Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 70

[p. 166]

De oud-Gouverneur-Generaal Henrick Brouwer en de oud-Gouverneur Pieter Nuyts over in het Oosten te ondernemen ontdekkingstochten
medegedeeld door Dr. W.Ph. Coolhaas.

Nadat ik op 2 November 1954 op de Algemene Vergadering van het Historisch Genootschap over het optreden van den Gouverneur van Formosa Pieter Nuyts, in het bijzonder ten opzichte van Japan, had mogen spreken, waren onze medeleden dr. A.J. van de Ven en J. Steur zo vriendelijk er mijn aandacht op te vestigen, dat van dezen man afkomstige stukken op het Rijksarchief te Utrecht zijn te vinden en dat wel in het archief Huydecoper, het archief, dat, zoals Mr. W.F.H. Oldewelt in zijn Amsterdamsche Archiefvondsten, 1942, p. 39 vertelt, sinds 1778/9 verdwenen was en dat de heer Henri A. Ett het geluk en de verdienste had in 1945 op den huize Goudestein te Maarsseveen terug te vinden. De heer Steur deelde mij mede, dat de bewuste stukken-Nuyts daarin wel door vererving zijn terecht gekomen; de bundel draagt in de voorlopige inventaris het nummer 136.

Véél nieuws geven zij over den persoon van Nuyts niet. Er is een acte van 6 Mei 1627, waarbij G.G. Pieter de Carpentier aan Laurens Nuyts (Pieter's zoontje, vermeld op p. 32 en 41 van het verslag van mijn rede) uitgeeft een stuk land Noord van de Heerenweg te Batavia tegenover de tuin van Jacques Specx en beplant met 600 cocospalmen, en zulks op de voet van het plakaat van 1 April 1627 (dit laatste te vinden in van der Chijs' Nederlandsch-Indisch Plakaatboek, I, p. 216, terwijl de bijbehorende resolutie door de Jonge is afgedrukt in zijn Opkomst, V, p. 84-87). Er is een viertal brieven aan Nuyts van den factor te Firando Cornelis van Neyenrode (Verslag p. 29), gedateerd 28 en 30 Augustus, 15 October 1627 en 18 Maart 1628, deels al bekend, deels enige weinig belangrijke aanvullingen gevend. Er is een copie van Coen's brief aan Nuyts van 26 Juni 1628 (naar het origineel afgedrukt door Colenbrander in Bescheiden omtrent Coen V, p. 313-328) en een copie van een brief over de ‘negotie en aencleve van dien’ aan Nuyts van den Directeur-Generaal Antonio van Diemen van 18 Mei

[p. 167]

1628 - en waarnaar Coen in zijn brief van dezelfde datum (Bescheiden V, p. 274) verwijst. Wat belangrijker is de copie van een ongedateerd stuk, ‘Poincten van Consideratie’ door Nuyts aan Heren Bewindhebberen aangeboden, sijnde ‘van U Ed. vermaant dat ick van mijn gevoelen U Ed. soude dienen wat tot U Ed. welstandt en de staat in India oordeelde eenichsints soude connen voirderlijck wesen’. Daar het stuk in Nederland is geschreven (N. schrijft nl. ergens ‘hier in Nederlandt’) en wel onder verwijzing naar wat ‘d' Ed. Hr. Brouwer op sijne thuijsreijse ondervonden heeft’, waarbij niet te denken valt aan B.'s thuisreis als commandeur van 27 Oct. 1615 tot 4 Juni 1616, nog minder aan die van 1610, maar aan die welke hij als afgetreden Gouverneur-Generaal 5 Januari 1636 aanving, terwijl voorts Nuyts zijn lang verblijf in Japan vermeldt, meen ik, dat Nuyts deze poincten eind 1638, kort na zijn terugkomst uit de Oost, 17 of 18 Juli 1638, heeft geschreven. Daarmee klopt niet geheel, dat Nuyts vermeldt, dat men ‘bij de 14 jaren met Bantam in oorloogh geweest is’, maar waar het hier een copie betreft, die niet vrij is van verschrijvingen, meen ik, dat ook het getal 14 er een is; bedoeld is 19, wat volkomen juist 1619 geeft voor het begin van de oorlog met Bantam. De poincten doen ons Nuyts weer kennen als een man, die met enig vertoon van eruditie en deftigheid, weinig belangrijks te berde brengt. Ik vermeld er slechts uit, dat Nuyts zich duidelijk uitspreekt tegen oorlogen met Aziaten, met wie men beter ‘lieftallig’ kan omgaan. Voorts volgt hier sub II het gedeelte van dat stuk, dat over te ondernemen ontdekkingsreizen handelt, omdat het enige aanvullingen geeft op het soortgelijke gedeelte, sub I afgedrukt, van een dadelijk te noemen brief van Brouwer. Mogelijk wordt onze kijk op Nuyts nog even aangevuld, doordat hij in het begin van I enige woorden, die zijn naam hebben weergegeven in minder prettig verband, heeft weggescheurd. Of mogen wij hem dit niet toeschrijven en is dit het werk van een van zijn erfgenamen geweest?

Van meer gewicht is het terugvinden van de stukken, afkomstig van Nuyts, omdat er brieven - meest in copie - toe behoren, die hij, omdat hij ze belangrijk achtte, gedurende zijn verblijf in Azië, bewaarde. Het zijn grotendeels brieven^a),

a) Die van Camps komt ook voor in het Koloniaal Archief, Overgekomen Papieren 1623 II, die van Smit ibid. 1631 II, fol. 280-292.

[p. 168]

die ons niet van elders bekend zijn - ook niet uit de Koloniale Afdeling van het Algemeen Rijksarchief - en die dus een welkome aanvulling geven.

Zo is er van de hand van Lenardt Camps, na Specx hoofd van het Compagnieskantoor te Firando, een 15 Sept. 1622 gedateerd ‘Cort Verhael vant profijt, dienst en nutticheyt, dat de Heeren Bewinthebberen... in Japan souden genieten by soo verre haer E. den Chinesen handel bequamen volgens den voorslach van den E. Heer G.G. Jan Pietersz. Coen’ en een nota van Cornelis Gerritsz. Verloren Arbeyt (die als koopman 4 Mei 1618 op de Haerlem uitvoer, o.a. op Banda diende, 25 Januari 1625 repatrieerde op de Hollandia, als vice-commandeur van de vloot van Block op de Vianen eind 1627 weer uitvoer en 12 Mei 1628 aan de Kaap de Goede Hoop stierf) over de staat van Indië, met voorstellen tot redres; een exemplaar waarvan Abraham van Pere op last der hoofdparticipanten te Vlissingen 22 Mei 1626 aan Nuyts kort voor zijn vertrek naar Batavia overhandigde, zoals deze op het stuk aantekende.

Een in het Nederlands vertaalde ongedateerde remonstrantie van een ongenoemden aanzienlijken Spanjaard dringt aan op het aanleggen van een Spaans fort op Formosa ‘soo tot versekeringe van den Chineesen handel als tot nootwendige behoudenisse’ van Manilla. Een stuk van omstreeks 1625, dunkt mij. Twee korte verhalen uit 1628 van ds. Candidius over de bewoners van Formosa en de kansen op kerstening kennen wij - maar ook alleen zo -, doordat ze zijn opgenomen in het tweede deel van het bekende werk Begin ende Voortgangh der O.I.C., 1645/46, en wel in het journael van Zeger van Rechteren en daaruit overgenomen in (Grote's) Archief voor de Geschiedenis der Oude Hollandsche Zending, III, Utrecht 1886, p. 1-35.

Een belangwekkende verhandeling uit 1629 van Joost Schouten over de handel in Siam zal door mij onder de titel ‘Een Brief aan J.P. Coen teruggevonden’, worden afgedrukt in de Bijdragen voor Taal-, Land- en Volkenkunde.

De memorie van den commissaris Jan Smit ‘van sommige puncten mijn in Persia voorgecomen in 1629’, gedateerd Batavia 24 Juni 1630, had verdiend in Dunlop's Bronnen tot de Geschiedenis der O.I.C. in Perzië te worden uitgegeven. Beter dan elders vindt men hier Smit's bevindingen op zijn inspectiereis samengevat.

Een memorie van de goederen bij Wouter ten Haeff, ‘opper-

[p. 169]

coopman op syn vertreck met 't schip Brouwershaven naer Souratten’, waarvan ten Haeff op 18 December 1630 een copie aan Nuyts verstrekte, handelt over allerlei knoeierijen, die bij het bedrijf in de Westerkwartieren waren ingeslopen.

Tenslotte een Advijs op de Regieringe ende Directie van Indien door Brouwer aan zijn opvolger van Diemen uitgebracht ‘op U E. versoeck, vruntlic ende ernstige aenmaninge’. Uit de inhoud blijkt, dat Brouwer het afsloot kort na zijn aankomst aan de Kaap de Goede Hoop op 8 Maart 1636. Het blijkt te zijn de brief van 31 Maart 1636, waarnaar Pieter van Dam in zijn Beschrijvinge (Tweede Boeck, deel I, p. 393 noot 4 van de editie Stapel) verwijst. Het Advijs is wel door het fluitschip Petten, dat de vloot van Brouwer daar ontmoette, van daar 15 April vertrok en 21 Juni te Batavia arriveerde, (Vgl. Daghregisters, 1636, p. 128-129) daarheen overgebracht. Het interessantste gedeelte is m.i. dat, hetwelk betrekking heeft op te ondernemen ontdekkingsreizen. Dat gedeelte wordt hieronder sub I afgedrukt. Er blijkt uit, dat Brouwer zich voor dgl. tochten niet minder interesseerde dan van Diemen. Dat was trouwens te verwachten, want was Brouwer niet de man, die, in Juli 1610 teruggekomen van een reis, die hij in 1606 als secretaris van de vlootraad onder van Caerden ondernam, een betere zeilroute dan de gebruikelijke meende te kunnen aanwijzen, die in December van datzelfde jaar in commandeursrang als eerste van bezuiden de Kaap de Goede Hoop recht naar het Oosten koerste om eerst naar het Noorden te varen, toen hij meende op de lengte van Straat Soenda te zijn, die de voordelen van deze route in een discours uiteenzette, zo (mede) aanleiding was tot de seynbrief van 15 Augustus 1617, waarin werd voorgeschreven van de Kaap minstens duizend mijlen met de Westelijke winden naar het Oosten te varen om eerst dan noordelijk aan te houden en die ook daarna steeds in dergelijke zaken belang was blijven stellen? Uit ons stuk blijkt, dat van Diemen bij zijn orders aan Quast en Tasman voor hun reis naar Rica de Oro acht heeft gegeven op Brouwer's adviezen. Het advijs geeft zo enkele aanvullingen op dr. J. Verseput's uitgave voor de Linschoten-Vereeniging van de reis van Matthijs Hendricksz. Quast en Abel Jansz. Tasman ter ontdekking van de Goud- en Zilvereilanden (dl. LVI, 1954). Op p. 83 vindt men daar in van Diemen's instructie voor Quast de mening van Brouwer over de te volgen route vermeld, mening, die deze laatste in ons

[p. 170]

Advijs had neergelegd. Brouwer's verdere voorstellen op het punt van de ontdekking kan men uit I leren kennen.

I.

........ Als [Pieter Nuyts] verlost ende tot Bat^a sal gecoomen weesen, het sal nodich sijn, dat sijn proces andermael voor den Raedt van Justitie werden gevideert, mits dat hij sijn saecken schriftelijcken beantwoorde ende debattere, ende naerder uytingh van deselve dient naer 't vaderlant gesonden, dewijle het in allen deele blijct dat hij door sijn vreemt naturel in Indien geen goede diensten sal connen doen¹⁾.

Om het gout ende silverrijck eijlandt beoosten Jappan te ontdecken can ick niet laten U E. ernstelick te raden, dewijle apparent is, dat daer meenichte lakenen ende andere Nederlantse manifacturen als oock specerijen souden connen vertieren²⁾, het diende te geschieden met een jacht als Santvoort, Seeburch ofte Koukercken ende een weergade van de Seeuse Nachtegael³⁾, met weynich doch cloeck ende wel gecourageert volck gemant maer insonderheijt bequame officieren, van vivres wel geprovideert ende een cargasoen slechte lakenen ende specerijen etc. Vincent Romeijn, dewijle hij het aenbiet, most beweecht werden om mede te varen ende daertoe tot Batavia te coomen⁴⁾, vanwaer de equipagie soude dienen te geschieden om-

1) Hieruit blijkt, dat ook deze Gouverneur-Generaal van Nuyts' schuld overtuigd was. Coen, Specx, Brouwer, van Diemen, hoe verschillend zij ook dachten over het in het Oosten te volgen beleid, waren het over dat van dezen man geheel eens, het was wanbeleid! Zoals reeds in de inleiding is vermeld, is het stukje papier, waarop Pieter Nuyts' naam stond geschreven, uitgescheurd of uitgesneden; het is zeker, dat er niets anders gestaan kan hebben.

2) Brouwer dacht er dus niet aan het goud en het zilver op andere wijze dan door een eerlijke handel te verwerven.

3) Gebruikt werden in 1639 de fluitschepen Engel en Gracht; Verseput, p. XXXII. De in de tekst genoemde vaartuigen zijn alle uit de stukken van de tijd, zoals de Daghregisters, bekend.

4) Vincent Romeyn, een Bruggenaar, was in Spaanse dienst via Mexico in Oost-Azië gekomen. Al in Mexico had hij over onbekende goud- en zilverrijke eilanden horen vertellen. Als vrijburger verbleef hij te Nagasaki, o.a. handelend op Cambodja en Tonkin, van 1621 tot 1 Januari 1640, toen hij evenals de andere daar gevestigde Nederlanders per Breda met vrouw en kinderen naar Batavia moest vertrekken. 30 Mei 1641 werd hij schepen van Batavia. Waarom Romeyn, die een der mannen was, die de aandacht op Rica de Oro had gevestigd en die volgens Verstegen's brief van 5 December 1635 (Verseput, p. 105) aangeboden had de reis mee te maken, daartoe niet overging, is mij niet bekend. Hij vergezelde in 1637 wel koopman Hartsingh op de Grol naar Tonkin.

[p. 171]

trent p^mo Maij ende niet door Jappan, door dat gedebaucheert landt geen tijt ende occasie te verliesen, midtsgaders om niet beneden wints te weesen, [daerheen naer]¹⁾ mijn oordeel soude niet dienen te varen, scheijdende van Bat^a omtrent p^mo Maij²⁾ bij Noorden Borneo heenen, item bij Noorden Celebes, de Molucos ende de Cust van Moro ofte Gamcanorre³⁾ om soo bovens wints te coomen in de see⁴⁾ ende dan om de Noort steken, ten naesten bij soo de Accopulcosvaerders⁵⁾ doen om bij Oosten Jappan, de N.W. winden te soecken⁶⁾, doch naer de gedane ontdeckinge soude naer gelegentheijt de vrunden Japan ofte Tayouan aen doen mogen, maer beter soude het sijn, dat weder recht op Batavia quamen, men dient oock alle de ondeckers met een groot premium naer de moeijten van de ondeckinge te animeren om te meerder hoope op effect te mogen hebben.

....................⁷⁾

1) Deze beide woorden (of ongeveer daarmee overeenkomende) stonden aan de achterzijde van het stukje papier met de woorden Pieter Nuyts; zie noot 1.

2) De nu volgende woorden zijn door van Diemen in zijn instructie voor Quast overgenomen. Vgl. Verseput, p. 83.

3) Onder Moro is te verstaan zowel het Noordelijkste deel van het eiland Halmaheira, nl. Morotia, M. ‘op de vaste wal’ als het noordoostelijk daarvan gelegen eiland Morotai, M. ‘over zee’; Tia en Tai zijn woorden in het Ternataans van de aangegeven betekenis. Gamkonora is een district in het westelijke deel van Noord-Halmaheira, gelegen bij de gelijknamige vulcaan.

4) Versta: In de Zuidzee.

5) Acapulco, de haven in Mexico, vanwaar de Spanjaarden de verbinding met de Philippijnen onderhielden.

6) De woorden tussen ‘met weynich doch cloeck’ en ‘te soecken’ zijn nagenoeg letterlijk overgenomen door Pieter van Dam in zijn Beschrijvinge, Tweede Boeck, Deel I (p. 393 van de editie Stapel).

7) Uit het hier weggelaten gedeelte vermeld ik, dat Brouwer tussen half October en November 6 à 8 jachten naar Enggano wilde zenden, flink van soldaten voorzien, waarvan er een 200 zouden moeten landen, en eveneens van ‘ons beste indiaense burgeren’, en dat om slaven te vangen. De 3 Augustus 1640 voor Malakka gesneuvelde kapitein der Mardijkers (vgl. Daghregisters van Batavia, 1640-41, p. 5) Anthonio Mogo had op dat eiland enige maanden vertoefd met ‘een deel van ons volck’ door het verongelukken van een jacht. Mogo wist van de ‘gelegentheyt des lants, armoede ende vreesachticheyt des volcx... veele te verhaelen’. Dit is een niet onbelangrijke aanvulling op wat dr. J. Keuning in zijn artikel Enggano in het tijdschrift Indonesië van 1955 p. 193 vermeldt.

[p. 172]

Tis seer considerabel ofte men niet en behoort te trachten om meerder kennis vant Suijderlant te becoomen omtrent de gelegentheijt van Houtmans Abrolos¹⁾, daer binnen een schoon golff groot hooch lant ende dickwils veele vueren sijn gesien, alsoot niet qualick passen soude daer een ververschplaets te hebben om ter noot te gebruijcken bij degeene die de Cabo de Bona Esperance verbij seijlen, om datter alleen water ende geen verversinge te becoomen is²⁾, als vis te vangen, mosselen te haelen ende een weijnich groen cruijt, waervan in de droge maenden van December tot Maert niets te crijgen is, ende ooc eenige de minste gelegentheijt om eenich branthout te becoomen. Het mochte wel gebeuren, datter eenige negotie soude vallen, alsoo sich verthoont een heel groot lant te weesen, omtrent den tropicus capricornij ende suijdelicker gelegen, daer coele ende warme tijden vallen. Met hoe slechte opsoeckingen ende ontdeckingen de schatten van Peru gevonden sijn, getuijgen de historien. Dit is mede niet verre van de hant, het can spoedich beseijlt ende weder affgeseijlt werden, de wech is voor desen gebruijct ende met een jacht als Diemen genaemt ende met modest volck ende patientige ondersoeckers soude de eerste opdoeninge om ommegang met het volck te crijgen geschieden connen, daertoe eenige op Batavia ter doot gesententieerde persoonen mochten opgehouden werden om met een goede wil der inwoonderen daer aen lant te blijven tot een tweeden derwaerts te doenen tocht, item om de spraecke wat te leeren, de gelegentheijt te doorsien ende wijders te vernemen sulcx ende soo veel als in sijn vermogen soude weesen

1) De Abrolhos (Portugees: riffen; letterlijk Open de Ogen) zijn rotsachtige eilandjes ter Oostkust van Brazilië, die een grote rol speelden in de navigatie der Compagniesvaartuigen naar Indië, waarom het passeren er van aan boord feestelijk werd gevierd. Frederik de Houtman kwam op 30 Juli 1619 op 28°46′ Z.Br. (Heeres, Het Aandeel der Nederlanders in de Ontdekking van Australië, 1606-1765, p. 15) ter Westkust van Australië bij enige eilandjes en riffen, waaraan de naam Houtman's Abrolhos werd gegeven. De Houtman stelde in 1626 aan de Staten-Generaal voor dit land ‘by d'Indiaenen selfs voor schatryk gehouden of vermoet’ nader te doen onderzoeken; Beschrijvinge II, I, p. 394, noot 2. Het was hier, dat zich in 1629 het drama van de schepelingen van de Amsterdam afspeelde, dat men o.a. in Stapel's De Oostindische Compagnie en Australië, hoofdstuk VII beschreven vindt.

2) Vandaar natuurlijk het alleen ‘ter noot’ hier zoeken van verversing.

[p. 173]

om daervan eenich rapport te mogen doen als weder op Batavia soude weesen gecoomen¹⁾.

Ick blijve noch van gevoelen dat men behoort int Westermousson, als het saijsoen sal weesen verloopen om naer²⁾ Batavia naer Tayouan ende Jappan te connen seijlen, dat is van halff August. tot ultimo Maert, dat men dan behoort een cleijn schip als Santvoort ofte diergelijck geballast met sappan³⁾ voorbij Banda door dat canael van Naba⁴⁾ ende voorts door de Suijtzee naer Japan te seijlen om de naervolgende reden.

Ingevalle den een ofte den anderen tijt de vaderlantse cargasoenen, voor Jappan dienstich ende nodich, te spade op Batavia mochten aencoomen, soo soude men d'selve door desen middel een wech met een jaer tijt winnen, tot wedercominge vant retour in Tayouan derwaerts connen senden ende aldaer wederom aen Chinese waeren doen oversetten, want vertreckende op pmo. November van Batavia, soo soude ick verhopen, dat se voor ultmo. december in Jappan sullen connen weesen, omtrent welcke tijt men daer de stormen, teffons genaemt, niet en soude hebben te duchten, alsoo de vroege in Julio ende de spade gemeenlick in September waeijen, maer coude stijve N.O. winden souden se van daer veele bejegenen, daerom ooc met generale S.O. wint in de Suijtsee sooveel Oosten souden trachten te crijgen, dat se met N.O. wint tlant van Sadsuma ruijm souden connen beseijlen, van waer dan wel voort opcomen souden ende ben ick noch wijders van gevoelen, dat dit wel een seer gereet vaerwater bevonden sall mogen werden, item dat alsmen omtrent halff Augusto van Batavia soude comen te vertrecken, dat dan bij N. Borneo int

1) Reeds Brouwer kwam Australië dus voor als een geschikt land voor convicts. Het door middel van achtergelaten gestraften kennis opdoen van vreemde landen werd reeds sinds Vasco da Gama door de Portugezen toegepast. Vgl. Greenlee, The Voyages of P.A. Cabral to Brazil and India; Hakluyt Society, 1938, p. 14 note 1.

2) Sic. Bedoeld: van.

3) Sapan, verfhout van Caesalpinia Sappan; een boom verwant aan die welke het brazielhout levert.

4) Bedoeld: Maba. Maba is een district ter Oostkust van Halmaheira. Met het kanaal wordt bedoeld de passage, die tegenwoordig minder juist Djailolopassage wordt genoemd, het vaarwater oostelijk van Halmaheira. Minder juist, want Djailolo ligt juist ter Westkust van Halmaheira en het is in de Molukken ongebruikelijk het gehele eiland Halmaheira Djailolo te noemen, zoals van Europese zijde vaak geschiedt.

[p. 174]

gesichte van Paragoa¹⁾, item bij Noorden Celebes, de Molucos ende de cust van Moro, Morotia ende Morotey wel spoedich ende voor wint in gemelte S. See soude connen coomen, tot wijder bevorderinge in voegen als vooren van de spoedige te vinden reijse door den gemelten nieuwen wech des S. zees.

Door dese seijlaes benoorden Borneo, Celebes ende Moro soude de vaert het geheele jaer door geopent werden omme gestadich voor de wint uijt Batavia in de Molucos, Amboyna ende Banda te connen coomen, alleen soudet int canael van Moba wat mogen tegenhouden, daeromme de gelegentheijt van de stroomen, winden ende gronden, die daer gevonden sullen werden, aendachtelick dienen geobserveert, aengeteijckent ende in een perfect caertgen gestelt²⁾.

De groote landen bij oosten Banda ende be S.,N. ende Oosten Keij ende Aru gelegen hoort men mede naerder den eenen ofte den anderen tijt te besoecken ende verder te ontdecken³⁾, alsoo daer omtrent groote landen sijn gelegen, die sooverre om de O., S. ende Noorden strecken, soo als het joeurnael van Willem Corneliszen Schouten⁴⁾ en de gedane reijse om de Z. door de S. See genoechsaem is te bespeuren wt het cesseren van dieningen wt den S.W., becominge van slechte water, steuijtinge ende ophoudinge van de genr.le Oostewinden, het bejegenen van variable winden ende de bevindinge der gepeupuleerde eijlanden bij hun met den naem van Hoorn etc. onderscheijden, ick vermoede oock vastelick dat daer eenigen handel

1) Onder Paragoa viel volgens Verseput, ‘erratum’ bij p. 6 noot 6 het eiland Pelawan, het westelijkste van de Philippijnen te verstaan.

2) Ook deze passage is vanaf ‘dat men behoort int Westermousson’ in hoofdzaak eensluidend door van Dam overgenomen in zijn Beschrijvinge, t.a.p. p. 393-394. Versta ik Brouwer wel, dan wil hij in de tijd van de Noordenwinden de reis naar Japan via Banda laten doen, in de overgangstijd daarvóór benoorden Borneo enz.

3) Reeds op 19 Februari 1636 verleende van Diemen hiertoe opdracht aan Gerrit Thomasz. Pool. J.E. Heeres, Het Aandeel der Nederlanders in de Ontdekking van Australië 1606-1765, Leiden 1899, p. 67. In zijn instructie voor Tasman en Visscher van 13 Augustus 1642 vermeldt van Diemen, dat zijn voorganger voor dit onderzoek voelde. Posthumus Meyes, De Reizen van Abel Jansz. Tasman en Franchoys Jacobsz. Visscher; Linschotenvereniging XVII, 1919, p. 142 en 145.

4) Brouwer noemt het journaal van Schouten (1618 voor het eerst in druk verschenen), niet dat van Jacob le Maire (in 1622 uitgegeven); een bevestiging dus van de mening der uitgevers (Dr.) W.A. Engelbrecht en Dr. P.J. van Herwerden van de editie voor de Linschotenvereeniging (1945), dat Schouten's journaal het best bekende van de twee was.

[p. 175]

soude werden opgedaen, het sij dan van specerije, cassia lingua¹⁾ sappan, sandelen ende schilpatshoorn, gommen ofte andere waren ende jegens cramerijen, cleden ende andre goederen als yser etc. etc. gereuijlt soude mogen werden, de opsoeckers mosten mede, als hier vooren noch eens is verhaelt, patientiger ende lanckmoediger sijn dan Carstens is geweest, die naer becoomen aensprake met de inwoonderen om een geringe reden daeronder met musquetten heeft laten schieten, eenen doodende ende andere quetsende, waerdoor de vordre communicatie is verlooren geworden²⁾.

Het sal oock wel waerdich ende mijns bedunckens dienstich weesen om de vaert bij Noorden Borneo om bekent te maken, dat men in Junio ofte Julio, als een weijnich cargasoen ende advijsen naer Martapura sullen dienen te senden, dattet dan geschiede benoorden Borneo heenen; nu de wech geopent is ende ten aensien ontdect ende daervan een caertgen is gemaect³⁾, soo sal men naer geen doortocht en hebben te wachten ofte soecken. U Ed. is wel bekent, hoe ons de Borneowers hebben geraporteert, dat men vant borneouse lant, jae selffs middelwegen tusschen Borneo ende Paragoa het ruijmste ende diepste vaerwater heeft, daer oock de minste droochten bevonden werden, hetwelcke men mede behoort te ondersoecken om die vaert tot dese passagie te bequamer te gebruijcken en de frequentatie te maecken, minder droochten te bejegenen, te geruster te seijlen ende om des te spoediger voort te geraecken, wanneer ic dan oock vertrouwe, dat de Martapuerse reijse van Bat^a in een maent ofte ten minste 6 weecken wel gewonnen sal connen werden.

Om eenige opsoeckinge te doen bij N. Jappan, Corre ende Tartarien tot ondeckinge van openinge ende wech om bij

1) Ten rechte cassia lignea, een kaneelachtige, wier bast een minderwaardig soort kaneel levert.

2) Jan Carstensz. gedroeg zich op zijn onderzoekingstocht langs de Zuidkust van Nieuw-Guinea weinig tactvol tegenover de bevolking. Men zie zijn journaal, afgedrukt in Heeres' Aandeel, p. 22-44.

3) Brouwer had herhaaldelijk contact laten zoeken met het rijk van Bandjarmasin of Martapura. 4 September 1635 was een contract gesloten (Corpus Diplomaticum Neerlando-Indicum, I, p. 270); een vleiende brief van den vorst werd hem vlak voor zijn vertrek uit Straat Sunda naar Nederland ter hand gesteld. (Van Dijk, Neerlands Vroegste Betrekkingen met Borneo enz. 1862, p. 34) Anderzijds was 17 December 1634 aan den commandeur Herman Gerritsz. opgedragen Borneo om te zeilen op zijn tocht van Batavia naar Makassar (Daghregisters 1634, p. 391-392) en het gevondene in kaart te brengen. Het kaartje is op het A.R.A niet bekend.

[p. 176]

N. Asia ende Eropa in Nederlant te coomen, daer can ick in geender manieren toe raden, alsoo naer mijn advijs geen profijter noch bequamer wech naer Indien dienen te openen als die om de Cabo des Bona Esperance leijt, ten aensien de Comp^e selffs over ende door de passagie noch all contramineerders genoech becomen ende tis seecker dat door de sware ende costelicke equipagien andre, die noch volgen souden, tegenhouden, vorders die men, wanneer den wech corter ende gevonden ware, in geender manieren connen weeren, waertoe eenige des Comp^s ongenegene uijt het midden van ons vaderlant niet souden laten te woelen met patenten onser nabuerige princen etc. ende om te verdragen de coude climaet souden Schotten, Yeren, Deenen ende Noorwegers, somma Gotten ende Vandalen, genoech te vinden weesen, die see souden bouwen. Ick geve vorders de imagineerders van een Sunt ofte engte, die men soude mogen vinden om de passagie ter see te besluijten (die men alsnoch niet en weet, aldaer te weesen) tot antwoort, dat den staet der Verenichde Nederlanden anders is gecomposeert als die vant D'eenmarcxe rijck; alsoo dese materie wat hooch valt, soo sal ick met het geseijde darop genoech laten weesen.

II.

Terwijle ick in die Noordelijcke gewesten van India¹⁾ gefrequenteert hebbe, soo hebbe ick naergespeurt, dat alle den peper, die de Chinesen uijt Patana ende Bantam plachten te haalen ende nu op Batavia incoopen, door U Ed. iaarlijckx naar Taijouan ende Japan gesonden ende daar aan haar geventet werdt, alle gelijck off t'meerderendeel om de Noordt boven China, Corea ende Japan naar het coude Tartarien soo wel door binnenlansche vaarden als via del mar tusschen China ende Corea door met cleyne i'oncken vervoert werdt²⁾; daar

1) India is hier in zeer ruime zin gebruikt; bedoeld zijn hier Formosa en Japan, waar Nuyts van medio 1627 tot medio 1629 en van September 1632 tot medio 1636, de laatste maal in Japanse hechtenis, vertoefde.

2) Dit bericht, dat ik nergens bevestigd vind, komt mij onwaarschijnlijk voor. Er zal zeker wel een deel van de naar China gebrachte peper naar het Noorden zijn gevoerd, maar even zeker niet alles en waarschijnlijk ook niet de meeste peper. Tartarije was in 1638 voor de Nederlanders een zeer vaag begrip. Men verstond er o.a. het land van de Mandsjoes onder, die in deze tijd tot voor de poorten van Peking plunderden. Men vereenzelvigde dit weer met Marco Polo's Cathay, dat men niet precies wist te localiseren. Nuyts spreekt van het ‘coude’ Tartarije benoorden o.a. Corea, dat in 1637 door de Mandsjoes was veroverd.

[p. 177]

moeten seer groote profijten op loopen, die de tollen, risigo van der zee ende oncosten van sulcken langen voijagien mogen affsmaecken ofte andere onbekende commutativen ende handel in retour vallen; ende ick twijffele ofte oock niet dien wegh t' meerderendeel der laackenen, die U Ed. in Japan brengen, passeren. U Edt. gelieven te oordeelen, ofte ongeraaden waare met twee jachten de Noordtcust van Tartarien omtrendt het vermaarde Cathai, daar Marcus Paulus Venetius, een oculair getuijghe, soo veel gewaghs aff maackt, te doen besoucken; ick geloove, U Ed. groote quantiteijt laackenen, peper, andere specerijen ende waaren aldaar sullen connen slijten ende daarvoor costelijcke pelterijen ende voor als noch onbekende coopmanschappen retourneeren. Welcke jachten in passandt oock naar het Gouden Eijlandt, dat ontrent de 37½ graaden 400 mijlen buijten den wal van Japan in de Zuijtzee te liggen geseght werdt, souden mogen soucken¹⁾. Terwijle ick in Japan ben geweest, hebbe ick groote neerstigheijt door mijn selven als door andere gedaen eenige seeckerheijt van desselffs waarheijt, situatie ende verdere gelegentheijt te becomen, maar niets anders connen achterhaalen als een generaal getuijgenisse van de Japanders, affirmerende t' selve aldaar te wesen, maar door de groote coude, hooghe zee, sober vaartuijgh midtsgaders weijnigh kennisse van de zeevaardt bij haar niet licht te onderleggen is. Ende wordt geseght veel volckx daar op te wesen ende haaren meesten huijsraat van potten, ketels etc. al van louter goudt te wesen. Eenen Vincent Romeijn, geboortigh van Brugge, die met de Castiliaanen door de Zuijtzee in Manilha ende van daar in Japan gecomen, aldaar getrouwt ende nedergeseten is, een oudt, fijn ende degelijck man heeft mij veel maal verclaardt, dat de Castilianen volcomen kennisse van dit eijlandt hebben, alsoo eens een schip t' selve heeft aangedaan ende naar men die voijages ten meermaal heeft hernieuwt, is noijt plausibel effect, ofte door storm, stroom ofte disordere

1) 16 September 1638, dus vermoedelijk zeer kort nadat Nuyts zijn Poincten aanbood, schreven Heren XVII aan de Indische Regering (Verseput, p. XXXII), dat nu een tocht naar de gebieden bij Japan, speciaal naar de kust van Tartarije en Corea, diende ondernomen te worden. Quast ontving daartoe 24 Mei 1639 opdracht, als slot van zijn tocht naar de Goudeilanden, maar door de slechte gezondheidstoestand van zijn bemanning kon hij hieraan niet voldoen.

[p. 178]

daarop gevolght. Ick bekenne dat dit alles een swack fondament is om grooten staat op te maacken, nochte nauwelijckx te meriteeren U Ed. tot oncosten op onseeckere uijtvallen te animeren, maar alsoo sulcx int onderleggen van de vaart naar Tartarien ofte Cathai in passandt soo wel int gaan als keeren can geschieden, wat cant schaaden een proeve genomen, ofte mogelijck Godt de Heere voor U Ed. langhe lofflijcke deboiren geheele bergen van goudt daer gerecondeert hadde? T'sijn al slechter indicien ende foibelder zeehelden geweest, die Franciscum Pisarrum in de rijcke landen van Peru brachten.

Dese selffde jachten souden verder oock connen om de Noordt naar Nova Sembla ofte Waijgats loopen om te sien ofte daar passagie te vinden waare, soo U Ed. hierbij eenigh voordeel, mij alsnoch onbekent ende oock genoughsaam ongelooffelijck, conden oirdeelen ofte speuren. Dit altijt houde ick seecker, dat het t'gene Plinius int' tweede bouck cap. 67 sijner naturale historien uijt Cornelio Nepote verhaalt, namentlijck dat aan Quinto Metello Celeri, geweest sijnde met Caio Afranio tot Roomen burgemeester, maar ter dier tijt Vranckerijck gouverneerende, van den Coninck der Sweeden eenige Indianen, die om haare over-zeesche negotie te drijven door tempeesten ende harde winden door de Noordt naar den Polo Arctico vervallen, geschoncken waaren, ende bij veele Chineesen geoordeelt werden geweest te sijn; ick segge voor seecker, Tartaren ofte immers uijt het Rijcke van Cathai ende niet uijt China, dat U Ed. present benavigeren ende door U Ed. commersien bekent is, moeten geweest hebben¹⁾. Soo U Ed. de caarte eens gelieven in der handt te doen nemen ende die examineren, ick achte U Ed. dit sullen advoijeeren, te meer nu wij bij experientie eenighsints seeckerlijck weten, dat de

1) Zowel Plinius als Pomponius Mela vertellen op gezag van Nepos, dat in 62 v. Chr. Q. Metellus Celer als proconsul van Gallië van een Germanenkoning Indiërs ten geschenke kreeg, die door storm aan de Germaanse kust terecht gekomen waren. Plinius 2, 170 spreekt over een Sueven- (dus niet Zweden-) koning, Mela 3, 5, 45 over een ‘Botorum Rex’. Hennig (Terrae Incognitae, I, p. 299) weet daarmee geen raad. Prof. Dr. J.H. Thiel was zo vriendelijk mij mede te delen, dat hier wel sprake zal zijn geweest van een ‘Boiorum Rex’; de Boii konden in Mela's tijd gemakkelijk met de Suebi verward worden. Mijn collega wees mij voorts op Cary-Warmington, The Ancient Explorers (1929), p. 55 en 162, waar die Indiërs worden verklaard òf met Indianen dan wel Eskimos, (wat ook Hennig meent) òf met Hindoes. Met collega Thiel acht ik dit laatste wel heel onwaarschijnlijk.

[p. 179]

Chinesen om negotie te drijven beoosten Saatsuma noijt sijn geweest. Ende dit op de Samoijden ofte Russen te trecken, can den sin ende meyninghe Plinii niet lijden, die den Noordelijcxsten houck der Samoijden ofte naast aanpaalende Tartaren, bij d'onse Obij genaampt, bij hem oock al bekent is geweest ende Tabin (Plin. lib. 6 cap. 17) genoempt heeft¹⁾. Niet verder buijten dit vaarwater sijn noch t'ontdecken alle die landen ende rijcken die benoorden California gelegen sijn, maar alsoo ons de nature ende reden leert t'apparenste eerst behoorde voor te gaan, can dit noch uijtgestelt worden.... (Mogelijkheid van walvisvaart vanuit Japan en Formosa).

........ U Edt. voor te draaghen de Zuijderquartieren ende landen naarder te ontdecken als tot noch toe bekent sijn, gelijck ick wete eenige van U Ed. gequalificeerste dienaars t'inclineren en can U Ed. daartoe niet seer animeren, gemerckt sooveel ick uijt de voijagie van Willem Schouten ende le Mair can bespeuren, die veele landen, beoosten de Mollucos ende Banda gelegen, door de Zuijtzee beseijlt hebben ende ick aan de Westsijde meer als oijt ijmant tot op heden ondeckt ende bevonden hebbe²⁾, sal maar tijt, moijte ende cost verloren sijn. T'schijndt dat Godt de Heere het noordelijcker deel des aartbodems naar den Polo Arctico fertijlder, getemperder ende gemitigeerder soo wel in hemel, dieren als menschen dan het ander deel, dat den Polo Antractico (sic) aensiet ende niet als austeriteijt ende brutaliteijt redoleert, op gelijcke parallelles hooghte geschaapen ende geordonneert heeft........’

1) Prof. Thiel deelt mij onder verwijzing naar Thomson, History of ancient Geography, 1948, p. 294 mede, dat kaap Tabis, door Plinius (6, 53) genoemd, voor hem wel een zeer vaag begrip was. De 16de eeuwse geografen hebben hier allerlei beschouwingen aan vastgeknoopt, die van invloed waren bij het zoeken naar de noordoostelijke doorvaart. Mercator's kaart van 1585 laat bij kaap Tabin de rivier Ob in de Oceanus Scythicus vloeien. Daarna volgt naar het Oosten dadelijk de Oostkust van Azië.

2) Toen Pieter Nuyts als Extra-Ord. Raad van Indië in 1626 uitvoer met het Gulden Zeepaard, schipper François Thijsz., volgde men een zo zuidelijke route, dat men ter Zuidkust van Australië belandde en wel op 133° 30′ O.L.; aan het nieuw gevonden land werd de naam Pieter Nuytsland gegeven. Op de verbeterde kaart van Hessel Gerritsz. van 1618 werd dit land aangegeven (Vgl. Heeres, Aandeel, p. XI en 51).