Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 93

[p. 127]

Recensies

G. Asaert, e.a., ed., Maritieme geschiedenis der Nederlanden, I, Prehistorie, romeinse tijd, middeleeuwen, vijftiende en zestiende eeuw (Bussum: De Boer Maritiem, 1976, 369 blz., f 95. - in serie, f 115. - als los deel, ISBN 90 228 1947 7); II, Zeventiende eeuw, van 1585 tot ca 1680 (Ibidem, 1977, 389 blz.).

As a member of the ‘Comité van aanbeveling’, I should be able to claim some responsibility for the planning of this important and innovative work. But candour compels me to admit that I had nothing to do with it, beyond figuratively affixing a belated nihil obstat.

The need for a new standard maritime history in the broadest sense of the term, is sufficiently obvious. The classic works of De Jonge, Backer Dirks, and Mollema, all concentrated on the purely naval aspects, with sea-battles as their centre-pieces. Admirable in their respective days and generations, they are now outdated in most respects. The time has come for a standard work of more encyclopedic scope, embodying the results of recent research in many fields with which those writers had little or no concern. Judging by these first two volumes, the Maritieme Geschiedenis der Nederlanden will fully supply this want.

The whole work will comprise four volumes, of which the first two have already appeared. Volume III will deal with the eighteenth century and with the first half of the nineteenth, thus covering the change from sail to steam. The fourth volume will cover the second half of the nineteenth century and down to the present day. Where terminal dates are given, they are, of course, approximate, and contributors have some leeway on either side.

The structure of each volume is thematic, save for the first three chapters of vol. I, where the relative scarcity of source-material before the early fifteenth century has led the editors to adopt a chronological sequence to c. 1400. The thematic structure is followed for the remaining (and longer) portion of volume I, and the same themes are handled in the same sequence in the following volume. Each volume opens with a general introduction, followed by chapters in fixed thematic sequence, beginning with an analytical description of the various types of ships in the period concerned. Then follow chapters on ship-building and shipwrights; ship-owning, and harbours; maritime insurance and maritime law (though these two sections are missing from volume II, and will be covered in volume III, for reasons not explicitly stated). Then come chapters dealing with the socialeconomic conditions of seamen ashore and afloat; navigation and seafaring, beginning with charts and instruments; the fisheries, both coastal and deep sea; the admiralties and naval administration; the various forms of maritime warfare, including privateering and

[p. 128]

piracy. In short, a very comprehensive coverage. A critical and selective bibliography for each chapter is given at the end of each volume. The bibliographies make no claim to completeness, but they take account of all important recently published work, including books and articles in several languages. They form a most useful guide to further reading. As such they have enabled the editors and contributors to omit footnotes to the text, since this is a work of haut vulgarisation and not a pioneer publication of original and specialised research.

The contributors are mainly Dutch and Belgian, but include three foreigners. They are all established experts in their respective fields, and they have admirably discharged the assignments which have been given them. The numerous illustrations have been very carefully selected, and great pains have been taken to ensure their immediate relevance to the text - something not always apparent in ‘coffee-table’ books of this kind. They range from the very familiar to the totally unfamiliar (at least to this reviewer...). Linedrawings, sketch-maps and plans, help to clarify the text in appropriate places. Incidentally, some of the birds'-eye views of sixteenth- and seventeenth-century towns reproduced here, seem to rival twentieth-century aerial photographs in accuracy. The quality of reproduction is very high, including the colour-plates. Paper, typography, and layout are also of the highest standards. All this is inevitably reflected in the price (Dfl. 95 before publication, 150 after). Though high, this is reasonable enough, considering the wealth of information and illustration, to which the reader can frequently and advantageously return for consultation, in all probability for many years to come.

Regarding the two volumes now under notice, the fall of Antwerp and the closing of the Schelde clearly symbolise the shift of maritime power and influence from the South to the North. The resultant extraordinary maritime expansion and flowering of the Dutch Republic during its ‘Golden Century’ is covered in volume II. The shift is also reflected in the weighting of the respective contributors. Belgians slightly predominate in volume I; whereas volume II is almost entirely written by their northern colleagues. This work designedly omits any detailed consideration of inland craft (whether on river, canal, or lake), save where some account of them is needed to explain the development of coastal or ocean-going shipping.

Readers who approach these sumptuous volumes with high expectations will not be disappointed. This reviewer is primarily interested in the seventeenth century, so he learned more from the first volume; but both contain much fascinating textual and pictorial information, as indicated above. The contributors are fully aware of the great importance of social-economic factors as integral parts of maritime history. They have accordingly made full use of such invaluable works as J.A. Van Houtte's Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen (1964), J. Craeybeckx, Un grand commerce d'importation: Les vins de France aux anciens Pays-Bas (1958), and the invaluable AAG-Bijdragen, typified by A.M. Van der Woude, Het Noorderkwartier (1972), and J.A. Faber, Drie Eeuwen Friesland, 1500-1800 (1972).

Whereas earlier works on maritime history, as mentioned previously, concentrated heavily on sea warfare and on voyages of discovery, the balance is here redressed, though not unfairly so. For example, in volume I the activities of the seabeggars and the warfare in 1568-85, which are so copiously narrated by older historians, are here briefly recounted on pages 326-335. More space is devoted to ship-building and shipwrights (155-179) and to maritime insurance (206-219). Fair enough. Similarly, in volume II, the three great wars with England, which are amply covered in previous works, are summarily dismissed on pages 346-354. Even in these few pages, more lines are devoted to criticising Obdam

[p. 129]

as a fleet commander against Sweden in 1658, than to any of the great Anglo-Dutch seafights. The greatness of De Ruyter is (rightly) taken for granted; but a convincing word is put in for the undeserved neglect of the versatile Laurens Reael.

In contrast, we are given vital information about the life on board merchantmen, warships, and Indiamen; methods of recruiting; comparisons of rations and pay-scales with workers ashore and afloat, sometimes in tabular form; incidence of mortality and disease, etc. For most of the seventeenth century, the largest employer was the VOC (9,000 sailors in 1644, and 15,000 c. 1680), though this figure was briefly exceeded by sailors serving in the navy during the summer campaigns of the Anglo-Dutch Wars. It is clear that the Indiamen, and to a lesser extent the Navy, were largely manned by a proletariat living on the edge of subsistence, and including large numbers of foreigners from countries where poverty was even worse. On the other hand, the men manning the whalers, and the merchantmen to the Baltic and Mediterranean, were usually better paid, better fed, and better treated, with a better chance of adequately maintaining families ashore and seeing them more often. Throughout the seventeenth-century, there was a surplus of labour ashore and afloat. Consequently, there was no lasting labour unrest, nor any systematic efforts to improve the often appalling conditions aboard the overcrowded Indiamen and warships.

The high standards set and achieved by these two volumes give every confidence that the remaining two will be equally informative. The editors explicitly disclaim that the Maritieme Geschiedenis der Nederlanden will constitute the last word on the subject for all time. But it will certainly remain the standard work for a great many years. It can be warmly recommended as a sound and enjoyable investment.

C.R. Boxer

A.N. baron de Vos van Steenwijk, Het geslacht de Vos van Steenwijk in het licht van de geschiedenis van de Drentse adel (Assen: Van Gorcum, 1976, 490 blz., f 95. -, ISBN 90 232 1273 8).

Dit is een schitterend uitgegeven, genealogisch werk over een geslacht, dat in vele perioden van de vaderlandse geschiedenis belangrijke ambten heeft vervuld en grote diensten aan het volk heeft bewezen. De opzet is zoals men die van een genealogisch werk mag verwachten. In twaalf hoofdstukken worden de twintig generaties, die van de twaalfde eeuw tot de huidige dag te onderscheiden zijn, uitvoerig beschreven; iedere persoon krijgt een aparte paragraaf, voor zover de gegevens dat toelaten, waarna ze in bijlage I tot stambomen worden gegroepeerd. De vele mededelingen over de leden van het geslacht De Vos van Steenwijk vormen een waardevolle bijdrage tot de sociale geschiedenis en belichten ook politieke gebeurtenissen. Wij kennen bijvoorbeeld de strijd, die Kampen heeft moeten voeren op het eind van de vijftiende eeuw tegen de heren De Vos van Putten, die dan als niet veel meer dan roofridders worden voorgesteld. Hier krijgt men het relaas van de andere kant verteld en dat is in veel opzichten verhelderend. Ik moet evenwel een gewichtig voorbehoud maken. Het geslacht Van Steenwijk stamt uit Drente, dat staat wel vast. De gegevens betreffende dit gewest uit de middeleeuwen zijn uitermate schaars en het is de schrijver te vergeven dat hij gebruik maakt van het systeem van Leitnamen om ook voor deze vroege tijden tot sluitende genealogieën te komen. Maar dan moet hij wel het hypothetische en onzekere van deze methode laten uitkomen en dat doet hij niet. Als men de namen uit de historisch beter gedocumenteerde periode bekijkt, is het duidelijk, dat er dan veel minder vastheid in de voornamen bestaat dan er wordt aangenomen voor de

[p. 130]

verder terug liggende tijden; daarom lijkt de zekerheid, die de schrijver pretendeert me principiëel onjuist, temeer daar het hier algemeen gebruikte namen als Coenraad en Roelof zijn, die als Leitnamen moeten dienen. Dit kan men eventueel nog vergoelijken. De schrijver heeft echter ook een visie ontwikkeld op de oude Drentse adel. Onze vroegste gegevens stammen uit het archief van de Utrechtse bisschoppen en daarin komt inderdaad een aantal mensen voor, dat kennelijk wat meer macht had dan eenvoudige boeren. Meer dan eens worden ze ook ministerialen genoemd en dat levert een aanvaardbaar beeld op. De bisschop heeft van onvrije vertrouwde personen gebruik gemaakt om de grote rechten, die hem in Drenthe waren geschonken, te effectueren. Niets dwingt ons ertoe in de genoemde aanzienlijken meer te zien dan bisschoppelijke ministerialen. Deze oorsprong is de schrijver voor zijn geslacht kennelijk te min. Vandaar dat hij probeert aan te tonen dat deze ministerialen gerecruteerd zijn uit de oorspronkelijke Drentse edelen, die op een heel vroeg tijdstip in bisschoppelijke dienst zouden zijn getreden. Maar dit is een ongefundeerde hypothese, die na het grote boek van mej. Van Winter over de Gelderse ministerialen toch wel onwaarschijnlijk genoemd mag worden. Ik heb niets tegen gewaagde constructies, maar dan moet het hypothetische goed voor ogen worden gesteld en de lezer moet niet het idee hebben, dat het een en ander voornamelijk dient om de eer en de hoogheid van een bepaald geslacht te doen uitkomen. Op dit punt schiet het boek mijns inziens te kort, waarmee niets afgedaan wil zijn van de grote waarde, die het in andere opzichten ongetwijfeld heeft.

H.P.H. Jansen

H. van Werveke, Een Vlaamse graaf van Europees formaat. Filips van de Elzas (Haarlem: Fibula-van Dishoeck, 1976, 94 blz., f 17,90).

Met grote verwachtingen ben ik de lectuur begonnen van dit posthuum verschenen boek van de in 1974 overleden eminente Gentse hoogleraar. Sinds 1952 had Van Werveke immers verschillende korte artikelen gewijd aan diverse aspecten van Filips' regering; in zijn laatste levensjaren had zich bovendien zijn kijk op de taak van de historicus gewijzigd; vroeger had hij vooral aan economische vraagstukken zijn aandacht gegeven en was daardoor de mening toegedaan dat er een zeker determinisme in de loop der gebeurtenissen kan worden ontdekt, later had hij er toch meer oog voor gekregen, dat ‘de geldigheid van het economisch determinisme beperkt blijft. Het vermag alleen een kader te bepalen waarin de feiten zich konden, maar waarin zij zich niet noodzakelijk moesten voordoen’. Individuen konden de loop der gebeurtenissen veranderen. Daarbij beschouwde hij Filips van de Elzas niet als een van die machtige persoonlijkheden als Alexander de Grote of Mohammed, die een beslissende wending aan de wereldgeschiedenis konden geven, maar wel als een der ‘figuren van geringer formaat, die de gang der historie helpen bepalen’. En daarin heeft hij ongetwijfeld gelijk. Tijdens Filips' grafelijke regering van 1168-1191 stond Vlaanderen als het ware op de tweesprong; evenals zoveel andere lenen van de Franse kroon zou het de weg kunnen inslaan die op den duur tot directe ondergeschiktheid aan de Franse koning zou leiden of het zou een eigen individualiteit kunnen gaan nastreven waardoor het in de toekomst bestand zou blijken tegen Franse annexatiepogingen. Door hervormingen in het bestuur en de rechtspraak, met name door de invoering van baljuwen en door zijn streven naar samenwerking met de steden heeft Filips van de Elzas Vlaanderen waarschijnlijk de weg naar blijvende zelfstandigheid opgestuurd en daardoor inderdaad geholpen de gang der historie te bepalen. Een fascinerend onder-

[p. 131]

werp en een begenadigd historicus; we hadden een waarlijk groots boek mogen verwachten.

Dat is het helaas niet geworden en ik vermoed dat Van Werveke, was hem tijd van leven gegund, ons nog wel een ander, definitiever werk over zijn held zou hebben geschonken. Het onderhavige boekje is immers een vulgariserend werk, zonder voetnoten, wel fraai geïllustreerd, maar veel te kort om recht te doen aan het onderwerp. In andere bijdragen heeft Van Werveke getoond dat hij ook moeilijke zaken glashelder voor een groter publiek uiteen kon zetten, hier heeft hij te zeer moeten versimpelen en bekorten. Alle aspecten van Filips' regering komen wel ter sprake: de bouw van het Gravensteen te Gent, zijn aanstelling tot graaf naast zijn vader al in 1157 op vijftien-jarige leeftijd (bij die gelegenheid zou hij voor het eerst de ‘leeuw van Vlaanderen’ als wapenschild hebben geïntroduceerd), zijn bemoeiingen met de steden en de rationalisatie van het bewijsrecht in het strafproces (de schepenwaarheid), zijn activiteiten als kruisvaarder, zijn bewondering voor Thomas Becket en zijn belangstelling voor de literatuur in de volkstaal, maar steeds wordt het betoog afgebroken als het net interessant begint te worden omdat er niet voldoende plaatsruimte is. Het Europese formaat van Filips van de Elzas moet blijken uit zijn aanwezigheid bij vele belangrijke gebeurtenissen in het politieke en kerkelijke leven van zijn tijd, waarbij de schrijver zich vaak vergenoegt met de niet altijd overtuigende veronderstelling dat hij daarop ook wel invloed zal hebben gehad.

Alles wat Van Werveke heeft geschreven blijft natuurlijk de moeite waard; helaas moet ik constateren dat hij met dit vulgariserende werkje onder het hoge peil van zijn andere bijdragen is gebleven.

H.P.H. Jansen

R. Wartena, ed., De stadsrekeningen van Zutphen 1364-1445/6 (3 dln.; Zutphen: Gemeentearchief, 1977, 720 blz. Geen ISBN-nummer).

Zutphen beschikt over een goede collectie stedelijke rekeningen. Van 1445 af is een vrijwel complete reeks bewaard gebleven. Drie van deze zogenaamde rentmeestersrekeningen zijn in de jaren 1957-1964 door W.J. Alberts uitgegeven. Uit de voorafgaande periode zijn enkele fragmenten van rekeningen en andere optekeningen over de financiële administratie van ca. 1364 af voorhanden. Daarnaast is er een merkwaardige verzameling, in de zeventiende eeuw vervaardigd door een Zutphense burgemeester, van extracten uit de rekeningen van 1371 en volgende jaren. Wartena's editie bevat voornamelijk deze extracten van Gerard Kreynck. Als historische bron zijn deze stukken van beperkt nut. De gegevens die Kreynck aan de originele rekeningen ontleende, zijn maar op enkele punten compleet - de burgemeester selecteerde wat hem persoonlijk interesseerde. Vergelijking van de verschillende uittreksels onderling leert hoe willekeurig de meeste rubrieken zijn ingekort. De lijsten van verschuldigde renten, die de hoofdmoot vormen van de zogenaamde onderrentmeestersrekeningen, kunnen we bovendien vergelijken met enkele originelen. We zien dan, bijvoorbeeld, dat de lijst uit het extract van 1443/4 in de editie twee pagina's vult, de lijst uit de originele rekening van 1445/6 daarentegen tien! Voor een inzicht in de financiën van de stad was het dan ook misschien nuttiger geweest om een reeks compleet aanwezige rekeningen van 1445/6 af, eventueel aangevuld met de oudere originele brokstukken uit te geven. Wel bevatten de documenten een rijkdom aan gegevens voor de waardebepaling van de valuta die in de periode van de rekeningen genge en gave waren en deze zijn door de uitgever zorvuldig bewerkt tot een handig lijstje van

[p. 132]

wisselkoersen aan het begin van elke jaarrekening. Overigens vormen de drie delen onderhoudende lectuur en bevatten zij bruikbaar materiaal betreffende allerlei details en interessante faits divers. We kunnen met enige bezorgdheid constateren dat de schepenen door het gebruik van dure specerijen bij hun jaardiner de kosten daarvan tegen het einde van de veertiende eeuw onbehoorlijk doen oplopen en ook, dat het aantal slagers in de stad, in de veertiende eeuw steeds rond de twintig, in de vijftiende eeuw opvallend is gedaald; in 1410 zijn er nog twaalf en na een korte opleving neemt het aantal na 1420 opnieuw af. De fouragering van heervaarten en de aanschaf van steenkolen voor het schepenhuis horen tot het vaste programma van Kreynck. De uitgever voorzag zijn werk van een korte inleiding waarin hij nuttige dingen zegt over de stedelijke rente-last en de valutakoersen in de behandelde periode^1.. Hoe hij echter kan zeggen (viii) dat het jaar 1445, toen de streek door overstromingen werd geteisterd, wat het budget betreft een ‘normaal’ jaar was, begrijp ik niet goed: de onkosten gemaakt voor het ophogen en repareren van dijken nemen zes pagina's van zijn uitgave in beslag...

J.A. Kossmann-Putto

1. In zijn artikel ‘Het Zutphens pond en de val van de groot’, in: Ondernemende geschiedenis, 22 opstellen... Van Riel... (Den Haag, 1977) 33-49 gaat hij op deze materie dieper in.

O. Schutte, Repertorium der Nederlandse vertegenwoordigers residerende in het buitenland 1584-1810 ('s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1976, 520 blz., f 70. -, ISBN 90 247 1968 2).

Elke beoefenaar van onze vaderlandse diplomatieke geschiedenis mag de samensteller van dit repertorium dankbaar zijn voor de schat van gegevens betreffende de tussen 1584 en 1810 in het buitenland residerende Nederlandse gezanten, die door hem uit vele bronnen en literatuur verzameld, op ordelijke wijze gerangschikt en daarmee voor verdere studies ‘operationeel’ zijn gemaakt. Dit werk onder toezicht van de Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis verschenen in de reeks van Rijks Geschiedkundige Publicatiën, beantwoordt stellig aan het doel dat er blijkens de Inleiding mee wordt beoogd: ‘een naslagwerk en gids te zijn’ (xvi). Dit repertorium, in combinatie met de in 1961 verschenen dissertatie van J. Heringa, De eer en hoogheid van de Staat; over de plaats der Verenigde Nederlanden in het diplomatieke leven van de zeventiende eeuw, biedt de onderzoeker een stevig platform van waaruit het landschap van de diplomatieke geschiedenis van onze Republiek (met een uitloop tot 1810) veel gemakkelijker betreden en veel systematischer in kaart kan worden gebracht dan voordien het geval was. Het levert ook zeker een belangrijke bijdrage aan de eventuele totstandkoming van een algemene geschiedenis van onze diplomatieke ‘dienst’.

De criteria waardoor de samensteller zich bij de keuze en ordening van het zo overvloedige materiaal heeft laten leiden, verdienen in het algemeen waardering en instemming. In zijn Inleiding geeft hij er blijk van te beseffen dat elk modern principe van verwerking der gegevens bij het in min of meerdere mate ontbreken van systematiek, dat zo typerend genoemd kan worden voor het ancien régime, nooit zal kunnen leiden tot een in alle opzichten bevredigende werkwijze. Zijn keuze voor een geografische indeling naar de hoven waarbij onze diplomatieke vertegenwoordigers geaccrediteerd waren, en de daarin verder aangehouden chronologische volgorde, lijken mij alleszins verantwoord. Wel ben ik met één vraag blijven zitten. Schutte heeft zich - zoals hij bij herhaling in zijn Inleiding (ix, x, xiv) opmerkt - beperkt tot de vaste of residerende vertegenwoordigers van

[p. 133]

onze staat en heeft geen plaats ingeruimd voor de gezanten die met een speciale missie voor een beperkte duur werden uitgezonden. Maar in de praktijk van het toenmalige diplomatieke bedrijf laat zich een dergelijke scherpe scheiding niet altijd aanbrengen. De samensteller kan zeker gegronde redenen hebben gehad om de groep van vertegenwoordigers in een bijzondere missie toch buiten beschouwing te laten, maar hij vermeldt ze niet. De lezer zou graag een motivering van deze beperking hebben vernomen.

Overigens heeft Schutte gelukkig een ruime interpretatie aan de begrenzing van zijn werkterrein gegeven. Zo vermeldt hij niet alleen de gegevens over de residerende vertegenwoordigers en consuls, maar ook die betreffende het ambassadepersoneel en de aan de legaties verbonden predikanten. Bovendien beperkt hij zijn informatie over onze vaste vertegenwoordigers in het buitenland niet tot de gegevens over hun diplomatieke carriere, maar verschaft hij vele andere personalia als geboorte-, doop-, huwelijks-, overlijdens- en begraafdata, de namen en data der echtgenotes, de namen der ouders en schoonouders, de (verdere) beroepen van al deze personen en de eventuele adellijke status en diploma's.

Juist doordat Schutte zijn taak als verzamelaar en verstrekker van informatie zo ruim heeft opgevat, heeft zijn werk er een extra dimensie bijgekregen, waarmee zeker niet alleen de in de diplomatieke geschiedenis geïnteresseerde historicus gebaat is. Met name in de aanvullende personalia biedt het repertorium een schat van prosopografische gegevens, waarmee wij afgezien van enkele zeer waardevolle lokale studies als van J.E. Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578-1795 (Haarlem, 1903-1905) en E.A. Engelbrecht, De vroedschap van Rotterdam 1572-1795 (Rotterdam, 1973) in onze vaderlandse geschiedschrijving bepaald niet verwend waren. Dit naslagwerk zal in een tijd waarin de belangstelling voor verschijnselen als sociale mobiliteit, bureaucratie en bureaucratisering sterk is toegenomen, ook aan historici wier interesse niet in de eerste plaats naar de diplomatieke geschiedenis uitgaat, goede diensten kunnen bewijzen. Indices op de persoonsnamen en geografische namen maken het makkelijk hanteerbaar.

Als recensent van een repertorium wil ik mij niet een oordeel aanmatigen over de algehele betrouwbaarheid en de volledigheid van de verstrekte informatie; wel kan ik meedelen dat de genomen steekproeven mijn verwachtigen niet hebben teleurgesteld.

Tot slot nog een losse opmerking die mij even van het hart moet. Wanneer Schutte in zijn Inleiding op bladzijde xi opmerkt dat het benoemen van vertegenwoordigers in het buitenland door gewestelijke staten of steden (onder andere Amsterdam) ‘meestal in strijd met de Unie van Utrecht’ geschiedde, dan draagt hij hiermee bij tot een overigens zeer verbreid misverstand: alleen in oorlogstijd was het onderhouden van betrekkingen met de vijand door gewesten of steden buiten de Staten-Generaal om niet toegestaan, maar verder legde ook in dit opzicht de Unie van Utrecht de bondgenoten geen beperkingen in hun souvereine rechten op.

M.A.M. Franken

Deric Regin, Traders, Artists, Burghers. A Cultural History of Amsterdam in the 17th Century (Assen/Amsterdam: Van Gorcum, 1976, 214 blz., f 45. -, ISBN 90 232 1427 7).

Any study of the rich and diverse cultural life of Amsterdam is to be welcomed, and Dr. Regin has provided us with a lively introduction to the subject, specifically aimed at an English-speaking audience. The author's enthusiasm and personal commitment to his subject must communicate itself to the reader, although he might also be put off by a number of broad and rhetorically-phrased generalisations whose precise meaning is not

[p. 134]

always evident. The author sees his subject as the ‘first autonomous bourgeois culture in modern history’ (ix), and by the term culture he clearly means more than simply the arts - though he does give a great deal of attention to painting, sculpture, literature and architecture. However, one criticism of the book might be that the reader is never quite clear what the author does see as culture, and that consequently the book makes a somewhat haphazard impression, providing a great deal of interesting material and incident but remaining curiously uncertain as to what its proper subject is. The organisation of the book into chapters around what the author calls pivotal years does not help in this respect.

Throughout the book the author assumes rather than argues that there is an Amsterdam culture distinct in significant ways from that of the rest of Holland. Whether this is in fact the case must, at the very least be open to doubt, and the way in which the author is continually forces to refer to writers, painters and cultural developments elsewhere in the Republic in order to explain what was happening in Amsterdam only intensifies this doubt. One example among many is given by the treatment of the geestelijk lied: Regin admits that Camphuysen, in no sense a product of Amsterdam, wrote the finest poems in this genre, but then goes on to treat the similar, but probably inferior, work of Bredero and Luyken as examples of a specific Amsterdam spirituality. Similarly, he argues that middle-class culture matured more completely in Amsterdam than anywhere-else in the Republic, and that ‘... it was here where it was best understood that the heroism of the sea was the heroism of the stock exchange’ (25). Surely the same could be said of Rotterdam, Hoorn and many other towns in Holland, and the sense in which the Amsterdam middle-class was more developed than that of the other towns in Holland remains unclear.

Nevertheless, the author shows himself to have an enviable knowledge of the city's fascinating cultural life, and his discussion of individual works and artists is always stimulating, if not invariably totally convincing. On matters of detail he is not always reliable, or perhaps it would be better to say that in covering so much ground in so relatively short a space he is occasionally led into statements which are misleadingly simplistic. For example, his comments on the freedom of the press imply that there was no restriction on the publication of heretical or even atheistic writings - Adriaan Koerbagh, before his death in the Amsterdam rasphuis, must have fervently wished that this had been the case.

Despite these reservations, the book remains a lively and valuable introduction to a subject of the greatest interest. Particularly in the English-speaking world it should stimulate interest in the culture of Amsterdam and the society which produced it, and also, it is to be hoped, in the culture produced by the Republic as a whole in this so fertile century.

J.L. Price

B.L. Meulenbroek, ed., Briefwisseling van Hugo Grotius, X, 1639 (Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie, nr. CLIV; 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1976, 935 blz., f 98,80, ISBN 90 247 1837 6).

Deel X van de Briefwisseling bevat 544 brieven door en aan Hugo Grotius geschreven in het jaar 1639. Een betrekkelijk rustig jaar op het wetenschappelijk front: er verschijnen geen nieuwe werken; wel spreken de brieven over herdrukken en vertalingen van reeds eerder uitgegeven boeken, terwijl er ook sprake is van studies die in 1640 of later zullen verschijnen. Een zeer groot deel van de correspondentie betreft Grotius' positie als diplo-

[p. 135]

maat in Parijs. Tot in details lichten de vele diplomatieke brieven ons in over het verloop van de krijgsverrichtingen te land en ter zee en over allerlei diplomatieke en politieke gebeurtenissen: Tromps overwinning in de slag bij Duins, de vorderingen van de Zweedse veldheer Banér in Duitsland, de dood van Bernhard van Saksen-Weimar, het lot van het grafelijk huis van de Palts, de gang van zaken in Noord-Italië, en allerlei moeilijkheden die Grotius als gezant van Zweden ondervond door gebrek aan steun en medewerking van de zijde van zijn opdrachtgevers. Daarnaast worden ook familiegebeurtenissen en gezinszorgen in de briefwisseling met familieleden en vrienden uitvoerig besproken.

Van de 544 brieven van deel X zijn er 230 niet eerder gepubliceerd. Van die 230 brieven zijn er dan weer 138 niet genoemd in de door Molhuysen samengestelde lijst van Grotiusbrieven. In zijn inleiding op het eerste deel van de Briefwisseling schreef Molhuysen, dat hij verwachtte, dat het percentage niet eerder gepubliceerde brieven in de volgende delen wel niet veel hoger zou worden dan de 25 procent in het eerste deel. Het is bijzonder verheugend, dat op dit punt de eerste bewerker zich heeft vergist. Het onderzoek dat voor deze belangrijke brievenpublicatie wordt verricht leverde en levert nog steeds nieuw materiaal op.

In de delen III tot en met IX gaf de tweede bewerker van de Briefwisseling in zijn inleiding telkens aan, welke brieven nog niet eerder waren gepubliceerd. Hij vermeldde daarbij alleen de nummers van de brieven en niet de namen van de personen die die brieven schreven of ontvingen. In de inleiding op deel X worden de nummers van de tot dusver onuitgegeven brieven gegeven met de namen van de briefschrijvers of de ontvangers. Daarbij worden in de inleiding slechts in enkele gevallen ook de vindplaatsen van de desbetreffende brieven genoemd. Dat gebeurt wel altijd bij de annotatie van iedere brief verderop in het deel. Bovendien zal een overzicht van de vindplaatsen der brieven worden opgenomen in het algemeen registerdeel. Om nu reeds een indruk te geven van het onderzoek dat is en wordt verricht en van de resultaten van dat onderzoek volgt hier een kort overzicht van de vindplaatsen der niet eerder gepubliceerde brieven uit deel X.

De meeste tot dusver niet uitgegeven brieven die nu zijn opgenomen in deel X van de Briefwisseling, maken deel uit van het familie-archief Van Boetzelaer. In 1911 werd een belangrijke collectie ‘Grotiana’ uit dit archief in bewaring gegeven aan het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage. Uit het jaar 1639 bevat deze collectie: brieven van Grotius' vader Jan de Groot en zijn broer Willem de Groot; van Grotius' kinderen Cornelia, Pieter, Diederik en Cornelis; van koningin Christina van Zweden en haar kanselier Axel Oxenstierna; van verscheidene diplomaten als Charles Marini, Petter Spiring Silvercrona en Paulus Pels. Eind 1961 kreeg het Rijksarchief van de Provincie Utrecht de beschikking over een ander gedeelte van het familie-archief Van Boetzelaer en ook daarin vond men brieven en gelegenheidsgedichten van en aan Hugo Grotius. ‘Een zeer belangrijke ontdekking’ noemde de bewerker van de Briefwisseling deze vondst. (Zie de Inleiding op de delen IV en V van de Briefwisseling. Zie ook: E.P. Polak-De Booy, Inventaris archieven Van Boetzelaer (Rijksarchief Utrecht 1965), en idem, ‘Dorsale notities op brieven aan Hugo de Groot’, Nederlands Archievenblad (1962) 127-129). Uit het jaar 1639 bevat deze collectie een aantal brieven van Grotius' correspondent Israel Köhne, genaamd Von Jasky, uit Danzig.

Een interessante vondst van meer recente datum bracht de pendant van deze Jaskybrieven aan het licht. In het stadsarchief van Gotha werden de originele brieven gevonden, die Grotius schreef aan Von Jasky. Deze brieven waren al eerder gepubliceerd, onder andere in de Epistolae ad Israelem Jaski van 1670, maar nu blijkt dat deze gepubliceerde brieven nogal wat verschillen vertonen met de in Gotha bewaarde originele brieven. Voor

[p. 136]

deel X van de Briefwisseling kon geen gebruik meer worden gemaakt van deze vondst, omdat de tekst van de dertien brieven van Grotius aan Von Jasky al ter perse was toen de Gotha-versies tevoorschijn kwamen. Dat betekent dus uitgebreide ‘addenda et corrigenda’ op deel X in een volgend deel. Hieruit wordt in ieder geval wel duidelijk, dat ook voor de ons reeds bekende Grotius-correspondentie het lopende onderzoek van groot belang is en telkens weer verrassingen oplevert.

Ook andere buitenlandse archieven en bibliotheken leverden materiaal voor de Briefwisseling van het jaar 1639: de Bibliothèque Nationale te Parijs, de British Library te Londen, de Bayrische Staatsbibliothek te München en het Rijksarchief te Stockholm, om er slechts enkele te noemen. De archivaris van het Gemeente-archief van Alkmaar, mr. Rombach, maakte voor het eerst een belangwekkende collectie brieven uit het familiearchief Van Foreest toegankelijk en ook in deze collectie bevinden zich Grotiusbrieven. Daarnaast blijkt er echter ook nog menige brief nu voor het eerst gepubliceerd te kunnen worden uit de handschriftencollecties van de Universiteitsbibliotheken van Amsterdam en Leiden, van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en van het fonds Remonstrantse Kerk dat berust op de Gemeentebibliotheek van Rotterdam. In deel X komen onder andere de brieven die Grotius in 1639 schreef aan zijn zwager Nicolaes van Reigersberch, uit deze collecties.

Voor de annotatie van de brieven is in dit deel de tot nu toe gevolgde methode aangehouden, waarbij al getracht is op enkele punten tegemoet te komen aan de wensen van de gebruikers van deze publicatie. Het ligt in de bedoeling dat voor de volgende delen met name in de annotatie van de brieven nog meer rekening gehouden gaat worden met genoemde wensen en met de opmerkingen en suggesties die zijn gemaakt ten aanzien van deze brieveneditie. Een consequente annotatie verhoogt de toch al grote waarde van een uitgave als deze en elke verbetering die mogelijk is binnen de vastgelegde kaders is dan ook bijzonder welkom. In deze recensie wordt dan ook niet verder ingegaan op de annotatie van dit deel, alleen wijs ik even op enkele plaatsen, waar bij het annoteren van de brieven vergeten is aan te geven of het desbetreffende handschrift van de brief een originele brief, een copie of een minuut is. Het gaat om de nummers 3949, 3967, 3989, 4011, 4018, 4039, 4040; 4233, 4242, 4292; 4360, 4370, 4375, 4381, 4397 en 4399 van de niet eerder gepubliceerde brieven. Een kleine bijdrage voor de ‘addenda et corrigenda’ op deel X van het volgende deel.

Het speurderswerk dat voor deze brieveneditie wordt verricht is uitermate belangrijk. Voor onze kennis van het zeventiende-eeuwse geestesleven en niet minder voor het hele politieke en diplomatieke gebeuren van die tijd levert het ons telkens weer nieuwe gegevens op. De vele bewaarde correspondenties uit die periode zijn een historische bron van de eerste orde. Het opsporen van de brieven en het inventariseren daarvan vormen de eerste noodzakelijk fase in het proces van beschikbaarstelling van die bron. Dat dit nu gebeurt voor een coryfee als Hugo Grotius is een grote stap in de goede richting. Het is echter te hopen, dat voorzover mogelijk ook het andere, vooral het handschriftelijke materiaal, dat bij deze speurdersactiviteiten in onderzochte collecties wordt gesignaleerd betreffende tijdgenoten van Grotius, tenminste globaal wordt genoteerd en mettertijd beschikbaar wordt gesteld. Dan zal het vele werk, dat nu voor deze editie wordt ondernomen, ook van betekenis zijn voor de verdere exploratie van het wijde gebied waarbinnen Grotius' leven en werken zich afspeelden.

C.S.M. Rademaker

[p. 137]

Henry L. Snyder, ed., The Marlborough-Godolphin Correspondence (3 dln.; Londen: Oxford University Press, 1975, xxxix en 1794 blz., £ 50, -).

Bij het lezen van bovenstaande titel zou men zich kunnen afvragen of het nog nodig is om na Coxe, Murray, Churchill, Van 't Hoff en anderen weer met een uitgave van een gedeelte van de correspondentie van John Churchill, hertog van Marlborough, te komen. Henry Snyder, hoogleraar aan de Universiteit van Kansas, bewijst met deze drie dikke delen dat het zelfs zeer nodig was. Immers, de briefwisseling tussen Marlborough en zijn vertrouwde vriend Sidney, graaf van Godolphin, van 1702 tot 1710 thesaurier van Engeland, is uitermate belangrijk voor de Engelse en voor de Europese geschiedenis. Marlborough verbleef in de jaren 1702 tot 1711 een groot deel van het jaar op het vasteland als bevelhebber van de verbonden legers en Godolphin, praktisch minister-president, had de leiding van de zaken in Engeland. De drukke briefwisseling tussen beide mannen, die voor een belangrijk deel bewaard is gebleven, maar merkwaardig genoeg slechts voor een klein deel eerder in druk is verschenen, vormt het hoofdbestanddeel van Snyders uitgave. Maar hij biedt zelfs nog meer dan de titel doet vermoeden: ook de brieven van Marlborough aan zijn vrouw, de invloedrijke en geduchte Sarah Jennings, vriendin van koningin Anne, zijn opgenomen, alsmede de brieven van Godolphin aan Sarah. Van de brieven van de hertogin aan haar man en aan Godolphin is slechts een vijftal bewaard gebleven, maar ook die vijf worden hier, sommige voor het eerst, gepubliceerd. In totaal geeft Snyder 1785 brieven, waarvan meer dan de helft nooit eerder is gedrukt, en waarvan van een 500 andere slechts gedeelten eerder zijn uitgegeven.

Uit de hier gegeven brieven ziet men de nauwe samenwerking tussen beide mannen, hun enorme invloed in Engeland en daarbuiten en de aarzeling waarmee Marlborough de netelige affaires in Engeland zelf tegemoet treedt; dat soort zaken liet hij graag aan Godolphin over! Maar treffend is vooral de greep die de hertogin van Marlborough op de politiek blijkt gehad te hebben door haar invloed op anderen, Queen Anne, Godolphin en haar eigen man incluis. Het is soms verbazingwekkend te zien hoe mak beide mannen op al haar wensen ingaan en haar opdrachten uitvoeren.

Wat de technische aspecten van deze uitgave betreft, kan worden gesproken van een model-uitgave. Snyder drukt de brieven af in de oorspronkelijke spelling, anders dan men soms in het Engelse taalgebied pleegt te doen, met daarbij duidelijk vermeld de afzender en geadresseerde, de datering in de oorspronkelijke vorm en de datum in de nieuwe stijl, de vindplaats en zo nodig de plaats waar het stuk eerder is afgedrukt. De annotatie is zeer uitvoerig, maar over het algemeen ter zake. Een moeilijk punt in de buitenlandse literatuur is altijd de schrijfwijze van Nederlandse namen. Snyder heeft hierbij duidelijk gestreefd naar een grote precisie en daarin is hij zeer goed geslaagd, maar desondanks zal de Nederlandse lezer zich soms kunnen storen aan enkele slordigheden als Slangenberg voor Slangenburg, Tryers voor Trier, 't Hoff voor Van 't Hoff, terwijl Daniel Wolf, baron von Dopff niet op de D maar op de W is geïndiceerd. Voor het overige is de index echter zeer volledig en goed bruikbaar. Het ligt voor de hand dat men bij een dergelijk groot werk nooit geheel volledig zal kunnen zijn, zoals ook Snyder zich heel goed bewust blijkt te zijn, en het is hem dan ook niet kwalijk te nemen dat hij een kopie van een brief van Godolphin aan Marlborough, die zich in het Heinsius archief bevindt, over het hoofd heeft gezien. Dergelijke kleine onvolkomenheden doen echter in het geheel niets af aan de waarde van het werk als bron voor de Europese geschiedenis en het is dan ook te hopen dat Snyder spoedig komt met zijn in de inleiding aangekondigde uitgave van de briefwisseling van Anne met Marlborough, zijn vrouw en Godolphin.

A.J. Veenendaal jr.

[p. 138]

H.J. Scheffer, Henry Tindal. Een ongewoon heer met ongewone besognes (Bussum: Fibula-Van Dishoeck, 1976, 397 blz. en 76 blz. noten los toegevoegd, f 39,50, ISBN 90 228 3531 6).

De naam van Henry Tindal zal vele historici onbekend zijn; tot de figuren uit het eerste gelid heeft hij dan ook niet behoord, maar de beschrijving van zijn leven en activiteiten belicht belangwekkende aspecten van de Nederlandse geschiedenis in de jaren 1880-1900. Hij behoorde tot een familie van officieren en hovelingen, na 1815 in de adelstand verheven. Zijn vroeggestorven moeder Maria van der Vliet behoorde tot de Amsterdamse geldaristocratie. De vader, Willem Frederik Tindal, werd uit het leger ontslagen, omdat hij de minnaar van koningin Sophie zou zijn. Henry diende als officier in Atjeh, werd jong afgekeurd en trouwde toen met de weduwe van de beursmagnaat Willem Borski III. Het fortuin van zijn vrouw stelde Tindal in staat tot politieke acties en zakelijke ondernemingen, toen ongebruikelijk voor een heer van stand.

Hij zond vele requesten aan de Staten-Generaal, meest over militaire zaken, waarin de legerorganisatie en het regeringsbeleid het moesten ontgelden. Opschudding veroorzaakte zijn waarschuwing voor het gevaar van een onverhoedse Duitse overval, gecombineerd met een vlootbombardement op Den Haag. Nog meer sensatie bracht een brochure in 1890, waarin hij er (terecht) op wees, dat de koning feitelijk buiten staat was geraakt om te regeren. Dit leidde ook tot zijn optreden als spreker op druk bezochte vergaderingen van de radicale kiesvereniging ‘Amsterdam’, en zelfs tot een candidatuur voor de Kamer. Deze Hollandse Boulanger was echter - net als de Franse - een slecht politicus. Hoewel de inhoud van zijn geschriften vaak wel juist was, bedierf hij de zaak door een onverstandige en lawaaiïge presentatie, zodat Kamerleden en militaire deskundigen er weinig aandacht aan besteedden. Hij wilde oprecht de publieke zaak dienen en toonde ook een zekere sociale bewogenheid, maar hij miste tact en voorzichtigheid van beleid.

Geleidelijk aan raakten de politieke en militaire onderwerpen in Tindal's leven op de achtergrond en hij ging zijn tijd en geld besteden aan zakelijke ondernemingen, die nogal optimistisch waren opgezet. Hij kocht een paar zuivelfabrieken en begon met een waterleidingbedrijf met zuivering door ozonisatie. Met name dit laatste kostte zo veel geld, dat Tindal in 1901 failliet ging. Hij had nog geprobeerd een installatie aan de Russische regering te verkopen, maar stierf tijdens de onderhandelingen in Petersburg.

Belangrijker dan deze melk- en waterzaken waren Tindal's bemoeiingen met de krantenwereld. In het begin van de jaren negentig kocht hij de meerderheid van de aandelen van het door De Koo geleide dagblad De Amsterdammer, dat hem in zijn politieke acties vaak had gesteund. Meer dan een werktuig was deze krant - een grote financiële strop sinds haar oprichting - voor Tindal niet en van samenwerking met de autoritaire De Koo kwam niet veel terecht, zodat tenslotte de hele redactie vertrok en het dagblad een paar jaar later failliet ging. In 1892 had intussen Tindal De Telegraaf gesticht, een onpartijdig blad, met een goede berichtgeving, gematigd hervormingsgezind, met De Courant als volksuitgave. Deze bladen hadden aanvankelijk wel succes, maar zakten af toen Tindal er geld uit haalde voor zijn ozonisatieprojecten. Pas na het faillissement van deze, toen Holdert eigenaar werd, bleek de formule een commercieel succes, ook al omdat deze het krantenvak veel beter kende dan de grillige Tindal.

Aan deze episode uit Tindal's leven voegt dr. Scheffer nog een hoofdstuk toe over de commerciële ontwikkeling van De Telegraaf tot 1940; dit is een zeer interessant verhaal uit het oogpunt van onze persgeschiedenis, maar het steekt compositorisch wel buiten het boek. Terecht zegt de auteur in zijn voorwoord, dat er nog veel aan de geschiedschrijving

[p. 139]

van onze dagbladen ontbreekt; wij hopen, dat hij - met zijn grote kennis van zaken en zijn vlotte pen - er nog eens toe zal komen het zo zeer gemiste standaardwerk op dit terrein te schrijven.

In een wat nauwer verband tot Tindal staat het hoofdstuk ‘De Freiherr en de Freule’ over zijn zuster Willy, getrouwd met de ontslagen Duitse officier en ex-korporaal in het KNIL, von Barnekow, die meende een erfenis te vinden, maar werd teleurgesteld. Wraakzucht jegens Tindal en een andere zwager, de bierfabrikant Heineken, bracht het echtpaar tot het publiceren van schandaalverhalen over onze ‘deftige’ kringen - lang niet altijd van waarheid ontbloot -, die het paar tenslotte wegens belediging in het gevang deden belanden. Verwonderlijk is het vertrouwen, dat Domela Nieuwenhuis in von Barnekow als vaste medewerker van Recht voor Allen enige tijd gesteld heeft.

Voor zijn boeiend en levendig geschreven boek heeft dr. Scheffer zeer veel onderzoek moeten verrichten, vaak op vrijwel onbetreden terreinen. Hij heeft dit op uiterst consciëntieuze wijze gedaan en daarvan verantwoording afgelegd in een handig afzonderlijk boekje, dat een schat van gegevens voor verder onderzoek naar de behandelde onderwerpen bevat. Hij heeft zich veel moeite gegeven om allerlei in zijn verhaal voorkomende personen en bedrijven te identificeren en als het ware geen zuiveldirecteur onopgemerkt gelaten. Een belangrijk element in de documentatie vormen de mededelingen van familieleden van de Tindals, die op zeer royale wijze allerlei zaken, die voor nabestaanden niet steeds even prettig waren, met de auteur hebben besproken. De uitvoering van het ruimschoots van goed uitgekozen illustraties voorziene boek is lofwaardig.

In een werk, dat zoveel feiten en cijfers bevat, konden drukfouten en kleine onjuistheden niet geheel uitblijven; zij zijn echter schaars. Wij willen slechts een paar storende foutjes noemen. Het is niet juist, dat de Amsterdamse radicalen in een later stadium progressiefliberalen werden genoemd (158); zij bleven daarvan uitdrukkelijk gescheiden tot ze in 1901, en niet in 1902 (162), zich aaneensloten in de VDB. De Radicale Bond heeft in december 1894 het fusieplan van Treub niet verworpen (163, 279); er is geen beslissing genomen, al was het duidelijk, dat de meerderheid er niet voor voelde. De aanduiding van het manifest der Liberale Unie van 1891 als een ‘enorme zwenking’ (167) lijkt ons wat overdreven; de verschillen met de circulaire van 1887 waren gering en inzake het kiesrecht hield de Unie vast aan de grondwet, die kentekenen van geschiktheid en welstand eiste. Een vreemde treffer van het drukfoutenduiveltje was de omdoping van het boekje van Van Praag, De Radicalen, in Racialen! (206, n. 494).

G. Taal

J.C. Witte, J.B. van Heutsz. Leven en legende (Bussum: Fibula-Van Dishoeck, 1976, 157 blz., f 19,90, ISBN 90 228 3532 4).

De directe aanleiding tot deze publicatie was, naar de auteur ons meedeelt, het bekende werk van P. van 't Veer over de Atjeh-oorlog. Witte stelde zich ten doel de controversiële figuur die Van Heutsz bij zijn leven en na zijn dood is geweest te ontdoen van de lagen geschiedvervalsing en -verfraaiïng die daarop waren aangebracht. Ook zocht hij naar de redenen die een dergelijke misvorming van het ‘historisch beeld’ veroorzaakten. Het resultaat is een vlot geschreven en fraai geïllustreerde levensschets van de pacificator van Atjeh en gouverneur-generaal van Nederlands Indië, waaraan een apart hoofdstuk over de ‘Van Heutsz-mythe’ is toegevoegd.

De biografie van Van Heutsz die de lezer wordt geboden bevat op zichzelf weinig nieuws

[p. 140]

en is hier en daar nogal fragmentarisch. Dat kon in een kort bestek van honderd bladzijden misschien ook moeilijk anders. Het laatste hoofdstuk, dat ingaat op de bewondering en verguizing die Van Heutsz na zijn dood in 1924 ten deel vielen, boeide mij persoonlijk het meest. Witte ziet een duidelijk verband tussen de opkomst van de rijkseenheidsgedachte en een behoudzuchtige koloniale politiek in de jaren twintig en dertig enerzijds en het cultiveren van de Van Heutsz-legende anderzijds. Toch was Van Heutsz, zoals de auteur vaststelt, te Utrecht niet erg in de gratie. Gerretson, de schoonzoon van generaal-majoor Van Daalen die in 1907 door Van Heutsz als gouverneur van Atjeh de laan werd uitgestuurd, had weinig met hem op. Anders lag dit bij Colijn, een van Van Heutsz' vroegere ondercommandanten die door zijn chef krachtig was gepousseerd. Bij de onthulling van het Van Heutsz-monument in Amsterdam in 1935 hield Colijn een lofzang op de ontslapen ‘créateur des valeurs’.

Voor een antwoord op de vraag waarom zoveel van zijn tijdgenoten Van Heutsz als ‘een groot man’ zagen, had Witte ook kunnen verwijzen naar de dagboekaantekeningen van de Amsterdamse reder en zakenman E. Heldring. Heldring, anders een nogal nurks heer, laat zich opvallend lovend over Van Heutsz uit:

Van Heutsz is dezer dagen overleden. Hij was een van onze weinige zeer groote mannen. Hij overwon in Indië elke sleur en bereikte, behalve de pacificatie van Atjeh, de vestiging van ons gezag door geheel Indië... In zijn goeden tijd was hij doortastend, ruw, merkwaardig helder van inzicht, ook in niet-militaire vraagstukken op politiek en financieel gebied; gezeur en etiquette minachtend, geheel de man dien wij toen in Indië met zijn angstige ambtenaars- en officierswereld noodig hadden^1..

Het is jammer dat Witte's boek wordt ontsierd door een aantal slordigheden. Zo wordt de naam van de bekende publicist Zentgraaff hardnekkig als Zendgraaff gespeld en moet de Algemeen Secretaris van het Nederlands Indische gouvernement D.F.W. van Rees het, tot in het register toe, met de eenvoudige aanduiding ‘Rees’ doen. In 1870 kwam geen cultuurwet tot stand, zoals op bladzijde 16 wordt vermeld, laat staan dat daarbij in feite het cultuurstelsel werd afgeschaft. Evenmin mag men stellen dat de Nederlandsche Handel-Maatschappij het alleenrecht voor de handel in de archipel bezat. Hiertegenover staan als pluspunten de prijzenswaardige distantie waarmee de auteur zijn hoofdpersoon behandelde en de aantrekkelijke vorm waarin hij de stof presenteerde. Witte's boek kan ertoe bijdragen, dat een breder publiek dan gewoonlijk aan historische publicaties is voorbehouden kennis neemt van een interessant stuk Nederlands koloniaal verleden.

C. Fasseur.

1. Joh. de Vries, ed., Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring, 1871-1954 (Utrecht, 1970) 572.

J.H.J. van den Heuvel, Nationaal of verzuild. De strijd om het Nederlandse omroepbestel in de periode 1923-1947 (diss. Nijmegen; Baarn: Ambo, 1976, 389 blz., ISBN 90 263 0353 x).

Als er één terrein is waarop de termen ‘verzuiling’ en ‘zuil’ algemeen van toepassing’

[p. 141]

werden en deels worden geacht, dan is het wel de wereld van de omroep, het ‘zuilenland’ bij uitstek. Op een studie over deze wereld van de omroep in de eerste kwart eeuw van zijn bestaan (1923-1947 om precies te zijn, toen er nog uitsluitend radio was) promoveerde in 1976 in Nijmegen J.H.J. van den Heuvel. Centraal in zijn proefschrift staat het omroep-bestel en de strijd die daarom is gevoerd. Daarom gaat het in dit boek, onder voorbijgaan van vele andere aspekten, vooral om drie hoofdmomenten: het ontstaan van het omroepbestel aan het eind van jaren twintig van deze eeuw, de beginperiode van de bezetting toen een geheel nieuw bestel werd opgelegd, en de hernieuwde vormgeving aan het omroepbestel in de eerste jaren na de tweede wereldoorlog. De auteur groepeert zijn materiaal in alle drie gevallen rond de tegenstelling nationaal-verzuild. Bij de discussies over de organisatie van de omroep was steeds de essentiële vraag: moet er in principe één alles overkoepelende organisatie zijn (waarbinnen dan vanzelfsprekend de verscheidenheid van het Nederlandse volk tot uiting moet komen) of dient juist die verscheidenheid uitgangspunt te zijn (met als nagestreefde consequentie een veelvoud aan organisaties corresponderend met de belangrijkste groeperingen in de Nederlandse samenleving)? Dat deze laatste opvatting vrijwel vanaf het begin verre de overhand had kan nauwelijks verwondering wekken. Zodra bleek, dat uit het onverzuilde technische spel der experimenterende zendamateurs (dat al snel ook een commercieel aspekt kreeg) een belangrijk communicatiemedium en cultuurinstrument zou groeien, werden de confessionele leiders (en onder hen, volgens Van den Heuvel, vooral de protestantse leiders) alert. Bij de noodzakelijke regulering van één en ander door de overheid bezetten zij de essentiële posities. Van de claims van wat, na enige andere benamingen, al spoedig AVRO heette (de organisatie die pretendeerde een alles en allen omvattende vereniging te zijn) kon dan ook niets terecht komen. Het vooral uit de sfeer van het onderwijs bekende, maar zich op ook andere terreinen manifesterende, stelsel van distributie over de levensbeschouwelijke groeperingen kreeg zo als vanzelf zijn op de omroep toegesneden vorm. De laatkomer VARA kreeg daarbij, als consequentie van het systeem, de zendtijd min of meer door NCRV en KRO in de schoot geworpen.

Hoewel dit omroepbestel en deze omroepverenigingen zich opmerkelijk snel en sterk verankerden in de verzuilde samenleving (dit sluit het bestaan van tegenkrachten en scherpe kritiek overigens niet uit!), was één en ander tegen de maatregelen van de Duitse bezetter niet bestand. Stapsgewijs, maar wel in hoog tempo werd het oude bestel binnen één jaar opgerold en vervangen door één Nederlandse Omroep onder Duitse controle, zonder dat dit tot openlijk verzet leidde. Van den Heuvel heeft de essentialia zelf als volgt samengevat:

De omroepen waren door hun krampachtige pogingen om hun organisaties in stand te houden, hun lankmoedige houding en opportunistische aanpassingswil en door hun onderlinge afgunst en rivaliteit niet in staat tegenover de Duitsers één lijn te trekken. Daardoor kwam het dat zij, in plaats van een gemeenschappelijk afweerfront te vormen, de bezetter uiteindelijk een goed functionerend omroepbestel in handen speelden. De Duitsers gingen bij de overname, zoals we gezien hebben en in het navolgende nog genoegzaam zal blijken, uiterst tactisch en geleidelijk - via Nederlandse stromannen - te werk (116/117).

Hoewel dit citaat op het eerste gezicht wellicht anders zou doen vermoeden, mag men het de auteur als een deugd aanrekenen dat hij er vrijwel volledig in is geslaagd de zo verleidelijke moraliserende toon in zaken van collaboratie en verzet te vermijden. Zijn stijl is zakelijk en verklarend-beschrijvend. De terugkeer van het Nederlandse overheidsgezag en de voorbereiding daarvan buiten Nederland en in bezet gebied, ging zoals bekend met vele

[p. 142]

problemen, grote chaos en improvisatie gepaard. Ook ten aanzien van de radio-uitzendingen gold dat. Deze dissertatie beschrijft hoe tegen deze achtergrond de vooroorlogse verhoudingen in de omroepwereld werden hersteld. Want herstel is het woord dat het eindresultaat het best aanduidt. Het leek er overigens enige tijd op dat het anders zou gaan. Vanuit uiteenlopende achtergronden en met verschillende motieven waren de voorstanders van de zogenaamde ‘nationale omroep’ namelijk korte tijd bijzonder sterk. Zowel bij het militair gezag als in de regering, waarbinnen geestdriftige aanhangers van de doorbraak enige tijd een hoofdrol speelden, vond men overtuigde aanhangers van dat denkbeeld. De minister-president Schermerhorn was niet de minst actieve onder hen. Al snel bleek de kracht van deze vernieuwers echter geringer dan vermoed en zij moesten concessies doen. De traditionele omroepverenigingen, in eerste instantie in de verdediging gedrukt, vonden hun kracht vooral in hun claim op rechtsherstel en via die weg in hun praktische monopolie van de middelen om uit te zenden. Zoals VARA-bestuurder J.B. Broeksz zei: ‘Het is alleen hun materieel bezit geweest dat hen er doorheen heeft gesleept’ (215). Vanuit die positie konden zij later weer terugkomen en de vroegere verhoudingen herstellen. De regeling die in 1947 werd getroffen was, net als die van 1930, een complete overwinning voor de verzuilers. De NRU was niet meer dan een doekje voor het bloeden van de voorstanders van een nationale omroep.

Tot zover de sterk vereenvoudigende samenvatting van deze interessante, goed gedocumenteerde en niet te moeilijk leesbare dissertatie. Het is ook een nuttig boek voor wie geïnteresseerd is in het systeem van de verzuiling. Het volle licht valt op het organisatorisch aspekt van dit heersende stelsel. De auteur heeft zich, zoals het een goed promovendus betaamt, heel strak aan dit object gehouden (hoewel vanzelfsprekend korte verwijzingen naar achtergronden, medebepalende factoren en dergelijke niet ontbreken). Men kan hem dit nauwelijks euvel duiden, maar in één opzicht valt het toch zeer te betreuren en had men, zeker gezien de titel van het boek en de daarmee overeenstemmende bedoeling van de schrijver, toch meer mogen verwachten. De andere zijde van de tegenstelling nationaal - verzuild wordt namelijk in een aantal opzichten verwaarloosd, blijft erg in de schaduw. Het idee van een nationale omroep kon en kan vele vormen aannemen en de voorstanders ervan konden en kunnen vanuit zeer verscheiden achtergrond en met sterk uiteenlopende motieven denken en handelen. Van deze zaken blijft men in dit boek niet onkundig, maar zij worden slechts mondjesmaat toegediend en dan meestal vaag en onduidelijk. Voor een deel kan dit natuurlijk liggen (en lag het ook) aan de vaagheid en onduidelijkheid van die ideeën en de voorstanders ervan, maar het zou toch wel degelijk mogelijk zijn geweest (en in zekere zin ook nodig!) om een aantal van deze ideeëncomplexen wat nader uiteen te zetten. Zo valt er, om enkele voorbeelden te noemen, meer te zeggen over de AVRO-opvattingen van vóór de oorlog, over de motieven van de Duitse bezetter en hun Nederlandse steunpilaren, over de consequenties van de doorbraak voor de radio-omroep en over de VPRO-denkbeelden inzake de nationale omroep. Het ontbreken hiervan verzwakt het boek. Minder dan nodig en gerechtvaardigd is in deze dissertatie de verliezer van de strijd nationaal-verzuild aan bod.

Geenszins als omissies in dit boek aan te merken zijn een aantal aspekten en onderwerpen die zich naar aanleiding van lezing opdringen en derhalve om voortgezette studie vragen. Slechts enkele ervan kunnen hier worden aangestipt. Zo valt het op hoezeer elk der omroeporganisaties, naast de vele onderlinge overeenkomsten, een eigen geschiedenis heeft, samenhangend met aard, interne structurering en plaats van de zuil waarbij zij behoren, maar evenzeer met de bekwaamheden, zwakheden en ambities van de leidende figuren. Speciaal moge gewezen worden op de positie van de AVRO, heen en weer geslingerd

[p. 143]

tussen de pretentie en ambitie de enige en algemene te zijn en het gevaar om zelfs geheel het loodje te moeten leggen. Ook de VPRO, als curieus randverschijnsel maar toch essentieel bij het bestel behorend, zou een aparte studie verdienen.

Opmerkelijk is verder de in dit boek niet als zodanig gesignaleerde maar er wel uit op te maken tegenstelling tussen enerzijds de ‘organisatorische’ coalitie NCRV-KRO-VARA tegen de AVRO en anderzijds de ‘maatschappelijke’ coalitie NCRV-KRO-AVRO tegenover de VARA. Van dit vraagstuk is de stap naar de inhoud van het uitgezondene en de functie daarvan in de verzuilde samenleving niet zo groot meer. Buitengewoon boeiend zou een studie kunnen zijn met als één der vragen welke rol de radio-uitzendingen speelden in het stelsel van sociale beheersing dat bij de verzuiling behoort. Van den Heuvel heeft zich wijselijk niet op deze vanuit zijn onderwerp gezien kronkelige zijpaden (die echter vanuit ander oogpunt hoofdwegen kunnen blijken) begeven. Het kan niettemin mede als de verdienste van zijn werk gezien worden dat deze kwesties zich opnieuw zo duidelijk als te bestuderen onderwerpen manifesteren. In die zin is het niet alleen een nuttig en interessant boek, maar ook een stimulerend.

J.C.H. Blom