Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 82

[p. 207]

An Enquiry into the Troubles in Asperen, 1566-1567
By A.C. Duke

The Troubles of 1566-1567 constitute one of the most famous chapters in the history of the Low Countries, yet there are still many important aspects about which we are ill-informed.¹ Until quite recently historians concentrated their attentions on the image-breaking in the southern Netherlands,² and surprisingly little was done to study the course of events in the north, where the movement was far less coherent. In the past the image-breaking has been compared to a flash of lightning³ darting from the Westerkwartier to Groningen and beyond in a matter of a few weeks. But if one wants a metaphor to describe this cataclysm, then that of the forest fire, driven before a fickle wind, sometimes backtracking and at other times leaving a whole tract unscathed, seems more appropriate. The region east of Mons, Aalst and Brussels escaped almost entirely. In the north and east the outbreaks of iconoclasm occurred long after the reverbations had died away in the west. In Hasselt the imagebreaking took place as late as 19 January 1567.⁴ The Troubles assumed a different guise in each region as a result of local religious, political and social tensions and traditions. In the Westerkwartier the opening stages of both the open-air services and the image-breaking in 1566 bear the marks of a popular movement, which took both the government and the consistories by surprise. In other towns the image-breaking was clearly planned at short notice, and in the Ommelanden and the east the power and prestige of the local landholders tipped the scales one way or the other.

1 j.w. berkelbach van der sprenkel, Oranje en de vestiging van de Nederlandse staat, Amsterdam 1960, p. 54 (First published in 1946). For the state of historical research on 1566-1567 see: j. scheerder, Le mouvement iconoclaste en 1566. Fut-il spontané ou prémédité? Annales de la Fédération archéologique et historique de Belgique, tome 2 (1952), p. 67-74; o.j. de jong, Beeldenstormen in de Nederlanden, Groningen 1964; m. dierickx, Beeldenstormen in de Nederlanden in 1566. Streven, 19e jg. (1966), p. 1040-1048.

2 Even e. kuttner's general study, Het hongerjaar 1566 deals chiefly with the southern Netherlands.

3 g. brandt, Historie der reformatie, Amsterdam 1671, I, p. 341.

4 w. bax, Het protestantisme in Luik en Maastricht, 1557-1612, 's Gravenhage 1941, p. 215.

[p. 208]

The special character of the movement along the Lek and Waal has been excellently shown in a couple of studies dealing with Vianen⁵ and Culemborg.⁶ But little is known of Langerak, where Floris van Boetzelaer introduced the Reformation,⁷ IJsselstein,⁸ Gorcum⁹ and Asperen.¹⁰ We hope the publication of this document on events in Asperen will help towards a better understanding of the temper and complexity of the Troubles along the rivers and demonstrate how closely linked the towns and villages of this region were.

In Asperen Reformed Protestantism was clearly introduced from above. Indeed we would go so far as to say that the Van Boetzelaer family aimed at the extirpation of the Roman Catholic faith on the estate. This does not mean that their adherence to the doctrines of the Reformation was politically motivated. Already in the 1550s the lord of Asperen was turning from the Mass, and his concubine, Judith van Helmont, had not darkened the churchdoor for some years before 1566. Moreover Agnes van Belle, the wife of Rogier van Boetzelaer, had been instrumental in converting her husband, first to the tenets of the Doopsgezinden, and later to those of Reformed Protestantism. Under these circumstances it is not surprising to find that the lord of Asperen and his six sons were all signatories of the Request of the Lesser Nobility.

The religious disposition of Wessel van Boetzelaer the Elder had meant that even before 1566 Asperen had become a refuge for Doopsgezinden and other heretics. One witness alleged there were some thirteen ‘hardopers’ in the barony, and the schoolmaster who was appointed after the religious alteration had been carried through, was also suspected of Mennonite tendencies. But most of those arraigned later for their part in the Troubles belonged to the Reformed tradition. Of those summonsed the majority either belonged to the family Van Boetzelaer or were their retainers or officials. Few local inhabitants seem to have been involved in 1566.

5 h. de la fontaine verwey, Hendrik van Brederode en de drukkerijen van Vianen. Het Boek dl. 30 (1949-1951).

6 o.j. de jong, De Reformatie in Culemborg, Assen, n.d.

7 sententien en indagiengen van den hertog van alba, Amsterdam 1735, p. 108.

8 Op cit. p. 141.

9 Op. cit. p. 25, 29, 86, 91, 124, 259, 268, 329.

10 Op. cit. p. 130-141. The relationship between this account and the manuscript here reproduced, will be discussed below.

[p. 209]

Little is known of the opening stages of the Troubles in Asperen. Acquoy mentioned a ‘nieuwen predicant’ from there, preaching in Zaltbommel probably in late July.¹¹ From mid-September onwards the pace of events along the Lek and Waal quickened. On 14 September the images were set upon in Culemborg,¹² and on 25 September Brederode had them removed from the church in Vianen to forestall, as he wrote the Governess, an outbreak of destruction.¹³ On Tuesday 8 October the churches in Asperen were purged¹⁴ and two days later 's Hertogenbosch underwent a second wave of iconoclasm. About the middle of October William of Orange was in Gorcum, where he heard that plans had been laid to destroy the altars and images¹⁵ and not long after Zaltbommel was trembling on the verge of violence.¹⁶

Clearly the ‘casting down’¹⁷ of the churches in Asperen on 8 October was carried out according to a preconceived plan. When the clergy and religious got wind of it, they began stowing away their valuables, until this salvage operation was expressly forbidden. At midday Willem van Zuylen van Nijevelt, newly appointed as drost of Culemborg by the count, arrived in Asperen with a minister and half a dozen soldiers, who stood guard while the images and other articles were destroyed. The actual work of breaking was carried out by the retainers of the lord, helped by some inhabitants from Gorcum. In no sense was it a popular or spontaneous attack. In the days after the imagebreaking, the visible badges of the old religion were effaced. The pater of the nuns was put out of the township and

11 j.g.r. acquoy, Jan van Venray en de wording en vestiging der hervormde gemeente te Zalt-Bommel, Den Bosch 1873, p. 14, 246-247.

12 o.j. de jong, De reformatie in Culemborg, p. 131-141.

13 j.w. te water, Historie van het verbond en de smeekschriften der nederlandsche edelen, Middelburg 1796, dl. 4, Bijlage QQ and l. gachard, Correspondance de Guillaume le taciturne, tome 2, p. 237.

14 See below.

15 l. gachard, Correspondance de Guillaume le taciturne, tome 2, p. 255. When this letter is read in conjunction with the information given in Sententien en indagingen, p. 27, one concludes that the trouble in Gorcum took place after the stadholder's visit to the town. On 18 October William of Orange was in Vianen on his way to Utrecht.

16 j.g.r. acquoy, Jan van Venray, p. 34-41.

17 This was the contemporary term used in the Scottish Reformation to signify the radical alteration of the churches in preparation for the new form of services, and it seems more apt than the customary ‘image-breaking’ for Asperen, for the purging was very thorough, and included the destruction of the altars, the organ, vestments and missals.

[p. 210]

on Sunday 13 October an apostate Crutched Friar preached in the friary to a packed and curious congregation. Thereafter services were held two or three times a week in the parish church, with the enforced attendance of the religious. But if the general tenor of the religious changes was Reformed, it was certainly not ‘presbyterian’. There is no mention of a kirk session, though such an institution was in existence in the south Holland towns in the autumn of 1566. The Reformation in Asperen was carried through by the lord and he brooked no consistorial interference. Despite efforts to ‘protestantize’ the inhabitants of Asperen, the new religion found apparently little support and by Lent 1567 there were widespread demands for the restoration of the Mass, though even when the enquiry was being held into the situation in Asperen in neighbouring Heukelum, the Reformed were metting for services up at the manor house.

By the end of the winter 1567, the central government was fast regaining control of the situation. In February Brederode departed from Vianen in a bid to gain control of Amsterdam and his domain on the Lek prepared to offer resistance to the government forces led by Van Megen and the Duke of Brunswick. Asperen assisted in this defence, sending spades up river to the beleaguered town of Vianen. But the rebellion was crushed. Brederode fled Amsterdam in April, and the Duke of Brunswick captured Vianen.

The manuscript which we have transcribed¹⁸ is to be found in the Rijksarchief in Brussels, where it has been placed in the Archief van de Raad van Beroerten, though technically it does not belong there, for the enquiry took place six months before the establishment of the Raad van Beroerten. Loosely bound in with the first volume of hearings of the Council for Holland containing sections 109-118, it has been omitted from the inventory of A. Jamees.¹⁹ When placed alongside the extract edited by Marcus, the considerable overlapping of the two

18 I would like to take this opportunity to thank prof. Sabbe, the Algemene Rijksarchivaris in Brussels for allowing me to examine the manuscrip tat the Gemeente-archief in Leiden, and the staff of the Gemeentearchief for helping me decipher various passages. To dr. J.J. Woltjer of the Rijksuniversiteit te Leiden I am indebted for advice and assistance in the editing of this document.

19 a. jamees, Inventaris van het archief van de Raad van Beroerten, Brussel 1958, p. 18.

[p. 211]

documents is at once evident. But Marcus's document²⁰ is the culmination of several such enquiries, of which the one published here is the first. The information in the Sententien is compacter than in our document and differently arranged. Moreover Marcus's manuscript contains some information not found in Jacob de Jonge's enquiry. On the other hand there is much information on the dating of the image-breaking and the introduction of the new religion, which was not repeated in the subsequent document. In this sense the two documents complement each other.

The manuscript from the archives in Brussels is clearly a contemporary copy, for though the details about the signatures are mentioned, the actual signatures are lacking. It is undoubtedly a faithful transcript of the original and may have been collated by the griffier of the Hof van Holland.

20 Marcus probably used the manuscript at present to be found in Algemeen Rijksarchief, The Hague, Grafelijkheidsrekenkamer 681 ter, though he re-arranged some of the material when he published the Sententien en indagingen in 1735.

[p. 212]

⁺ Omme te volcomen zekere acte commissoriael byden Hove van Hollandt geexpedieert op my Jacob de Jonge secretaris vanden zelven Hove, hier nae van woorde te woorde volgende.

Alzoe die hoocheyt vande hartoginne van Parma den Hove van Hollandt by missive van date den eersten marty deser tegenwoirdiger maent geadverteert heeft dat haere hoocheyt onderrecht zoude zyn, dat de Heere van Asperen in sinte Clare clooster aldaer nu onlancx leden zoude hebben doen predicken by eenen Calvinist, dreygende indien men zulcx nyet en wilde lyden, dat hy alle die religieusen zoude uuyt jaegen, ofte tconvent ruineren, belastende daeromme haere hoocheyt van Co. Mts. weegen den voirsz. Hove hem dies angaende behoerlick te informeren, Soe eest dat tvoirsz. Hoff gecommitteert heeft ende committeert tselve Hoff mits desen Jacob de Jonge secretarys vanden voirsz. Hove omme hem nopende tgundt voorsz. mit den ancleven vandien behoirlick te informeren, zyne informatie stellen by gescrifte, ende den voirsz. Hove dieselve secretelick overbrengen, omme daermede byden zelven Hove gedaen te werden naer behoeren. Actum den 1111en marty 1566 stilo curie hollandie,¹ In kennisse van my ondergetekent B. Ernst.

⁺ Bin ick opten vyffden marty anno voorsz. uuyten Hage gereyst tot binnen der stede van Gorcum van waer ick des anderen daechs voorts bin gereyst tot Hueckelom. Ende hebbe aldaer gehoort ende geexamineert zekere getuygen by Ysbrant Starck gezworen exploictier sHoofs van Hollandt by my daertoe geauctoriseert zynde gedachvaert inder manieren hier nae volgende.

Den voorsz. VIden marty binnen Heuckelom.

Broeder Dirick van Arssen procurateur vande cruce broeders tot Asperen oudt LXVIII jaeren gehoort opt inhouden van myne voirsz. commissie mitten aencleven vandien. Seyt in verbis sacerdoty et professionis dat binnen Asperen zyn twee conventen een van vrouwen genaempt sinte annen zusterhuys ende een van crucebroeders daer^a hy

+ fol 1^r

1 That is 4 March 1567. This report falls outside the investigations carried out by the Raad van Beroerten, which was not established until September 1567.

+ fol 1^v

a The spacing indicates that the passage was underlined in the original manuscript.

[p. 213]

deposant procurator es, maer geen convent van claren. In welck vrouwen convent noyet gepreect en es geweest, mer es warachtich dat op eenen dynxdach in octobri lestleden de prochiekerk, beyde devoirsz. conventen ende het gasthuys aldaer gespolieert zyn geweest,² ende heeft hy deposant gesien beyde de zoonen vande heer van Asperen³ inde kercke vande crucebroeders mitten schout van Asperen,⁴ die nochtans geen handen toe en staecken, ende noch twee dienaers vanden voirsz. heer van Asperen⁵ die welcke beyde hy deposant sach dat wel⁺ harttelicken wrochten int affbreken vande beelden ende anders. Ende heeft hy deposant verstaen dat dvoorsz. twee zoonen ende schout inde andere voirsz. kercken mede by waeren, ende dat dvoirsz. twee dieners huelpen breecken. Ende alsoe een wyle tyts eer dvoirsz. kercken gespolieert werden een yegelick besich was om wat te berghen, zoe werde een verbodt gedaen binnen Asperen dat hem nyemant vervorderen en zoude yet uuyt de kercken te vluchten ende dat op lyffstraffinge, zoe hy deposant van verscheyden burgers gehoort heeft. Ende waeren ten voorsz. tyde zes crychsluyden van Culemborch tot Asperen gebrocht die de kerckdeuren bewaerden ter wylen die afbrekinge dair inne geschiede. Seyt dat ten zelven dage Nyevelt⁶ mitte predicant die hy mit hem uuyt Culemborch tot Asperen brochte tsavonts als dvoirsz. kerckschendingen geschiet waeren gingen eeten ende logeeren ten huyse vanden heere van Asperen, ende dander kerckbreeckers, wel over die twintich⁷ ende mit zes peerden quamen eeten ende logeren int voorsz. convent vande crucebroeders.

2 Probably 8 October. Dusseldorpius gave this as the date, and it was a Tuesday. Uittreksel uit Franciscii Dusseldorpii Annales, 1566-1616, Ed. R. Fruin. 's Gravenhage 1893, (Werken H.G. 3e serie no 1) p. 37.

3 Rutger (or Rogier) van Boetzelaer and Otho van Boetzelaer.

4 Wessel van Boetzelaer, natural son of the Heer van Asperen.

5 Probably Heynrick de Camerlinck (Verheyden, V no. 2272 & 5366) and Guillaume ‘paige’ (Verheyden, no. 5116 Sententien en indagingen, p. 130).

+ fol 2^r

6 See o.j. de jong, De reformatie in Culemborg, Assen, n.d., p. 118, 121: Sententien en indagingen, p. 154. Took part in image-breaking in Utrecht, Vianen and Culemborg. Had his family chapel at Aartsbergen pulled down and was active among the Reformed in Schoonhoven in 1566.

7 Among those who took part were three inhabitants from Gorcum. Sententien en indagingen, p. 26-7.

[p. 214]

Seyt dat des sondaechs daeraen⁸ een vande religieusen⁹ vanden⁺ voorsz. convente ontrent den noene gebrachte es geweest by Wouter Jacobssen stadtbode aldaer, een waerlick habyt, twelck deselve religieux angetogen hebbende heeft daer mede gaen staen predicken binnen de kercke vande crucebroeders opte preeckstoel die uuyt het zusterhuys aldaer gebrocht was, zoe dairvan te vooren geen en was, ter presentie vanden heere van Asperen mit zyne kinderen, prekende zeer schandaleuselick. Ende heeft hy deposant deur bevel vande heere van Carnisse¹⁰ naderhandt den voirsz. religieux een nyeuw waerlick habyt moeten doen maken met alle zynen toebehoeren tot des convents coste, soe het voorsz. eerste habyt geleent was. Ende heeft zedert dien tyt dvoirsz. religieux gepredict inde prochie kerck aldaer tot noch toe tweemael ter weke, behalven de heylige dagen, alwaer hy deposant wel heeft hooren zeggen dat de zusteren van sint annen convent deur bevel vande heere van Asperen hebben moeten comen hooren preken in waerlycke habyten, sonder tselve gesien te hebben, dan hy wel gesien heeft dat zy mit waerlicke heuycken langs straet gegaen hebben. Ende sitten deselve zusteren zedert dvoirsz. kerckbrekinghe sonder pater, alsoe die heere van Carnisse den selven pater, weesende vande preecker oorde, onlancx daer nae vanden bossche gecomen zynde, buyten den stadt brochte nyet willende dat hy weder daer inne comen zoude, zoe hy van diversche luyden verstaen heeft, ende den voirsz. heer van Carnisse hem dies wel⁺ zelffs heeft hooren beroemen. Seyt dat opten XXIden octobris naer zyn beste onthoudt dvoorsz. twee zoonen van Asperen mit meer geselschaps int voorsz. convent vande crucebroeders gecomen zyn vereysschende naede boucken van tselve convent die verborgen lagen in een celle, maer byden voorsz. religieux apostaet gemelt waeren, ende naer zyluyden die gevonden hadden, hebben die geschuert ende vernielt gehadt, zoe hy deposant van zynen prior verstaen heeft die daer aldaer (sic) by ende present was, mer hebben noch behouden eenige boucken ende heure principale ornamenten die zyluyden van te vooren ge-

8 13 October, 1566.

9 Broeder Jan. Probably the same as Joannes Asperensis who was present at Wesel in 1568, j. de jong, De voorbereiding en constitueering van het kerkverband der nederlandsche gereformeerde kerken in de zestiende eeuw, Groningen 1911, p. 78.

+ fol 2^v

10 Rutger van Boetzelaer was lord of Carnis, a manor south of Rotterdam.

+ fol 3^r

[p. 215]

vlucht hadden opt huys van Asperen, deur angeven vanden Heere van Asperen.

Seyt dat omtrent drye weecken geleden binnen Asperen gecomen es een nyeuw predicant weesende een vries die zomwylen inde kerck ende somwylen ten huysse vande heere van Asperen prekende es, welcke predicant ende den voorsz. religieux apostaet ende oick den schoolmeester met alle die mennonisten die burgers gaerne quyct geweest hadden, maer en connen daertoe nyet geraecken. Ende hebben deselve burgers onlancx gewilt datmen inde cloosters wederomme misse doen zoude als naer gewoonte, twelck henluyden eyntelicken byden heere van Asperen geaccordeert es, mits dat de burgers alle nachten waecken⁺ moeten, ende alsoe zy religieusen des asschenwoonsdaechs lestleden eerst begonnen wederomme misse te doen, zoe es dvoirsz. bode van Asperen by hem deposant gecomen vragende naeden prior, ende dat hy hem zeggen zoude datmen de misse mit besloten deuren zoude doen, ende passen die uuyt te hebben eer men het sermoen inde groote kerck bestondt. Maer alsoe ten zelven tyde die voirsz. kercke vande crucebroeders al vol volcx was, zoe werden die deuren open gelaten gelyck die noch dagelicx gedaen werden, mer passen heuren dienste uuyt te hebben voorde prekinge alsmen inde prochie kercke preect, tselve nyet durrende laeten deur vrese vanden heere voirsz. met zyne zoonen. Ende nyet meer en weet.

Wouter Jacobszoon, gezworen bode tot Asperen, oudt omtrent XXXIII jaeren gehoort alsvoren. Seyt by zynen eede als gezworen bode gedaen, dat ten tyde als de kerckbreeckinge tot Asperen geschiede, als het sermoen uuyt was recht voorde zelve spolieringhe zoe es hem deposant byden heere van Carnisse deur monde vanden schout van Asperen bevolen geweest inder kercke te roupen ende publiceren uuyten name vanden heere dat hem nyemant tzy groot off cleyn vervorderen en zoude eenich dinck vuyter kerck te brengen, zulcx als hy deposant deur ontheet alsvoeren gedaen heeft, mer en gedenct hem althants nyet weetende zyn vyff sinnen geroupen⁺ te hebben off dat hem by yemant des gevercht zoude geweest zyn van dat men geen weer daer tegens zoude moeten doen. Ende en was de heer van Asperen daer nyet by noch omtrent als tvoorsz. bevel hem deposant gegeven werde.

Seyt dat hy deposant deur laste vande heer van Carnisse

+ fol 3^v

+ fol 4^r

[p. 216]

van huys tot huys gegaen es tot den armen die hem in gescrifte gegeven waeren omme henluyden te zeggen dat zy ende all die wilden, uuyter kercke mochten haelen de stucken vande gebroken beelden ende andere houtwerck omme tot barninge te besigen, mer en es tselve by hem deposant nyet gepubliceert geweest, gelyck hy oick van geen gebodt en weet te spreken dat daer gedaen zoude geweest zyn dat diegheene die nyet en haelden geen deelinge genyeten en zoude vanden heyligen geest, zoe tselve nyet geschiet en es geweest, alsoe daer anders geen bode en es dan hy deposant, ende en es hem deposant oeck by nyemande zulcx gevercht geweest omme te publiceren, ende quamen alle die arme luyden zulcx alsvoren geoirloft zynde elcx wat haelen, op een off twee nae die tnyet en begeerden.

Seyt dat hy deposant opden sondaech als de religieux tot⁺ die crucebroeders preecken zoude den zelven gebracht heeft een mantel, een casacq, ende een paer hoossen, die hy deposant haelde tot eenen Cornelis Cornelissen waert int hert, sonder dat hem deposant althants voorstaet deur wiens ontheet hy deposant tselve gedaen heeft. Ende ghinck deselve religieux mit het zelve habyt ten zelven dage staen preecken daer mede onder andere veel volcx waeren die oude heer van Asperen ende de heer van Carnisse ende joncker Ottho van Bootzelaer zynen zoonen die hy deposant onder andere daermede sach. Seyt dat hy deposant deur ontheet vande oude heer van Asperen de susteren van Asperen bevolen heeft dat zy voortaen mede inde prochyekerck te preken zouden comen, nu men geen misse of andere diensten en deede, waerop de priorinne hem deposant vraechde hem deposant hoe zy comen zouden, in waerlycke habyten off anders, twelck hy den voirsz. Heere van Asperen rapporterende beval hem dat hy die zusteren zeggen zoude, dat zy in zulcken habyten comen mochten alst hen geliefde. Seyt dat binnen Asperen tot noch toe geen nyeuwe predicanten in anders gepreect en hebben dan inde prochiekerck ende eens int broerhuys als voeren geseyt es.

⁺ Seyt dat hy deposant op asschenwoensdach lestleden, alsmen weder misse begonst te doen int convent vande crucebroeders, byden heer van Carnisse gesonden es geweest int zelve convent omme hemluyden te zeggen dat zy passen zouden heuren dienst te doen voor off nae tsermoen inde prochiekerck, zoe hy deposant gedaen heeft aenden procurator aldaer, maer angaende van

+ fol 4^v

+ fol 5^r

[p. 217]

de misse te doen mit besloten deuren, dunct hem halff ende halff zoe mede geseyt te hebben, sonder van tselve althants zekere memorie te hebben. Ende opt vorder poinct gevraecht, in myne commissie begrepen, zeyt daer neyet off te weeten, alsonder int zusterhuys nyet gepreect en heeft, als hy voeren geseyt heeft. Ondergetekent, Wolter Jacobsz. gezworen bode tot Asperen.

Heer Jan Cornelissen pastoer in Oosterwyck, oudt omtrent XXX jaeren, gehoort alsvoren. Seyt in verbis sacerdotis dat alsoe hy tot Asperen nyet veel verkeert en heeft ende oick aldaer nyet en was als die kerckbrekinghe geschiede, nyet en weet doen ter tyt aldaer gebeurt es off deur wyens ontheet tselve gedaen es geweest. Maer was aldaer int convent vande crucebroeders des sondaechs daer aen ende was kerckwydinge vande zelve kercke, alwaer hy gesien heeft op stoel staen preecken een religieux vanden zelven convente hebben aen een waerlick habyt, ende prekende het evangelie van Sacheo (sic),¹¹ mer zoe hy⁺ deposant in het zelve sermoen nyet lanck en bleeff zoe en weet hy daeroff nyet veel oordeels te geven dan datmen daer duytsche salmen sang. Ende was mede int zelve sermoen die oude heere van Asperen, zoemen hem deposant verthoende dat hy twas, want hy anders geen sonderlinge kennisse van hem en heeft. Zeyt dat hy die zusteren aldaer wel heeft zien gaen mit waerlicke heuycken, mer deur wiens bevel en weet hy nyet. Ende nyet meer en weet. Ondergetekent Jan Vervoeren Cornelisz., pastoer tot Oosterwyck.

Jan Heynricxzoen, coster in Oosterwyck, oudt XXIIII jaeren, gehoort opt inhouden als voeren. Seyt by eede van alle die geschiedenissen ten tyde vande kerckbrekinge binnen Asperen ende oick daer nae nyet te weeten te spreken, zoe hy daer nyet present geweest en es, anders dan dat hy op sondach naedat deselve kerckbrekinge aldaer geschiet was mitten pastoer van Oosterwyck, voorgaende getuyge, binnen Asperen int convent vande crucebroeders een religieux aldaer in waerlyck habyt heeft hooren preecken voor een deel zoe hy mitten zelven pastoer vrouch vandaen vertrock, ende sach den ouden heer van Asperen daer mede present mit den heer van Carnisse ende joncker Otto van Bootzelaer zyne twee zoonen. Ondergetekent Jan Henricxzoen.

11 I assume this is a reference to Zaccheus, Luke. ch. 19, 1-10.

+ fol 5^v

[p. 218]

⁺ Den VII den marty anno voorsz. binnen Heuckelom.

Mr. Harmen Rutgers zoen Boetselaer priester woenende tot Heuckelom, oudt omtrent LXV jaeren, gehoort als voeren. Seyt in verbis sacerdotis dat hy wel dertich jaeren tot Asperen gewoont heeft als altarist ende binnen den zelven tyde veel verkeert heeft opt huys byden Heere van Asperen, ende alsoe hy deposant zedert thien off twaelff jaeren herwaerts wel bemercte dat dselve heere nyet veel vande misse begonst te houden, alsoe hy die missen diemen opt huys gewoonlick was to doen, hoe langer hoe meer begonst aff te breecken, zoe heeft hy deposant hem zelven uuyt het geselschap vanden voirsz. heere zedert drye ofte vier jaeren herwaerts begonnen te ontrecken. Ende es int eynde genootsaect geweest geleden omtrent Lichtmis lestleden een jaer hem zelven geheelicken uuyt Asperen te trecken, ende tot Heuckelom comen woonen, overmits de meenichte vande mennonisten ende andere ketters die hy deposant sach dat tot Asperen zoe langer hoe meer quamen woenen, vanden welcken oick eenige wevers van haer ambocht, naest zyn deposants huys woenende zulcken gelaet by nacht by ontyde bedreven, stotende, cloppende ande muyer daer hy deposant sliep, dat hy geen ruste en mochte hebben, ende daer deur de stadt heeft moeten verlaeten. Ende zedert dat de kercke(n) aldaer gescheynt zyn geweest noyet weder daer inne geweest en es, zoe dat hy vanden inhouden mynre commissie ofte den aencleven vandien nyet zeeckers noch anders dan van hooren zeggen en soude weeten te getuygen.

Ondergetekent, Herman Rutgersen priester.

⁺ Meester Jan Buding priester ende secretarys tot Asperen, oudt LXI jaeren gehoort alsvoeren. Seyt in verbis sacerdotis dat binnen sint Annen zusterhuys tot Asperen noeyt by eenige nyeuwe predicanten gepreect en es geweest, dan es gebeurt dat des sondages naer dat die kerk brekingen sdyncxdages daer tevooren geschiet waeren die preeckstoel uuyt het voorsz. zusterhuys int convent vande crucebroeders gebracht es geweest, ende preecte ten zelven tyde daerop eenen broeder Jan religieux aldaer in waerlyck habyten. Zoe hy deposant meent daer by waeren die oude Heer van Asperen met eenige zyne zoonen, soe hy deposant verstaen heeft van veele verscheyden burgers ende namentlicken de pastoer van Oisterwyck, een vande voorgaende

+ fol 6^r

+ fol 6^v

[p. 219]

getuygen, die oick zeyde dat dselve Heer van Asperen hem vraechde, ‘Wat doet ghy hier om onssen predicant te berispen’, ende dat de heer van Carnisse zeyde, ‘Men behoert het recht woordt goods te preecken’. Maer en es in gheene van beyde conventen zedert dien tyt meer gepreect geweest, dan alleenlick inde prochye kercke dryemael ter weecke, off meer nae datter heylige dagen comen, alwaer dvoorsz. apostaet off een ander altoes gepreect heeft, ende es geleden omtrent vierthien dagen dat tot Asperen noch een vries predicant gecomen es, die zomwylen inde voirsz. kercke gepreect heeft, ende nu somtyts preect int huys daer die heere van Asperen nu woont, zoe hy⁺ deposant verstaet, ende oick veel volcx daer uuyt ende inne ziet ghaen. Seyt nyet gesien te hebben wye de beleytsluyden waeren vande kerckschenders, zoe hy ter zelver tyt binnen shuys bleef, dan van eenen yegelicken wel hoorde dat het waeren die heer van Carnis ende joncker Ottho van Bootselaer, zoonen vande heer van Asperen. Dat hy oick nyet gehoort en heeft dat eenighe gebodt gedaen zoude geweest zyn van geen ornamenten te mogen vluchten, oft oick geen weer te mogen doen dan van veele vande gemeente wel zulcx verstaen heeft geboden geweest te zyn op lyff ende goet. Seyt dat hem dunct gehoort te hebben dat eenen Geertgen Schuyten, ende Geertgen Glaesmakers beyde tot Asperen byden bode van Asperen bevolen zoude geweest zyn dat zy vande gebroken beelden uuyte kercke haelen zouden, off dat zy mit meer andere armen geen deelinge inde winter vanden heyligengeest en zouden hebben, sonder anders yet zekers daer aff te weeten. Seyt wel gehoert te hebben van eenige vande zusteren van sinte Annen convente aldaer dat henluyden byden stadtsbode bovolen es geweest inde prochiekercke te preecken te comen ende hebben zulcx gedaen mit waerlicke heuycken, sonder nochtans dat hy deposant weet of gelooft henluyden⁺ zulcx geboden geweest te zyn. Seyt dat hy vande zusteren voirsz. wel verstaen heeft dat als heurluyden kerck geschent werde de voorsz. twee zoonen vanden heere van Asperen mede daer by waeren, ende dat opde celle vanden pater eenen zynen rock hangende deursneden ende deurhackett werde, ende dat des anderen daechs, nae zyn deposants besten onthoudt, die voirsz. pater vanden bossche thuys gecomen weesende, byde voirsz. twee zoonen ende de schoudt vande stadt, uuyter stadt gebrocht es geweest, die gaerne respyt gehadt hadde tot sanderen daechs omme zyne dingen wat te schicken, off ten minsten een uuyter tyts omme naer een schuyte te zyen, maer dat tselve nyet

+ fol 7^r

+ fol 7^v

[p. 220]

gebeuren en mochte, alle twelcke hy deposant zulcx verstaen heeft vande voirsz. zusteren. Seyt dat hem deposant des anderen daechs naede kerckbrekinge byden schout van weegen den heere van Carnisse (zoe hy zeyde) gevraecht es geweest, ‘Hebt ghy U kelck thuys gedragen’, waerop hy deposant zeggende, ‘Jae’, antwoerde de schout, ‘De heere van Carnisse wil die hebben’, waerop hy deposant zeyde, ‘Ick bin te vreden, maer tes peauter’.¹² Ende een wyle daernae hy deposant sorgende⁺ hem tzynen huysse eenige invasie om dvoorz. kelcks wille te mogen gebeuren heeft den zelven kelck gepresenteert den voirsz. schout die byde voirsz. heere van Carnisse stondt, repeterende hy deposant dat het peauter was. Waerop hy antwoorde, ‘Ick hebt den heere van Carnisse zulcx al geseyt, maer hy wil se al by een hebben’. Maer en es daer nyet meer naegevolcht, ende is zulcx noch onder hem deposant berustende, ende alsoe de coster de andere kelcken mit meer ornamenten opt huys gebrocht hadde onlancx voorde kerckbrekinge, en weet daer vorder nyet aff te zeggen. Seyt vande prior vande crucebroeders verstaen te hebben dat op asschen woensdach lestleden als zy weder begonnen misse te doen, hem prior van weegen de heere van Carnisse off Bootzelaer gebootschapt was, dat zy mit besloten deuren zouden misse doen, ende oick voor off nae heur predicken. Seyt dat de schoolmeester aldaer geheel mennonist ende calvinist es, zoe hy deposant van verscheyden burgers wel verstaen can, ende hy oick ziet dat hy zyne conversatie meest mit alsulcken volck houdende es. Heeft hy deposant oick van de ouders van eenige schoolkinderen gehoort dat dvoirsz. schoolmeester den kinderen inden⁺ schoole leerende es dat goychgen¹³ gemaect werdt van hontsmeer ende dat het daeromme zoe blinckt. Ende nyet meer en weet.

Ondergetekent Budding

Jan Aerts zoon eertyts burgemeester geweest zynde van Asperen, oudt omtrent XLVIII jaeren gehoort alsvoeren. Seyt by-

12 Peauter = pewter (Dutch = tin).

+ fol 8^r

+ fol 8^v

13 goychgen = host. Protestants used to refer to the Mass as the ‘guychelspel’, the miraculous transsubstantiation of the elements. Other abusive terms were ‘de broodgod’, ‘het hoiken’, ‘Melis in de halve maan’, ‘broer Melis’, ‘Jan de Witte’, and ‘Jan de Ronde’. see j.g.r. acquoy, Jan van Venray, p. 43. In France the Reformed nicknamed the host ‘Jean Blanc’. See e. leroy ladurie, Les paysans de Languedoc, Paris 1966, tome 1, p. 352.

[p. 221]

den eede als heemraedt van Asperen gedaen dat int zusterhuys tot Asperen noyet gepreect en es geweest by dese nyeuwe predicanten, ende int broerhuys maer eens, twelck geschiede onlancx nae de kerckbrekinge aldaer by eenen religieux van tselve convent hebbende aen waerlycke habyten, ende was de kerck zoe vol volcks dat hy daerop nyet gelet en heeft off de heer van Asperen ende zyn zoonen daer mede waeren, mer es zedert die tyt aldeur gepreect geweest inde prochie kerck byden voersz. religieux ende noch eenen anderen die binnen vierthien dagen off drye weecken daer mede gecomen es, die hy deposant oick heeft hooren zeggen dat ten huysse vande heere van Asperen mede prekende es. Seyt dat ten tyde als de kercken binnen Asperen geramponeert werden, hy deposant uuyter stadt was noch in vierthien dagen daer nae inde zelve kercken nyet geweest⁺ en es, ende zulcx nyet en weet te spreecken hoe en by wyen alle tselve gepleecht ende beleyt es geweest. Seyt dat hy wel gehoort heeft vande luyden zeggen datter een gebodt gegaen was dat zoe wye geen stucken en haelde uuyt de kercken omme te barnen geen deelinge vanden heyligengeest hebben zoude, mer en heeft tselve nyet hooren doen, dan heeft wel gesien veel gebroken goets by diversche personen uuyte kercke haelen. Heeft oeck wel gesien eenige zusteren mit waerlicke heuycken ten sermoene inde prochie kerck comen, mer en weet van geen bevel dies angaende te spreecken. Seyt dat omtrent acht dagen geleden de burgers van Asperen den voirsz. vreemden predicant wilden quyct zyn ende oick den schoolmeester, waeromme veele woorden over ende weder over tusschen den zelven burghers ende den heer van Asperen gevallen zyn geweest, maer zoe uuyt elck quartier twee gecomen waeren die mitten heere de zaecke handelden, daer hy deposant nyet aff en was en weet dies angaende nyet zekerlick te tuygen. Seyt dat hy deposant daer by geweest es ende gehoort heeft dat de heer van Carnisse nae zyn beste wetenschappe den bode van Asperen bevol dat hy den⁺ prior zoude gaen zeggen dat zy huere misse voor off nae die predicatie doen zouden, twelck gebeurde doen men eerst weder den dienst begonst te doen, maer van mit besloten dueren tselve te doen en heeft hy deposant nyet gehoort. Seyt dat beyde de burgemeesters van Asperen mitte stadtsbode uuyten name vande heer van Carnisse op saterdach lestleden langes de huyssen gegaen zyn, ende hebben begeert te hebben alle die spaden die zy wisten te crygen voorden heer van Carnis, ende heeft hy deposant een schipper van Asperen hooren

+ fol 9^r

+ fol 9^v

[p. 222]

zeggen dat hy die naer Vyanen gevoert heeft ende mochten daer zyn tot omtrent veertich off vyftich zoe hy deposant van Dirck Janssen burgemeester verstaen heeft. Seyt dat de schoolmeester van Asperen aldaer es gecomen woonen onlancx naede voorsz. kerckbrekinge, ende es een jonck knecht genaempt Mr. Jan weesende van Aken, zoe hy zeyt, sonder dat hy yet sonderlings van hem zoude weeten te zeggen, zoe hy mit hem nyet veel om en ghaet. Seyt dat alle de burgers van Asperen noch goet zyn ende catholycque uuytgesondert twaelff off derthien hardopers die de burgers quyct willen⁺ zyn, alzoe zy nyet beloven en willen met den gemeenen burgers tegens alle vianden vanden gelove te houden, ende gehou en getrou te zyn, die oick oversulcx beginnen te vertrecken.

Ondergetekent Jan Aertsen van Schendel

Adriaen Jans zoon tegenwoirdich burgemeester van Asperen oudt omtrent XXXVII jaeren gehoort alsvoeren. Seyt byden eedt int stuck van zyn offitie gedaen dat int zusterhuys tot Asperen geen vreemde predicanten tot noch toe gepreect en hebben, noch oick zulcx by off van weegen den heer van Asperen gevercht es geweest, daer hy deposant off gehoort heeft, dat int convent vande crucebroeders eens gepreect heeft een vande religieusen in waerlyck habyt zoe hy deposant verstaen heeft, alsoe hy te dier tyde tot dordrecht was. Welcke religieux zedert al deur inde prochie kerck gepreect heeft, ende es zedert vierthien dagen off drye weecken herwaerts noch een vreemt predicant gecomen die twee ofte dryemael inde voersz. prochiekerck gepreect heeft, maer nu nyet meer, dan men wil zeggen dat hy ten huysse vande heere van Asperen prekende es ende zyet hy deposant wel dagelicx veele volcx derwaerts lopen. Seyt dat hy deposant⁺ inde prochie kerck van Asperen mede was als die gespolieert werde, ende heeft wel expresselyck gehoort ende verstaen ende meer mit hem dat Wouter Jacobssen stadtbode inde voorsz. kercke voor tchoer vercundichde recht eer zy te werck ghingen als dat de heer van Asperen liet gebieden datter nyemandt handt noch vingher steecken en zoude tegens tgeene dat daer gedaen zoude werden, noch dat oick nyemant yet wech uuyt der kercke dragen en zoude op lyff ende op goet, zulcx dat hy deposant al een opsteecker inde handt hadde mit noch eenen Dirck Janssen mede tegenwoirdich burgemeester omme eenige gourdynen aff te snyden, maer en dorsten tselve mits de voorsz. vercundiginge nyet bestaen, ende oick om dat zyluyden zoe wreedt begonsten

+ fol 10^r

+ fol 10^v

[p. 223]

aen te gaen. Ende sach hy deposant dat de heer van Carnis mit joncker Ottho zynen broeder ende noch eenen dienaer vanden ouden heere van Asperen genaempt Heynrick mede byden hoop waeren, maer en heeft nyet gesien dat eenich van hen dryen handt aen werck gesteken heeft. Ende zoe hem deposant tselve werck nyet en behaechde zoe es hy mitten voirsz. Dirck Janssen terstondt daernae vandaen gescheyden. En heeft oeck nyet geweest inde andere conventen ende kercken als de verstroyinge daer mede geschiede, zoe dat hy dies angaende nyet vorder en⁺ weet te tuygen. Seyt dat hy buyten de stadt was als de kerckbrekers voorde noene daer inne quamen, ende eerst daer weder inne quam recht onder tsermoen. Seyt dat hy wel gesien heeft diversche luyden gebroken stucken houts uuyt der kercken haelen, maer van tgebodt dat gedaen zoude zyn van geen deelinghe vanden heyligengeest te hebben die nyet uuyt de kercken haelen en wilden en weet hy deposant int zeker nyet, dan hy wel zulcx heeft hooren zeggen ende de mare over de straat zulcx geweest es. Seyt wel gesien te hebben eenige zusteren mit waerlycke heuycken ende oick eenige mit haere gewoonlicke habyten inden sermoenen comen, maer off henluyden zulcx bevolen es geweest en weet hy nyet, ende heeft wel hooren zeggen dat zy in een wyle daer nyet geweest en zyn. Seyt gesien te hebben dat de pater vande predicker orden gegaen es uuyter stadt by hem hebbende drye off vier persoenen hebbende een stoixken in zyn handt, ende namentlick de heere van Carnisse ende den⁺ schout van Asperen. Seyt dat hy deposant als burgemeester daer by ende present is geweest aldaer ontrent de vastelavondt lestleden de geheele gemeente opte been was, begerende aenden heere van Asperen datmen weder int conventen misse ende goids diensten zoude mogen doen als naer ouwer gewoonte. Waerop dvoersz. heer zeyde, ‘Wye heeft het U verboden’, daer van weegen de gemeente op geantwoert werde, ‘Het was ons genoech verboden doen het aen stucken gesmeten was’. Ende zoe de heer van Asperen daer nyet op en antwoerde, hebben die diensten weder begonnen te doen in beyden de conventen op asschenwoonsdach lestleden. Versochten mede ter zelver tyt datmen alle de mennonisten uuyt der stadt zoude jaegen, alsoe zy nyet en wilden den Co. ende den stadt gehouw ende getrouw zyn als den gemeenen burger deede, achtervolgende welcken heeft dvoorsz. heere de stadtsbode gesonden aenden voorsz. mennonisten dat zy hun zouden uuyter stadt voirsien binnen achte dagen op een peyne van vier ponden

+ fol 11^r

+ fol 11^v

[p. 224]

vlaems, ende zyn zulcx daer eenige uuytgetrocken, zoe hy deposant verstaet, mer het meestendeel zyn daer noch binnen. Ende zoe ten zelven tyde mede aenden heere voorsz. versocht werde dat hy den schoolmeester quyct zoude maecken en heeft hem nyet begeert quyct te weesen, zoe hy zeyde dat de⁺ kinderen behoorden geleert te zyn, ende als dselve schoolmeester daer comen woonen corts naede voirsz. kerckschoffieringe. Seyt dat vrydach off saterdach lestleden de heere van Carnisse hem deposant met Dirck Janssen zyn mede burgemeester by hem ontboden heeft gehadt zoe zy voor by zyns vaders deure ghingen daer hy voorde deure stondt, op henluyden begerende dat zy hem uuyten burger(s) wilden doen hebben twintich off vyff ende twintich spaden, hy zoude voor elcke oude spade een nyeuwe wederomme geven. Ende hebben zulcx hy deposant mit zynen voorsz. macker langes eenige huyssen gegaen ende gecregen vyff ende twintich off XXVI spaden, daervan nochtans eenige wederomme gehaelt werden by eenige vande burgers, zoe hy deposant verstaet, ende zyn dselve spaden tscheepe gedaen, sonder dat hy deposant weet waer die verbleven zyn, en wisten oick nyet wat hy daermede voor hadde, ende cregen die te weegen om dat hy beloeft hadde nyeuwe voorde oude te geven.

Ondergetekent met een merck.

Suster Grietgen conventuale van sinte Annen convente binnen Asperen, oudt XXXVI jaeren gehoort alsvooren. Seyt by⁺ haere proffessie dat henluyden noyet gevercht en es geweest omme te preken in haer convent, maer es waer dat de stadtbode henluyden van sheeren weegen bevel gedaen heeft gehadt dat zyluyden zouden comen ter sermoenen inde prochie kercke, sonder eenige mencie te maecken van met waerlycke habyten te moeten comen, mer en heeft zy deposante daer noyet willen gaen, dan sommige van henluyden zyn daer geweest mit waerlicke heuycken ende oick een van henluyden met haer gewoonlicke geestelycke heuycke. Seyt dat zy gesien heeft beyde de zoonen van Asperen voorsz. in haer convent doen haerluyder kercke gespolieert werde, die oick waeren in paters camer, alwaer een rock vanden pater gesneden werde, sonder dat zy weet by wyen. Ende heeft zy deposante gesien dat des anderen daechs als de pater tsavonts thuys gecomen was, int voirsz. convent quamen de heer van Carnis, joncker Ottho zyn broeder ende de schout aldaer, vragende haer deposante naeden pater, zeggende hem te willen hebben off zouden alle de cellen aen stucken smyten, ende

+ fol 12^r

+ fol 12^v

[p. 225]

zoe hy ten laesten ten voorschyn quam, hebben hem uuyten convente ende zoe voorts ter stadt uuyt geleyt, ende sitten zoe alsnoch sonder pater.

Ondergetekent. Grytgen van Planen.¹⁴

Suster Catherine conventuale van sinte Annen convente⁺ voirsz., oudt XXXII jaeren, gehoort alsvoeren. Seyt by haer professie dat haer noyet gevercht en is geweest eenich vreemt predicant in haer convent te laeten spreken, mer heeft de stadtbode van Asperen henluyden van sheeren weegen bevolen gehadt des saterdaechs als sdyncxdaechs te voeren de kerck schendinge geschiet was, te spreken te moeten comen inde groote kercke, off zoude henluyden buyten de poorte zetten, zoe zy deposante verstaen heeft uuyt monde vande naestvoorgaende getuyge die zulcx zeyde vande priorinne gehoort te hebben, tegens den welcken dvoirsz. bode zyn voirsz. bevel gedaen hadde, achtervolgende welcke bevel uuyt vrese all die conventualen daer geweest zyn, uuytgesondert die voorgaende deposante ende noch een ofte twee oude zusterkens mit haer, mer nochtans zoe luttel als zy wel mochten, zoe dat zy deposante zelffs maer tweemael daer geweest en heeft. Seyt dat dvoorsz. twee zoonen vanden heere van Asperen ende de schout, mit haer diaenaers den pater vanden voorsz. convente smergens vrouch zyn comen soucken als hy sdaechs te voeren laet vanden bossche thuys gecomen was, zeggende dat zy hem wilden hebben off zouden alle haer cellen aen stucken smyten, twelck zy deposante zulcx⁺ henluyden heeft hooren zeggen. Ende hebben eyntelicken den voirsz. pater uyten convente ende zoe voorts buyten de stadt gebracht, daer hy zedert nyet weder inne gecomen en es. Seyt dat ten tyde van haerluyder kerckbrekinghe dvoorsz. zoonen ende de schout mit Nyevelt, de predicant, ende meer geselschaps van Culenburch binnen haer convent quamen deur de spincamer, ende zoe voorts nae paters camer toe, alwaer zyluyden een rock vanden pater vindende hebben die gescheurt.

Ondergetekent suster Katheryna Crommen.

Geertgen Glaesmaeckers woenende tot Asperen, oudt inde XL jaeren gehoort alsvoeren. Seyt by eede dat byden bode van Asperen geseyt es geweest, indien haer beliefde eenige stucken

14 Possibly St. Annen. I owe this suggested emendation to Dr. J.J. Woltjer.

+ fol 13^r

+ fol 13^v

[p. 226]

van hout te haelen uuyter kercke, zy mochtet doen, maer en es haer geen dreyginge gedaen van geen deelinge vanden heyligengeest te hebben, zoe verre zy nyet en haelde, gelyck zy oick nyet gehoort en heeft dat yemandt zulcx gedaen zoude geweest zyn. Ende nyet meer en weet.

Nescit scribere.

⁺ Geerte Schuyten woenende tot Asperen, oudt inde XL jaeren, gehoort als voeren. Seyt by eede dat haer byden bode van Asperen geseyt es geweest te mogen haelen eenich gebroken hout uuyter kercken, maer en heeft tegens haer geen mentie gemaeckt vande proven vanden heyligengeest te verliesen, zoe verre zy nyet en quame, en heeft oick van haer buyren nyet gehoort zulcke dreygementen gedaen te zyn.

J. de Jonge.

+ fol 14^r

[p. 227]

Name		Social Position/Profession	Reference in Marcus^15 Verheyden^16
		The Family van Boetzelaer
1	Wessel van Boetzelaer	Lord of Asperen	p. 130	10148
2	Daniel van Boetzelaer. Son	Lord of Merwede	p. 130	2170
3	Floris van Boetzelaer. Son	Lord of Langerak	p. 106	10147
4	Otto van Boetzelaer. Son		p. 130	2179
5	Rogier/Rutger van Boetzelaer. Son	Lord of Carnis	p. 130	2169
6	Wensel/Wessel van Boetzelaer. Son^17
7	Wensel/Wessel van Boetzelaer. Son	Schout	p. 130	2022/11912
8	Agnes van Belle	Wife of Rogier	p. 130	10106
9	Cathelyne Ghysselin	Wife of Otto	p. 130	4941
10	Judith van Helmont	Concubine of Lord of Asperen	p. 130	10954
		Officials
11	Henry	Page to Lord of Asperen	p. 130	2272/5366
12	Guillaume	Page to Lord of Asperen	p. 130	5116
13	Nicolaes van Haeften	Servant	p. 130	10901/10908
14	Herman van der Huch/Haeghen	Receiver	p. 130	10588/10611
15	Wouter Jacobsz	Gezworen bode	p. 130	5857
16	Heymerick/Heymerich	Wife of Herman van der Huch	p. 130	5465/10612
		Inhabitants of Asperen
17	Cornelis de Gorter	Corn Chandler?	p. 130	2540
18	Dierick Jacobsz (Thierry)^18		p. 130	1826/5854
19	Henry Gherritsz	Dyer	p. 35	4870
20	Jehan de Braickel	Tailor	p. 130	2190
21	Nicolaes Simoensz		p. 130	9268
		Outsiders involved in Troubles in Asperen
22	Jacques Cornelisz Commandeur	From Gorcum	p. 26	1652
23	Jacques Mathysz alias Evengroen	From Gorcum	p. 27	7462
24	Jan de Groete	From Gorcum	p. 27	2560
25	Willem van Zuylen van Nyevelt	Drost in Culemborg	p. 154	11204

15 Sententien en indagingen van den hertog van Alba, Amsterdam 1735.

16 a.l.e. verheyden, Le conseil des Troubles. Liste des condamnés, 1567-1573, Bruxelles 1961. The references are to the numbers, and not the pages. According to Sententien alle the above were banished in their absence. According to Dr. Verheyden nos. 1, 2, 6, 13, 14, 15, 17, 18, 20, 23, 24, were sentenced to death.

17 Though I have my reservations about their being two sons of the same name, a list of the members of the Compromise of the Lesser Nobility (Algemeen Rijksarchief, Brussels, Papiers d'Etat et de l'Audience, 1177, 5) indicates that this was in fact the case. The first Wessel van Boetzelaer is there noted as having been killed at Oosterweel. The schout is referred to as a bastard son in Sententien. Dr. J.J. Woltjer was kind enough to let me examine a photocopy of the above document from Brussels.

18 I have considered Dierick and Thierry as one and the same person. In the Sententien en indagingen only Thierry Jacobsz is mentioned.