zou moeten worden aanvaard en toegepast door het overgrote deel van de levende historici in alle werkzaamheden van hun specialismen. Het hoeft geen betoog dat zo iets ondenkbaar is.

Men kan, zoals gezegd, de eigenaardige wijze waarop ons vak zich voortbeweegt ook proberen te verklaren uit de aard van degenen die zich er toe aangetrokken voelen en soms speel ik met de gedachte dat waarlijk creatieve genieën geen vakhistorici worden. Of laat ik het anders zeggen: ik ben er in gemoede van overtuigd dat uitzonderlijk scheppende individuen het beste van hun denkkracht niet aan de vakmatige beoefening van de geschiedenis zullen wijden maar ik aarzel dat met enige nadruk te formuleren omdat ik niet zou weten hoe het in een wetenschappelijk schoon schijnende vorm te brengen en evenmin hoe het zo te stellen dat het niet onaangenaam klinkt. Ik bedoel er namelijk niets onaardigs mee.

Deze paar opmerkingen dienen alleen om duidelijk te maken dat wij, indien het al waar zou zijn dat er op het ogenblik ook theoretisch meer positiefs over narratieve geschiedenis, cultuurgeschiedenis en historisme te zeggen zou zijn dan enkele jaren geleden mogelijk leek, dit niet moeten interpreteren als de zoveelste revolutie sinds 1945. Met andere woorden, dames en heren, ik hoop op levendige en uitdagende voordrachten, ik hoop op hartstochtelijke discussie, ik hoop echter ook op uw instemming met mijn conclusie dat het ten bate van de voortgang der geschiedeniswetenschap bepaald niet nodig is daar bloed uit te laten vloeien.

E.H. Kossmann