Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 69

[p. 109]

Een onuitgegeven leenakte van Keizer Karel VI en het einde van den leenband der Noordelijke Nederlanden met het Heilige Roomse Rijk.
Medegedeeld door Mr. R. Feenstra

Wie zich wel eens heeft bezig gehouden met de eenvoudig schijnende vraag, wanneer de Republiek der Verenigde Nederlanden heeft opgehouden te behoren tot het Duitse (of Heilige Roomse) Rijk, weet in welke eigenaardige moeilijkheden men bij de beantwoording daarvan verzeild geraakt. Een van deze moeilijkheden is reeds dadelijk de vaststelling van den aard der betrekkingen die oorspronkelijk tussen de Nederlanden en het Heilige Roomse Rijk bestonden. Men vindt daar veel tegenstrijdigheden over en het enige stuk, waaraan men als uitgangspunt voor de latere ontwikkeling houvast zou menen te kunnen hebben, omdat het juist beoogt de verhouding voor de toekomst vast te leggen, het verdrag van Augsburg van 1548, blijkt zelf van deze tegenstrijdigheden geenszins vrij te zijn. Ik heb elders getracht dit belangrijke document uitvoerig te analyseren en met behulp van de beschikbare gegevens uit later tijd tot een beantwoording van de gestelde vraag te komen¹⁾; het is niet mijn bedoeling dit betoog hier te herhalen. Doch er is een aspect, waarop ik hier in het kort wil terugkomen, bij wijze van inleiding op het hierachter afgedrukte document alsmede ter rechtvaardiging van de publicatie daarvan in deze Bijdragen; dit aspect is de leenband tussen het Rijk en de Nederlanden.

In de nog steeds zeer lezenswaardige dissertatie van Johan

1) A quelle époque les Provinces-Unies sont-elles devenues indépendantes en droit à l'égard du Saint-Empire?, in Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, dl. XX (1952), p. 30-63, 182-218 en 479-480. Aldaar ook verwijzingen naar de bestaande literatuur over het vraagstuk. Bij het op p. 39 en 185 over Overijssel opgemerkte is thans nog te vergelijken J.C.H. de Pater, Leicester en Overijsel, in Tijdschrift voor Geschiedenis, Jg. 64 (1951), p. 255-256, 259-260, 266 en 272 en de door hem geciteerde anonieme studie: Betrekking van Overijssel tot de Algemeene Staten en de Unie van Utrecht, in Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren 12 (1847), p. 1-156, 13 (1848), p. 1-130 en 14 (1849), p. 1-72; daarvan in het bijzonder 1847, p. 32, 46, 54, 121-123 en 128, 1848, p. 4, 9-10, 17, 27, 100-101 en 114, 1849, p. 40 en 44.

[p. 110]

Meerman^1a), De solutione vinculi quod olim fuit inter S.R. Imperium et Foederati Belgii respublicas (Leiden 1774), wordt stelselmatig onderscheid gemaakt tussen nexus subjectionis en nexus feudalis, tussen een staatsrechtelijken band en een leenband, zouden wij ongeveer kunnen vertalen. Hoewel het de vraag is of men deze twee begrippen steeds even scherp tegenover elkaar mag stellen, komt men bij de behandeling van ons onderwerp min of meer vanzelf tot het leggen van een accent op dit onderscheid tengevolge van de formulering van het verdrag van Augsburg. Dit verdrag is opgezet als een transactio, een ‘Vergleich’, waarbij beide partijen afstand doen van een aantal door hen gepretendeerde rechten en daarvoor een nieuwe rechtsverhouding in de plaats stellen. Terwijl nu ten aanzien van de nexus subjectionis inderdaad een nieuwe formule wordt gebruikt, die, hoezeer ook voor verschillenden uitleg vatbaar, tenminste een beroep op vroegere toestanden uitsluit, heeft men zich er ten aanzien van de nexus feudalis afgemaakt met een zinsnede, die eigenlijk geen dading, geen transactio inhoudt, doch de deur openlaat voor een voortbestaan der oude pretenties: ‘doch sollen gleichwol obbemelte furstentumb und lande, so viel deren vom reich zu lehen ruren, hinfuro wie bisher vom reich zu lehen empfangen und getragen werden’. Hiermee was de oplossing van de zeer omstreden kwestie, welke gewesten leenroerig waren aan het Rijk en welke niet, op zijn minst genomen verschoven tot het moment van het opstellen ener leenakte. Dit geschiedde drie jaar later, in 1551, toen Karel V als Keizer zijn zoon Philips II met de Nederlanden beleende; wij kennen thans sinds enkele jaren den volledigen tekst van deze leenakte van 7 Maart 1551 door de voor ons gehele probleem uiterst belangwekkende ‘Urkunden und Aktenstücke des Reichsarchivs Wien zur reichsrechtlichen Stellung des Burgundischen Kreises’²⁾. Eigenlijk heeft men ook daarin geen op-

1a) Ten onrechte heb ik in mijn aangehaald artikel, p. 32 n. 7, geschreven: J.L.B. de Meerman. ‘L.B. de’ dient alleen ter aanduiding van den titel van Rijksbaron (Liber Baro), voor het eerst aan zijn vader, Gerard Meerman, verleend. De schrijver van de dissertatie is geen ander dan de Johan Meerman, die onder Lodewijk Napoleon directeur-generaal van Kunsten en Wetenschappen was (1753-1815). Men merke op, dat hij, alvorens in Leiden den doctorsgraad te behalen, in Leipzig en Göttingen studeerde.

2) Hiervan zijn verschenen Band I (1454-1548), Wenen 1944, Band II (1548-1643), Wenen 1945 en Band III (1644-1700), Wenen 1944 (de eerste twee delen zijn bewerkt door L. Gross en R. Lacroix, het derde door J.F. Mayr). Een geprojecteerd vierde deel, dat de laatste periode van het Heilige Roomse Rijk zou behandelen en tevens het ‘Gesamtregister’ zou bevatten, heeft helaas nog niet (of niet meer) kunnen verschijnen; het feit dat de uitgave behoorde tot de ‘Veröffentlichungen des Reichsarchivs Wien, herausgeg. in Auftrag des Herrn Reichsministers des Innern im Rahmen des Westprogramms der Deutschen Archivverwaltung’ zal daaraan niet geheel vreemd zijn. Van dit politieke vernisje merkt men overigens in de uitgave zelf zeer weinig; vgl. ook de aankondiging in BGN III, p. 90-92. Ik citeer de uitgave hieronder als Urk. Wien. De in den tekst genoemde leenakte van 1551 staat in dl. II als n^o 493; het essentiële gedeelte ervan is ook te vinden in mijn aangehaald artikel, p. 56-58.

[p. 111]

lossing voor de tegenstrijdige beweringen der partijen gegeven, al is men wel weer van de Augsburgse formule afgeweken, tot ongenoegen van den Kurfürstenrat, die daarom weigerde bij de investituur aanwezig te zijn. De formulering van 1551 is echter in gebruik gebleven tot aan de leenakte van 1728, die hieronder is afgedrukt. Het heeft dus zijn belang haar nog eens nader te bezien, terwijl wij daarentegen het verdrag van Augsburg bij de bespreking der leenverhoudingen verder kunnen laten rusten.

In leen worden gegeven: ducatum Gheldrie ac comitatum Zutphaniae necnon dominium Traiectense et Transisulanum (met al hun toebehoren).............. una cum omnibus aliis, quae in ducatibus Lotharingie, Brabantie, Lymburgiae, Luxemburgie et comitatibus Flandrie, Burgundie, Hollandie, Zelandie et Namurci dominiisque Frisie occidentalis et orientalis aliisque terris inferioris Germanie a nobis et sacro imperio in feudum moventur atque a nobis possidentur, necnon prefatum prefecturam seu burggraviatum citadelle seu arcis nostre imperialis cameracensis. Deze omschrijving der lenen geeft niet alleen - behalve de uitdrukkelijke erkenning der leenroerigheid van Gelderland, Utrecht en Overijssel - geen enkele precisering van de formule van het verdrag van Augsburg, maar vervangt haar zelfs door een nog ruimere formule, die impliceert dat er buiten Gelderland, Utrecht en Overijssel geen gewesten zijn, die in hun geheel aan het Rijk leenroerig zijn³⁾.

Er wordt terstond bijgevoegd dat de belening geschiedt pro se suisque legitimis ac naturalibus 〈haeredibus⁴⁾〉 masculis vel foeminis iuxta eorundem feudorum naturam ac libertatem antiquam. Moderne schrijvers hebben over de betekenis van deze laatste

3) Zie voor een nadere ontleding der beide formules mijn aangehaald artikel, p. 46 n. 35, p. 55 n. 52 en p. 56 n. 53.

4) Dit woord staat hier niet in Urk. Wien afgedrukt, doch in een overeenkomstige passage van den considerans staat het wèl, zodat men gerechtigd is het hier in te voegen.

[p. 112]

clausule getwist, doch de bezwaren, die in den Kurfürstenrat er tegen zijn geuit⁵⁾, maken het waarschijnlijk, dat men er een poging in moet zien de mogelijkheid van erfopvolging door een vrouw in alle Nederlanden - mogelijkheid, die door de Pragmatieke Sanctie van 1549 uitdrukkelijk was geschapen - in een officieel van het Rijk uitgaand document implicite te doen erkennen⁶⁾.

Wijst het bovenstaande er reeds onmiskenbaar op, dat Karel V ook leenrechtelijk aan de Nederlanden een bijzondere positie wilde verschaffen ten koste van het Rijk, hier wordt als het ware nog een schepje boven op gedaan door aan het einde der eigenlijke beleningsformule, na enkele andere bijzondere bepalingen⁷⁾, een zeer uitvoerig voorbehoud te maken voor de iura tam superioritatis quam proprietatis ac allodii, die aan Karel en Philips toekomen tamquam ducibus Lotharingie, Brabantie, Lymburgie etc., comitibus Flandrie, Burgundie, Hollandie etc. ac dominis prefatarum terrarum, rechten die aan hen toebehoren citra ullam obligationem recognitionis feudalis alteriusve subiectionis, die a feudo et recognitione sacri imperii libera sunt atque exempta en die dit moeten blijven, terwijl ook de tractatus Augustensis conventa in alle opzichten gehandhaafd zullen worden. Kon men nog duidelijker tot uitdrukking brengen, dat, afgezien van Gelderland, Utrecht en Overijssel en het burggraafschap van Kamerijk, de gehele belening eigenlijk een wassen neus was⁸⁾?

Hoe dit echter ook zij, deze formulering bleef in volgende beleningen gehandhaafd. In welke jaren hebben deze beleningen

5) Zie vooral Urk. Wien II, pp. 66, 69 en 70.

6) Aldus Turba, Über das rechtliche Verhältnis der Niederlande zum deutschen Reiche, Wenen 1903, p. 9 en 10; anders Srbik, Österreichische Staatsverträge, Niederlande, I, Wenen 1912, p. 3. Men kan aan Srbik toegeven dat de passage grammaticaal desnoods ook anders uitgelegd kan worden, maar de bedoeling blijkt ten duidelijkste uit de in Urk. Wien II, p. 70, gerelateerde mededeling van Granvelle: dicebat imperatorem esse dominum feudorum, posse efficere feminina vel masculina. Dat de verandering van masculis et foeminis (hetgeen er oorspronkelijk stond) in masculis vel foeminis in dit opzicht veel betekenis zou hebben, zoals Srbik zegt, kan ik niet inzien. Overigens heeft men waarschijnlijk wel met opzet een enigszins vage formulering gebruikt.

7) Waaronder deze, dat de erfgenamen en opvolgers van Karel en Philips sub simili forma...... eandem investituram suscipere possint nec ad aliam quoquo modo in futurum teneantur aut obligentur.

8) Vgl. reeds een opmerking in dien geest van den 17^e eeuwsen Zuid-Nederlandsen jurist Zypaeus, aangehaald op p. 58 n. 59^a van mijn meergenoemd artikel.

[p. 113]

plaats gehad? Hierover zijn wij reeds sinds 1903 tamelijk nauwkeurig ingelicht door den Oostenrijksen historicus Gustav Turba⁹⁾, doch uiteraard brengen de Weense Urkunden und Aktenstücke ons hierover nog nadere bijzonderheden.

Het kan ons niet verwonderen, dat tot aan de vrede van Munster de Spaanse koningen (c.q. de Aartshertogen Albert en Isabella) dergelijke beleningen ontvangen hebben en zich dus ook hebben laten belenen met gedeelten van de opstandige gewesten. Niet dat zij in het algemeen zo bijzonder geneigd waren de rechten van Keizer en Rijk op hun Nederlandse gewesten te erkennen, maar een dergelijke belening met haar weinig bezwarende formule zal hun toch een goedkope wijze hebben geschenen om van de zijde van Keizer en Rijk een zekere garantie van hun rechten op de Nederlanden te verkrijgen. Zo zien wij beleningen plaats vinden op 13 Mei 1560 (Urk. Wien II, n^o 559), op 3 Maart 1588 (Urk. Wien II, n^o 749; voorafgegaan door een aantal indulten, n^os 705, 735, 738 en 745), op 9 November 1620 (Urk. Wien II, n^o 851; eveneens voorafgegaan door een aantal indulten, n^os 812, 832, 839, 842 en 844) en op 27 December 1638 (Urk. Wien II, n^o 866)¹⁰⁾. De Noord-Nederlanders schijnen tijdens het bestand, in 1617, eens tegen een voorgenomen belening van Albert en Isabella geprotesteerd te hebben¹¹⁾, doch van enige behoefte hunnerzijds aan belening door Keizer en Rijk is begrijpelijkerwijs geen spoor te vinden. Al waren er ook gewesten of delen van gewesten (zoals bv. Kampen, Zwolle en Deventer), die zich nog lang op hun banden met het Rijk deden voorstaan, daarbij was toch niet van leenbanden sprake. De Keizer wees hen wel verschillende malen op deze leenbanden, o.a. in zijn bekenden brief aan de Staten-Generaal van 9 October 1607, doch deze laatsten gingen daar wijselijk niet op in; quia et refellere odiosum, et fateri inglorium, zegt Hugo de Groot, die toegeeft dat adversus ius Imperii in Geldriam, Trajectinam et Tranisalanam vix est quod dicatur¹²⁾. De Keizers zullen overigens, hoezeer zij ook soms gepoogd hebben de rol van bemiddelaars te spelen tussen Spanje en de Republiek, er niet aan gedacht hebben den Spaansen ko-

9) In zijn hierboven (n. 6) aangehaalde, zeer gedocumenteerde brochure, p. 11.

10) Turba, op. cit., p. 11, noemt niet die van 1560 en 1638, doch vermeldt wèl een belening van 29 December 1565; op dezen laatsten datum vermeldt Urk. Wien II, n^o 575, met verwijzing naar dezelfde vindplaats als Turba, slechts een belening met Kamerijk.

11) Zie Urk. Wien II, n^o 844, noot.

12) Zie de vindplaatsen in mijn aangehaald artikel, p. 189 en 190.

[p. 114]

ningen de gevraagde investituur volgens de formule van 1551 te weigeren.

Men zou een verandering van dezen toestand verwachten na de vrede van Munster, waarbij de Spaanse Koning de volledige souvereiniteit der Republiek erkende en afstand deed van al zijn pretenties te haren opzichte. Of daardoor nu de gezaghebbers der Republiek (of van een harer onderdelen) in een leenverhouding tot het Rijk kwamen te staan, of geacht konden worden steeds gestaan te hebben, of wel een dergelijke leenverhouding niet was aan te nemen omdat alle banden met het Rijk reeds vóór 1648 als verbroken beschouwd konden worden, dat zijn vragen waarover men kan twisten; doch één ding lijkt zeker, n.l. dat de Spaanse Koning niet meer met de Noord-Nederlandse gewesten beleend zal kunnen worden.

Het tegendeel blijkt echter te geschieden. Op 29 December van hetzelfde jaar 1648 nog schijnt de Spaanse Koning, Philips IV, opnieuw van Keizer Ferdinand III de Nederlanden volgens de formule van 1551 in leen ontvangen te hebben, dus Gelderland, Utrecht en Overijsel en alles wat in de overige gewesten (waaronder dus b.v. Holland en Zeeland) aan het Rijk leenroerig is¹³⁾. In ieder geval is op 9 Augustus 1659 Philips IV door Keizer Leopold I op deze wijze beleend (Urk. Wien III, n^o 100) en op 18 April 1670 zijn zoon Karel II door denzelfden Keizer (Urk. Wien III, n^o 292, voorafgegaan door indult van 23 Februari 1667, aldaar n^o 138). De beide laatste leenakten zijn in Urk. Wien vrijwel volledig afgedrukt, waardoor men hun identiteit (behalve op enkele ondergeschikte punten) met die van 1551 kan vaststellen.

Hoe deze beleningen te verklaren? Men is geneigd allereerst te denken aan een opzettelijk in stand houden van een juridische basis - hoe zwak die overigens ook zij - waarop men later

13) Urk. Wien III, n^o 69. Deze investituur is ons slechts bekend door de vermelding ervan in de hier na te noemen beleningsakte van 9 Aug. 1659; of zij werkelijk heeft plaats gehad, is m.i. aan enigen twijfel onderhevig. In de eerste plaats is het vreemd, dat Philips IV hier opnieuw door denzelfden Keizer beleend zou zijn (hij was immers reeds in 1638 door Ferdinand III beleend); dit zou men echter desnoods kunnen verklaren door den wens om zijn rechten van Rijkswege opnieuw bevestigd te zien na de vredesverdragen van 1648 (men zou daarbij niet uitsluitend behoeven denken aan de bedoeling om op de erkenning van de souvereiniteit der Republiek terug te komen, doch ook aan een bevestiging zijner rechten op de Zuidelijke Nederlanden na de vrede van Westphalen, waar Spanje buiten was gebleven). Maar in de tweede plaats blijft het merkwaardig dat omtrent deze investituur op geen van de gebruikelijke plaatsen in de archieven iets te vinden is.

[p. 115]

eens, wanneer de politieke verhoudingen veranderd waren en de Republiek in moeilijkheden was, zou kunnen teruggrijpen om rechten op het gebied der Republiek te kunnen pretenderen. Een dergelijke bedoeling zou geenszins tot de onmogelijkheden behoren¹⁴⁾, maar men kan zich niettemin afvragen of dáárin wel in de eerste plaats de verklaring van deze beleningen gezocht moet worden. Zou hier toch niet allereerst gedacht moeten worden aan een zekere sleur, die nu eenmaal aan alle kanselarijen eigen is en waarachter men zich in dit geval wel eens verscholen zou kunnen hebben om te ontkomen aan moeilijkheden, die anders tussen den Keizer en den Spaansen Koning zouden zijn ontstaan ten aanzien van de formulering? In de beleningen van het type 1551 was de clausule opgenomen, dat de Spaanse Koning nooit een anderen vorm van investituur zou behoeven te accepteren¹⁵⁾; gesteld, dat hij zou hebben verzocht de Noordelijke provincies in de opsomming weg te laten¹⁶⁾, zou hij daardoor dan niet ten aanzien van de overige provincies moeite hebben gehad zijn recht op een ongewijzigd laten der formule te handhaven?

Een bevestiging van de geopperde veronderstelling, dat het handhaven der oude leenformule van 1551 in 1648, 1659 en 1670 eerder zal hebben gediend ter vermijding van moeilijkheden tussen den Keizer en den Spaansen Koning dan ter handhaving van gezamenlijke pretenties op de Republiek, zou men kunnen zien in de hieronder gepubliceerde leenakte van 9 April 1728. Daarin beleent Karel VI, als Keizer van het Heilige Roomse Rijk, zichzelf, als Aartshertog van Oostenrijk en rechtsopvolger zowel der Oostenrijkse als der Spaanse Habsburgers, met alle Rijkslenen die zijn voorgangers hadden bezeten. Natuurlijk moest dit enige wijzigingen in de formule met zich meebrengen, doch indien het handhaven van een basis voor aanspraken op de Republiek steeds bij dergelijke beleningen een voorname rol had gespeeld, dan zou men verwachten, dat bij die kleine wijzigingen toch niet de Noordelijke Nederlanden uit de opsomming zouden verdwijnen: men liet immers evenmin het ‘graafschap Bourgondië’ (de Franche-Comté) uit de opsomming weg, hoewel dit bij de vrede van

14) Zie echter hetgeen ik in mijn aangehaald artikel over dergelijke pretenties heb opgemerkt op p. 209 n. 145 en p. 479-480; vgl. ook p. 35 n. 10^a, p. 201 n. 126 in fine en p. 204 n. 130.

15) Zie hierboven noot 7.

16) Waardoor intussen het pièce de résistance van de belening zou vervallen, want van de zonder voorbehoud als leen erkende gebieden, Gelderland, Utrecht en Overijsel, zou slechts een gedeelte van het eerste, n.l. Opper-Gelre overgebleven zijn.

[p. 116]

Nijmegen aan Lodewijk XIV was afgestaan. Maar de tekst van de leenakte leert ons anders. De Noordelijke Nederlanden zijn in de toch zeker in uitvoerigheid niet te kort schietende opsomming der lenen niet te vinden; zelfs Opper-Gelre, waarvan een deel nog in handen van Oostenrijk was, ontbreekt¹⁷⁾. Daarentegen is ten aanzien van de wel opgesomde Zuidelijke Nederlanden elk bijzonder voorbehoud verdwenen: niet meer omnia alia quae in ........, maar eenvoudigweg ‘die ........ Herzogthümber Braband, Limburg ........ usw.’; geen uitvoerig voorbehoud meer voor de iura tam superioritatis quam proprietatis ac allodii, die hun toebehoren citra ullam obligationem recognitionis feudalis alteriusve subiectionis, maar slechts de voor alle lenen geldende, veel minder opvallende clausule ‘so viel daran und darein von Uns als Römischen Kayser und dem Heyligen Reich zu Lehen ist’^17a). Een dergelijke wijziging doet vermoeden, dat men het in Wenen ook reeds eerder met de formulering van 1551 niet eens zal zijn geweest en dat men, wanneer de Spaanse Koning zelf om wijzigingen daarin had verzocht, zou hebben getracht de formule voor de Zuidelijke Nederlanden te veranderen.

Zijn er uit de hieronder afgedrukte leenakte ook meer directe conclusies voor de leenverhouding tussen de Noordelijke Nederlanden en het Rijk te trekken? Kan men er in zien een volledige erkenning van den Keizer, dat de Verenigde Nederlanden in geen enkel opzicht meer leenroerig waren aan het Rijk, een erkenning waar men elders tevergeefs naar zoekt?

Het antwoord moet naar mijn mening ontkennend luiden. Men kan er alleen een erkenning in zien van het feit, dat deze gewesten niet meer als rijkslenen aan de Habsburgers toebehoorden, doch dit impliceert nog geenszins een erkenning, dat zij opgehouden hadden rijkslenen te zijn. Ná 1728 kon de Keizer met evenveel recht - zo niet met méér recht - als daarvóór pretenderen, dat de Verenigde Provinciën, of althans bepaalde provinciën of delen daarvan, aan het Rijk leenroerig waren en dat de Staten zich met deze gebieden moesten laten belenen¹⁸⁾. Doch

17) Men zal dit hebben begrepen onder de ‘mehr andere im burgundischen Creyss gelegene Reichs-Lehen’. Op alle Noordelijke gewesten kan dit echter bezwaarlijk hebben gedoeld.

17a) In de preambule heet het: ‘so viel dessen von Uns ......... zu Lehen rühreten’. Dit lijkt enigszins op de formule van het verdrag van Augsburg, hierboven aangehaald; vgl. ook noot 3.

18) Men heeft in 1648 in de omgeving van den Keizer wel aan belening van de Staten met bepaalde gebieden gedacht, vgl. Urk. Wien III, n^o 16, p. 15 en mijn aangehaald artikel p. 204 n. 130; of men er later ooit op teruggekomen is, is mij niet bekend.

[p. 117]

de Keizers hebben, voor zover mij bekend, een dergelijke pretentie nimmer openlijk in een verklaring tegenover de Republiek neergelegd; zij zou trouwens ook meestal al te zeer met de werkelijke machtsverhoudingen in strijd zijn geweest.

Bij het zoeken naar het einde der leenverhouding tussen de Verenigde Nederlanden en het Rijk kan men naar mijn mening in principe niet anders redeneren dan bij het zoeken naar het einde van de andere rechtsbanden, die er uit hoofde van het verdrag van Augsburg nog bestonden: een officiële erkenning heeft nimmer plaatsgevonden, doch men is gerechtigd van een verandering niet alleen in den feitelijken maar ook in den rechtstoestand te spreken van het ogenblik af, dat naast de feitelijke absolute onafhankelijkheid er ook de algemene overtuiging bestond dat dit zo behoorde te zijn. Een bepaald jaar of een bepaalde gebeurtenis kan men daarvoor niet aanwijzen, doch als uitgangspunt van een ontwikkeling in die richting kan men toch nemen het antwoord van de Staten-Generaal van 2 Januari 1608 op een brief van den Keizer, waarin deze op grond van zijn opperleenheerschap zeide gekend te willen worden in de onderhandelingen over het Bestand¹⁹⁾.

Maar al is de leenakte van 1728 voor ons vraagstuk dan ook niet het ‘fundamentale Dokument’ waarvoor men het gehouden heeft²⁰⁾, zij verdient niettemin te worden gepubliceerd. Nu van een uitgave op de daartoe meest aangewezen plaats, n.l. in een vierde deel van de Urkunden und Aktenstücke des Reichsarchivs Wien zur reichsrechtlichen Stellung des Burgundischen Kreises, althans voorlopig geen sprake schijnt te zijn²¹⁾, heb ik gemeend dat publicatie in deze Bijdragen niet misplaatst zou zijn. Behalve de eigenlijke belening vindt men er in opgenomen den volledigen tekst van de bekende Pragmatieke Sanctie van 1713²²⁾. Een korte beschrijving van de plechtigheid van de belening is ge-

19) Zie hierover uitvoeriger mijn artikel in het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, p. 216-217.

20) Aldus Eduard Schulte in zijn tamelijk tendentieuze Reichsgeschichte der Niederlande seit der burgundischen Zeit, Amsterdam 1944, p. 79.

21) Zie hierboven noot 2.

22) De betekenis van de volledige opname der Pragmatieke Sanctie van 1713 in de leenakte van 1728 zal duidelijk zijn na hetgeen hierboven is opgemerkt omtrent de poging, de Pragmatieke Sanctie van 1549 implicite in de leenakte van 1551 te doen erkennen. Overigens is in 1732 de geldigheid van de Pragmatieke Sanctie van 1713 ook direct door meerderheidsbesluit van den Rijksdag erkend.

[p. 118]

geven in de ‘Relation’ van een reis van Karel VI in 1732 door Johann Adam v. Heintz, waarover onlangs een artikel verscheen van H.L. Mikoletzky^22a).

Aan Gustav Turba komt de verdienste toe het eerst onze aandacht op deze leenakte te hebben gevestigd, doch hij heeft er alleen enkele zinsneden uit aangehaald²³⁾. Turba schijnt alleen drie afschriften te hebben gekend²⁴⁾, doch op een schriftelijke navraag bij het Österreichische Staatsarchiv werd mij geantwoord dat zich aldaar het origineel der leenakte bevindt. Ik geef hieronder den tekst naar een microfilm van het origineel, dat 32 bladzijden bevat.

22a) Hofreisen unter Karl VI., in Mitteilungen des Instituts für Oesterreichische Geschichtsforschung, Bd. LX (1952), p. 265-285; zie voor de belening van 1728 p. 267-268.

23) op. cit., p. 12; vgl. ook zijn Geschichte des Thronfolgerechtes in allen habsburgischen Ländern bis zur pragmatischen Sanktion Kaiser Karls VI., 1156 bis 1732, Wenen en Leipzig 1903, p. 163.

24) op. cit., p. 12 n. 3: ‘Drei vidimierte Abschriften der Lehensurkunde im Arch. d. Minist. d. Innern. I B₁, 3065 in Wien’.

[p. 119]

1728, April 9. Wenen. - Karel VI beleent, als Keizer van het Heilige Roomse Rijk, zichzelf, als enigen Aartshertog van Oostenrijk, en zijn erfgenamen uit het Huis Oostenrijk, in de volgorde van de in haar geheel opgenomen ‘Successions-Ordnung’ van 19 April 1713, met alle rijkslenen, die hij bezit en die zijn voorvaderen, zowel van den Duitsen als van den Spaansen tak der Habsburgers, hebben bezeten.

(1) Wir Carl der Sechste von Gottes gnaden Erwehlter Römischer Kayser, zu allen Zeiten Mehrer des Reichs, König in Germanien, zu Castilien, Arragon, Legion, beeder Sicilien, zu Hierusalem, Hungarn, Böheimb, Dalmatien, Croatien, Sclavonien, Navarra, Granaten, Toledo, Valentz, Gallicien, Majorica, Sevilien, Sardinien, Corduba, Corsica, Murcien, Giennis, Algarbien, Algeziern, Gibraltar, der Canarischen und Indianischen Insulen und Terrae firmae des Oceanischen Meers, Ertzherzog zu Österreich, Herzog zu Burgund, zu Brabant, (2) zu Meyland, zu Steyr, zu Kärnten, zu Crain, zu Limburg, zu Lützenburg, zu Geldern, zu Wirttemberg, Ober- und Nider Schlesien, zu Calabrien, zu Athen und zu Neovatrien, Fürst zu Schwaben, zu Catalonien und Asturien, Marggraff des Heyl. Röm. Reichs, zu Burgau, zu Mähren, Ober- und Nider Lausznitz, gefürster Graff zu Habspurg, zu Flandern, zu Tyrol, zu Pfird, zu Kyburg, zu Görtz und zu Arthois, Landgraff in Elsas, Marggraff zu Oristani, Graff zu Goziani, zu Namur, zu Russillion und Leritania, Herr auf der Windischen Marck, zu Portenau, zu Biscaja, zu Molins, zu Salins, zu Tripoli und zu Mechlen.

(3) Bekennen für Uns und Unsere Nachkommen am Heyligen Reich Offentlich mit diesem Brieff, und thuen Kundt Allermännliglich, dass Uns als Römischen Kayser die von Uns als der zeit alleinigen Ertz-Hertzogen zu Österreich, der Kayserlichen Mayestätt und des Reichs allergeheimbsten Rath, bevollmächtigte Gewalthabere, die Hoch- und Wohlgebohrne, Unsere und des Reichs liebe Getreue, Sigmund Rudolph Graff von Sintzendorff obrister Hoffmeister, Philipp Ludwig Graff von Sintzendorff erster Österreichischer Hoff-Cantzler, Gundacker Thomas Graff und Herr von Stahrenberg, und Joseph von Silva Marches von Villasor, geziemend zu erkennen gegeben.

(4) Demnach durch den tödtlichen Hintritt weyland Josephi Römischen Kaysers Mayestätt und Lbden Unsers freundlich geliebten Herren Bruders, Christmildester Gedächtnus, nicht nur

[p. 120]

die Fürstenthumb- und Herrschafften Österreich, Steyer, Kärndten, Crain, Windisch-Marck, und Portenau, sambt anderen Graffschafften, Herrschafften, Landen, und Leuthen, was Unsere hochlöbliche Vorfahren, Ertz-Hertzogen zu Österreich ererbt, erkaufft, durch Übergabe, Liebe, oder auch mit dem Schwerd an sich gebracht, und innen gehabt, sondern auch durch absterben Caroli 2^di Königs in Spanien Lden alle und jede von demselben in denen Niederlanden und unter-Teutschland, und in Italien von Römischen Kayseren und dem Heyligen Reich zu Lehen getragene Länder, als die in denen Niederlanden, oder unter-Teutschland gelegene Hertzog 〈5〉 thümber Braband, Limburg, Luxemburg, die Graffschafft Flandern, Burgund, Namur, und mehr andere in dem burgundischen Creys gelegene Reichs-Lehen, wie solche von Unseren Vorfahren, Königen in Spanien besesssen worden, und auff Uns durch Erbfolg-Recht, und in mehr andere Weeg gediehen seynd, dan in denen wälschen Landen

Erstens das Hertzogthumb Mayland mit denen Graffschafften Pavia, und Angleria, sambt dem Marchionat Castro, und Ohrt Malgrati.

Andertens das General-Vicariat über die Stadt und Herrschafft Siena mit denen darzu gehörigen Meer-Porten Herculis, Orbitelli, Telamonis, Montis argentarii, und S^ti Stephani.

Drittens das Marchionat Final, und (6) der achte Theil von Novelli, Montis fortis, Montis Chierii, Sinei, Castelletti, et Vallis Turoriae.

Viertens der Meer-Port Final, das Fürstenthumb Plumbini, Marchionatus Populoniae, das Dominium Scarlini, Subireti, Buriani, Vallis, Montioni, S^ti Laurentii cum Casa Luppi, et Viginati, die Abbtey Abfango, almae Maris, almae Podii, almae Medii, die Insul totius Iluae Maritimae, Insul totius Planusae, et Montis Christi.

Fünfftens das Fürstenthumb Correggio cum jure Hypothecae

auff Uns als Ertz-Hertzogen zu Österreich Erblich kommen, und gefallen, wie solche jüngstlich von weylandt Unsers hochgeehrtesten Herren Vatters Leopoldi Kayserlichen Mayestätt, und Lden, respective Unserm Ertz-Hauss Öster 〈7〉 reich am neun und zwänzigsten Novembris Sechszehen hundert drey und Sechszig, vorgedachtes Königs in Spanien Caroli 2^di Lden aber am Achtzehenden Aprilis Sechzehen hundert siebenzig, zu Lehen, nach innhalt deren darüber ertheilten, und bey Unser Kayserlichen Reichs-Hoff-Cantzley befindlichen Lehen-Brieffen verliehen worden;

Und sich nunmehro gebühren wolle, vorgedachte Hertzogthümber, Graff- und Herrschafften, zusambt auch den Fürsten-

[p. 121]

thumben Würtemberg, und Teck, und andere graffschafften, und Herrschafften, so weyland Unsere Vettere, Gross-Vattere, Vetter, und Vatter, auch Bruder Kayser Carl, Ferdinand, Maximilian, Rudolph, Mathias, Ferdinand der Andere, und Dritte, dan Leopold, und Joseph die Erste, und Andere Löbliche Vorfahrere, wie auch Philippus 2^dus König in Hispanien, und desssen Vorfahrere Öster(8)reichischer Linie Christseeligster Gedächtnuss, sambt oder sonders in Kauff-Vertrags- oder andere weise mit guten Tituln, an Uns als Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Unser Haus gebracht und überkommen haben, so viel desssen von Uns als Römischen Kayser, und dem Heyligen Reich zu Lehen rühreten, durch Uns, als dermahligen alleinigen Ertz-Hertzogen zu Österreich, und also in gemein von Unsers gesambten Löblichen Hauses Österreich wegen, wiederumb zu Lehen empfangen, und getragen werde.

Als haben Uns vorbenannte bevollmächtigte Gewalthabere geziemend, und fleisssig gebetten, dass Wir als Römischer Kayser Unss, als dermahlig-alleinigen Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Lehen-Trager, Unseren Erben am Haus Österreich, und (9) zwar erstlichen dem von Uns abstammenden Manns-Stammen nach dem Recht der erst-Geburth, da Uns aber Gott der Allmächtige keine Männliche Erben verleyhen würde, Unserer Weiblichen Descendenz gleichfalls nach dem Recht der erst-Geburth, und da endlichen Unsere sowohl Männ- als Weibliche Descendenz gäntzlichen erlöschen solte, dem gesambten hochlöblichen Hauss Österreich, nach besag dessselben habender Brieff- und Freyheiten, und nach der darinnen vorlängst eingeführten, und den Neunzehenden Aprilis Anno Siebenzehen hundert dreyzehen erklährten Successions-Ordnung die vorberührte Hertzogthümber, Fürstenthümber, Graffschafften, und Herrschafften mit ihren ein- und zugehörungen, und alles das, so Unsere glorwürdigste Vorfahrere, und Wir als Ertz-Hertzog zu Österreich, wie vorgemeldet, hergebracht, und innen gehabt, (10) auch von Uns als Römischen Kayser und dem Heyligen Reich zu Lehen rühret, es wäre genannt, oder nicht, zu Lehen zu verleyhen, gnädiglich geruheten.

Das haben wir angesehen, solchvorbenannter Unserer von Uns als dermahlen alleinigen Ertz-Hertzogens zu Österreich bevollmächtigten Gewalthabern fleisssig- und ziembliche Bitte, auch die getreuen Dienste, und Guetthaten, so Unser löbliche Vorfahren, Uns dem Heyligen Reich, und gemeiner Christenheit, in viele Weege mit rühmlicher Beständig- und Tapfferkeit in rechten Treuen bewiesen haben, und in künfftige Zeiten noch wohl thuen können, mögen, und sollen.

[p. 122]

Und darumben mit wohlbedachtem Muth, gutem zeitigem Rath, auch mit rechtem Wisssen, und Vollkommenheit 〈11〉 Römischer Kayserlicher Macht, das vorgemelte Ertz-Hertzogthumb Österreich, die Fürstenthümber Steyer, Kärndten, Crain, die Pfaltzgraffschafft Kärndten, die Fürstenthümber Würtemberg, und Teck, auch die Herrschafften auf den windischen Marck, und Portenau, als auch die, wie vorgemeldet, in denen Niederlanden, oder Teutschland gelegene Hertzogthümber Braband, Limburg, Luxenburg, die Graffschafft Flandern, Burgund, Namur, und mehr andere im burgundischen Creyss gelegene Reichs-Lehen, wie solche von Unseren Vorfahreren, Königen in Spanien besesssen worden, und auff Uns durch Erbfolgs-Recht, und mehr andere Weeg gediehen seynd, dan in denen wälschen Landen

Erstens das Hertzogthumb Mayland mit denen Graffschafften Pavia, und Angleria, sambt dem Marchionat (12) Castro, und Ohrt Malgrati.

Andertens das General-Vicariat über die Stadt, und Herrschafft Siena mit denen darzu gehörigen Meer-Porten Herculis, Orbitelli, Telamonis, Montis argentarii, und S^ti Stephani.

Drittens das Marchionat Final, und der achte Theil von Novelli, Montis fortis, Montis Chierii, Sinei, Casteletti, et Vallis Turoriae.

Viertens der Meer-Port Final.

Fünfftens das Fürstenthumb Plumbini, Marchionatus Populoniae das Dominium Scarlini, Subireti, Buriani, Vallis, Montioni S^ti Laurentii, cum Casa Luppi, et Viginati, die Abbtey Abfango, Almae Maris, Almae Podii, Almae Medii, die Insul totius Iluae Maritimae, Insul totius Planusae (13) et montis Christi.

Sechtens das Fürstenthumb Corregio cum jure Hypothecae,

und alle Fürsten-Rechten, Marggraffschafften, Landgraffschafften, Graffschafften, Herrschafften, und Gebieth, mit allen Regalien, Obrigkeiten, Herrlichkeiten, Rechten, Güthern, allen Lehen, und Freyheiten, die Unsere Vorfahrere Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Könige in Hispanien, auch Wir als dermahliger alleiniger Ertz-Hertzog zu Österreich, Lehen-Trager, und Herr aller vorgeschriebenen in denen teutsch- nieder- und wälschen Landen gelegenen Ländern, bey Römischen Kayseren, und Königen Löblich, und ehrlich gehabt, und hergebracht, oder noch haben, und auch all die Herrschafften, Graffschafften, Schlösser, Städte, Dörffer, Weyler, mit allen ihren Rechten, die darzu gehören, darüber Wir, und (14) Unsere Erben Mann- und Weiblichen Geschlechts, von Kayser, und Königen, oder jemand anderen Brieff

[p. 123]

haben, und auch alle die Lehen, die Wir, oder Unsere Vorfahren Ertz-Hertzogen zu Österreich von Teutsch- und Spanischen Linien, und Herren vorgeschriebener Landen, vorhero von dem Römischen Reich gehabt, oder besesssen haben, zu Schwaben im Elsass, zu Tyrol in dem Gebürg, und anderstwo, allenthalben im gantzen Römischen Reich diess- und jenseits der Alpen, wie auch im burgundischen Creyss, wie die genannt, und geheisssen seyn, keine aussgenohmen, und sonderlich auch den Bann über das Blut zu richten und denselben weiter zu verleihen, auch mit allen Mauthen, Zölleren, Schätzen, aller Metall-Berg-Wercken, Müntzen-Lehen von der Hand zu verleihen, glaithen, Vesten, Wildbahn, Wäldern, Höltzeren, Alben, Bergen, und Thällern, Vischen〈15〉zen, Fischwayden, Meyeren, Seen, Wassern, Wunnen, Wayden, Zinsen, Gülten, Rendten, Vogteyen, Kästen-Vogteyen, und sonst allen und jeden Ehren, Würden, Rechten, ein- und zugehörungen, wie man die mit sonderen Worthen benennen mag, nichts aussgenohmen, so viel daran, und darein von Uns als Römischen Kayser, und dem Heyligen Reich zu Lehen ist,

Uns als dermahligen alleinigen Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Lehen-Trageren, Unseren Erben am Hauss Österreich, und zwar erstlichen dem von Uns abstammenden Manns-Stammen, nach dem Recht der Erst-Geburth, da Uns aber Gott der allmächtige keine Männliche Erben verleihen würde, Unserer Weiblichen Descendenz gleichfals nach dem Recht der Erst-Geburth, und da endlichen Unsere sowohl Mann- als Weibliche Descendenz gänzlichen (16) erlöschen solte, dem gesambten hochlöblichen Ertz-Hauss Österreich nach vorgedachter darinnen vorlängst eingeführten, und im Jahr Siebenzehen hundert, dreyzehen, den neunzehenden Aprilis von Uns erklährten Successions-Ordnung, gnädiglich, und wie sich das gebühret, verliehen haben.

Und thuen das, und verleihen auch die hiemit wisssentlich, in krafft dieses Brieffs, wie das am allerbest- und beständigsten Krafft, und Macht gehaben soll, kan, und mag, was Wir als Römischer Kayser, Uns als dermahligen eintzigen Ertz-Hertzogen zu Osterreich in krafft Unsers Hauses Österreich Freyheiten, zu Recht, und von Gnaden wegen, daran billich verleihen sollen, und mögen, das alles von Uns als Römischen Kayser, und dem Reich zu rechten Lehen zu haben, zu halten, zu besitzen, (17) und zu geniesssen, alsdan solcher Lehen Recht, und Herkommen ist, und Unserer Vorfahren Ertz-Hertzogen zu Österreich Brieffe, und Freyheiten, auch vorgedachte in Unserm hochlöblichen Ertz-Hauss vorlängst eingeführte, und im Jahr Siebenzehen hundert

[p. 124]

dreyzehen den neunzehenden April von Uns erklährte Successions-Ordnung aussweissen, und mit sich bringen, von allermänniglich ungehindert, und ungeirret:

Es lauthet aber letztbesagte Erbfolgs-Ordnung von Worth zu Worth, wie folget:

Ihre Kayserliche Mayestätt haben auff den neunzehenden April Siebenzehen hundert dreyzehen umb zehen Uhr allen Dero allhier in Wienn anwesenden geheimbden Räthen an dem gewöhnlichen Orth zu erscheinen, ansagen lasssen; Als nun die bestimbte Stund herbeykommen, haben sich Ihro Kay(18)serliche Mayestätt in Dero geheimmen Raths-Stuben unter den Baltachin begeben, und vor den gewöhnlichen Kayserlichen Tisch gestellet, darauff auch Dero geheimme Räthe, und Ministros hineinberuffen: Diese seynd in Ihrer Ordnung eingetretten, und jeder an seinem Orth stehend geblieben: Als /: Tit:/ Printz Eugenius von Savoyen: Fürst von Trautsohn: Fürst von Schwartzenberg: Graff von Traun Land-Marschall: Graff von Thurn Ihrer Kay: May: Eleonorae Obrist-Hoffmeister: Graff von Dietrichstein Obrist-Stallmeister: Graff von Seilern Hoff-Cantzler: Graff von Stahrnberg Cammer-Praesident: Graff von Martinitz Junior: Graff von Herberstein Kriegs-Vice-Praesident: Graff von Schlick böheimischer obrister Hoff-Cantzler: Graff von Schönborn Reichs-Vice-Cantzler: Ertz-Bischoff von Valenzia: Graff von Sintzendorff obrist-Cammerer: Graff von Paar Ihrer Kay: May: Amaliae obrist-Hoffmeister: Graff von Sintzendorff Reichs-Hoff-Raths-Vice-Praesident: Graff (19) Nicolaus Palffy Königlich-Hungarischer Iudex Curiae: Graff Illieschasi Hungarischer Cantzler: Graff Khevenhiller N: O: Stadthalter: Graff Pallas: Graff von Salm Ihrer Kay: May: Amaliae Obrister Stallmeister: Marches Romeo Königlich-Spanischer geheimmer Staats-Secretarius: Graff Kornis Siebenbürgischer Vice-Cantzler: Referendarius von Schickh.

Nachdem nun alle gemelte geheimme Räthe und Ministri beysammen waren, haben Ihre Kayserliche Mayestätt vermeldet; dass die Ursach, und zweck solcher Beruffung Ihrer Dero geheimmen Räthen, und Ministrorum wäre, Ihnen zu erkennen zu geben, dass von- und zwischen weyl: Ihres in Gott ruhenden gnädig- und hochgeehrtesten Herren Vatters Kaysers Leopoldi, und geliebtesten Herren Bruders damahls Römischen Königs, nachgehents auch Römischen Kaysers Iosephi May: und Lden glorwürdigster Gedächtnus, und dan Ihrer Kay: May: als damahlig declarirten König in Hispanien, (20) gewissse disposition, Ordnung, und pacta successoria errichtet, und in Gegenwart ver-

[p. 125]

schiedener Kay: geheimmer Räthen, und Ministrorum allerseiths beschwohren worden: Weillen aber von denenselben Räthen, und Ministris wenig mehr beym Leben sich befindeten; so hätten Ihre Kay: May: der Nothdurfft erachtet Ihnen anwesenden geheimmen Räthen, und Ministris nicht allein obige Anzeige zu thuen, sondern auch gemelte Satzung, und pacta selbsten Kund zu machen, und vorlesen zu lasssen, wie dan Ihre Kay: May: solche Ablesung Ihrem Hoff-Cantzler Graffen von Seilern stracks allergnädigst anbefohlen haben.

Solchemnach hat derselbe auss dem bey Handen gehabten Königlichen Spanischen, von damahls Königlicher, nunmehro auch Kay: May: unterschriebenem, und mit Ihrem anhangenden Königlichen Innsiegel bekräfftigtem Original-acceptations-Instrument den Spanischen Eingang: Folglich aus Kaysers Leopoldi, und Römischen Königs Iosephi unterschriebenem, 〈21〉 und mit anhangenden zweyfachen Kayser- und Königlichen Innsiegeln bestättigten Successions-Instrument den völligen Innhalt von Anfang bis zum Ende sambt dem beygefügten Notariatischen Anhang: Endlich wiederumb aus dem Königlich-Spanischen Instrument die annehmb- und Ihrerseitige Verbindung bis zum Ende ebenmässsig mit dem Notariatischen Anhang lauth und deutlich abgelesen. Welche Instrumenta datiert seynd Wienn den zwölfften Septembris Siebenzehen hundert drey.

Nachdeme dieses also geschehen, haben Ihro Kay: May: haubtsächlichen Innhalts weiters vermeldet; Es seye aus denen abgelesenen Instrumentis die errichtete und beschworne Disposition, und das ewige pactum mutuae successionis zwischen beyden Ioseph- und Carolinischen Linien zu vernehmen gewesen: Dass dahero, nebenst, und zu denen von weyl: Ihren Kay: May^tten Leopoldo, und losepho höchstseeligster Gedächtnus Ihrer 〈22〉 Kay: May: übertragenen Spanischen Erb-Königreichen, und Landen nunmehr nach absterben weyl: Ihres Herren Brudern May: und Lden ohne Männliche Erben auff Ihre Kay: May: auch alle desssen hinterlasssene Erbkönigreiche und Landen gefallen, und sambtlich bey Ihren Ehelichen Männlichen Leibs-Erben, nach dem Iure Primogeniturae, so lang solche verhanden, ohnzertheilt zu verbleiben haben: Auff Ihres Männlichen Stammens Abgang aber /: so Gott gnädiglich abwenden wolle :/ auff die Eheliche hinterlasssende Töchter allezeit nach Ordnung, und Recht der Primo-genitur gleichmässsig ohnzertheilt kommen: Ferners in Ermanglung, oder Abgang der von Ihrer Kay: May: herstammender aller Ehelichen Descendenten Mann- und Weiblichen Geslechts,

[p. 126]

dieses Erb-Recht aller Erbkönigreich- und Landen ohnzertheilter auff Ihrer May: Herren Bruders Iosephi Kay: May: und Lden seeligster Gedächtnus nachgelasssene Frauen Töchter, und deren eheliche Descendenten wiederumb auff obige 〈23〉 weise nach dem Iure primo-geniturae fallen; Eben nach diesem Recht, und Ordnung auch Ihnen Frauen Ertz-Hertzoginen all- andere Vorzüge, und Vorgänge gegenwärtig zustehen, und gedeyhen müsssen; Alles in dem Verstand, dass nach beyden der jetzt regierenden Carolinischen, und nachfolgender in dem Weiblichen Geschlecht hinterlasssenen Iosephinischen Linien Ihrer Kay: May: Frauen Schwestern, und allen übrigen Linien des Durchleuchtigsten Ertz-Hauses nach dem Recht der Erst-Geburth in Ihrer daher entspringenden Ordnung jedes Erb-Recht, und was deme anklebet, gebühre, allerdings bevorbleibe, und vorbehalten seyen: Umbe willen nun diese immerwehrende Satzung, Ordnung, und pacta zu Ehre Gottes, und Conservation aller Erblanden angesehen, errichtet, auch nächst und sambt weyl: Ihres Herren Vatters, und Herren Bruders May^tten und Lbden von Ihrer Kay: May: durch leiblichen Aydschwur bekräfftiget worden; So würden so wohl 〈24〉 Ihre Kayserl: May: darob beständigt halten, als Ihre May: zu Ihnen geheimmen Räthen, und Ministris sich mildest verseheten, dieselbe auch gnädigst ermahneten, und Ihnen befehleten, dass nicht minder Sie solche pacta und Verordnung vollkommentlich zu beobachten, zu erhalten, und zu verthädigen, gedacht, und befliesssen seyn solten, und werden; Wie dan Ihre Kay: May: zu diesem Ende Sie geheimme Räthe und Ministros in diesem Fall ferners des Vinculi Silentii entlasssen haben wolten. Wornach Ihre Kay: May:, und folgend die Herren geheimme Räthe, und Ministri abgetretten seynd.

Dass obiges alles also vorgangen, und verhandelt worden, bezeige mit meiner eigenen Hand-Unterschrifft, und gewöhnlichen Pettschafft. Wienn den neunzehenden MonathsTag Aprilis Anno 1713. Ich Georg Friderich von Schickh der R: K: M: Hoffrath, geheimmer N: Ö: Secretarius, und Referendarius: dan zu diesem actu auth: Caesarea et archi-Ducali creirter Notarius pub^cus. L.S.

〈25〉 Und ob auch weyland gedachte Unsere Vorfahren, Gross-Vatter, Vatter, und Bruder, Kayser Ferdinand der Erste, Maximilian der Ander, Rudolph der Ander, Mathias, Ferdinand der Dritte, Leopold, und Joseph die Erste, oder Wir als Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Herren vorgeschriebener Landen, einig ander Lehen, die in diesem Brieff nicht specificiret seyn, in Erbsweise, oder mit kauffen, verpfänden, oder in andere Weege, gleich-

[p. 127]

wohl nicht nach Ordnung des Reichs, oder der Lehens-Rechten an Uns gebracht, innengehabt, und genosssen, und dieselbe insonderheit nicht empfangen hätten, so wollen Wir doch dieselbe alle und jede Uns als dermahligen alleinigen Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Lehen-Tragern, wie obstehet, hiemit auch verliehen, und alle Mängel, Gebrechen, und Abgang, so darinnen seyn möchte, ob die gleichwohl also gestaltet wären, dass die von Recht, oder Gewohnheit einer sonderen Specification 〈26〉 bedärffen, von Römischer Kayserlicher Macht-Vollkommenheit, und rechten Wisssen gäntzlich erfüllet, erstattet, und dieselbe alle erneuert, und bekräfftiget haben.

Wir verleihen, und bestättigen auch von sonderen Gnaden, Uns, als dermahligen alleinigen Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Lehen-Tragern an Unser selbst statt, auch in aller Unser Erben Nahmen am Hauss Österreich, nach vorangezogener in Unserm hochlöblichen Ertz-Hauss Österreich vorlängst eingeführten, und von Uns erklärten Successions-Ordnung, von Römisch-Kayserlicher Macht, die vor angedeutete Lehen, mit solcher Bescheidenheit, wan es zu Schulden käme, dass solche Lehen, nach besag Unseres Hausses Österreichs-Brieff, und Freyheiten, an Uns und Unsere Erben gefiele, dass Sie dan die vorgeschriebene Ertz- Hertzogthumb- Fürstenthumb- Herrschafften, Land, und Leu 〈27〉 the, und was darzu gehöret, in aller der weise, als Sie darvon genannt, und geschrieben seynd, von Uns als Römischen Kayser, und dem Heyligen Reich empfahen sollen, als Recht, und Gewohnheit ist, und Unseres Hausses Österreichs-Freyheiten aussweissen, oder Unsere Nachkommen an dem Heyligen Reich, denselben Unseren Erben, die vorberührte Ertz-Hertzogthumb- Fürstenthumb- Graffschafft- Herrschafften, Land, und Leuth, und was darzu gehöret, in aller der weise, als die zuvorgenannt, und geschrieben seynd, zu Lehen wiederumb verleihen, und solches in keinen Weeg verziehen, oder versorgen, oder aber, Sie mögen die nichts destominder rechtlich innhaben, und besitzen, als ob Sie leiblich belehnet wären, gänzlich, ohne alle Beleidigung des Reichs, und ohne allen ihren Nachtheil, und Schaden wie Unseres Hauses Österreich Freyheiten klärlich vermögen, und aussweissen.

〈28〉 Auff das haben auch Unsere Gewalthabere obgenannt, in krafft ihrer habenden besiegelten Gewalt-Brieff, in Unsere, als Ertz-Hertzogens zu Österreich, und Lehen-Trager Seel, den Eyd der Treu, und Pflicht von denselben Fürstenthumben, und Landen gethan, gelobet, und geschworen, Uns als Römischen Kayser, und dem Heyligen Reich Getreu, und Gehorsamb, auch gewärtig zu

[p. 128]

seyn, zu thuen, und zu dienen, als des Reichs getreuer Fürst, und Mann, seinem rechten ordentlichen Herren, dem Röm: Kayser, pflichtig zu thuen ist, und des Hausses Österreichs Freyheiten, und Brieff besagen, und aussweissen, doch Uns als Ertz-Hertzogen zu Österreich, und Herren der vorgeschriebenen Landen, und Gebiethen, auch Unseren allerseiths Erben, und Nachkommen, an allen Unseren Eigenthumben, Obrigkeiten, Freyheiten, Gewohnheiten, Rechten, und Gerechtigkeiten, so Wir auff solchen 〈29〉 Fürstenthumben, Landen, und Leuthen haben, und von dem Heyligen Reich nicht zu Lehen seyn, unvergriffen, und ohne Schaden, ohngefährde.

Bey dieser Belehnung seynd gewesen der Durchleuchtig-Hochgebohrne, auch Hochgebohrne unsere liebe Oheimben, und Fürsten Anton Ulrich regierender Hertzog zu Saksen Meinungen, Eugenius Frantz Printz von Savoyen, und Piemont, Unser geheimmer Rath, Hoff-Kriegs-Raths-Praesident, General-Leutenant, und Ritter des goldenen Vlieses, Ferdinand Albrecht Hertzog zu Braunschweig-Lüneburg, Adam Frantz Fürst von Schwartzenberg, Unser geheimmer Rath, obrist-Stallmeister, und Ritter des goldenen Vlieses, Leopold Hertzog von Hollstein-Schleswig Unser geheimmer Rath, und Ritter des goldenen Vlieses, Joseph Adam Fürst zu Liechtenstein Unser geheimmer Rath, und Ritter des goldenen Vlieses, wie auch die Hoch- und Wohlge 〈30〉 bohrne, edle, Unsere, und des Reichs liebe Getreue, Friederich Carl Graff von Schönborn Unser geheimmer Rath, und Reichs-Vice-Cantzler, Aloysius Graff von Harrach Unser geheimmer Rath, Ritter des goldenen Vlieses, und Landmarschall Unserer N: Ö: Landen, Sigismund Friderich Graff von Khevenhüller Unser geheimmer Rath, Ritter des goldenen Vlieses, und Stadthalter des N: Ö: Regiments, Johann Caspar Graff Cobenzel Unser geheimmer Rath, und obrist-Cammerer, Frantz Ferdinand Graff von Kinsky Unser geheimmer Rath, und Königlich-Böhmischer obrist-Cantzler, Johann Baptist Graff von Colloredo, Unser geheimmer Rath, Hofmarschall, und Ritter des goldenen Vlieses, Otto Christoph Graff von Volckra Unser geheimmer Rath, Frantz Gottfried Graff von Dietrichstein Unser geheimmer Rath, und Hoff-Cammer-Praesident, Johann Wilhelm Graff von Wurmbrand Unser geheimmer Rath, und Reichs-Hoff-Raths-Praesident, Sigmund Rudolf Graff 〈31〉 von Wagensperg Unser geheimmer Rath, Gundacker Graff von Althan Unser geheimmer Rath und Leib-Guardi-Hartschieren Haubtmann, Johann Friederich Graff von Seilern Unser geheimmer Rath und Hoff-Vice-Cantzler, Raymund a Vilana Perlas Marchese de Rialp Unser

[p. 129]

geheimmer Rath und Königlich-Spanischer geheimmer Staats-Secretarius, sodann Frantz Jacob Graff von Brandeiss, und Georg Frantz Freyherr von Gilleiss Unsere respective Cammerer, und Verordnete, derer N: Ö: Land-Ständen, und viele andere Unsere Räthe, und Cammerer mehr.

Mit Urkundt dieses Brieffs besiegelt mit Unserem Kayserlichen anhangenden Innsiegel, der geben ist in Unser Stadt Wienn den neunten Tag, Monaths Aprilis, nach Christi Unsers lieben Herren und Seeligmachers gnadenreichen Geburth im Siebenzehen hundert acht und zwänzigsten, 〈32〉 Unserer Reichen, des Römischen im Siebenzehenten, des Hispanischen im Fünf und zwäntzigsten, des Hungarisch- und Böheimischen auch im siebenzehenten Jahre.

Carl

[........] Ludwig [Sintzendorff(?)]²⁵⁾

Ad Mandatum Sac^ae: Caes^ae: Majestatis proprium.

E.F.H.v. Glandorff²⁶⁾

Österreichiches Staatsarchiv Abt.: Haus-, Hof- und Staatsarchiv.

25) Van deze handtekening is alleen het tweede woord: Ludwig, duidelijk te lezen. Onder de in de akte vermelde aanwezigen komt slechts één persoon voor, die den voornaam Ludwig draagt, n.l. Philipp Ludwig Graff von Sintzendorff, één van de vier ‘bevollmächtigte Gewalthabere’, die de belening in naam van den Keizer aanvaarden. Het ligt voor de hand dat één dezer gevolmachtigden de akte zal hebben medeondertekend: dat dit juist Philipp Ludwig von Sintzendorff zal zijn geweest, wordt zeer aannemelijk door het feit dat v. Heintz in zijn ‘Relation’ vermeldt dat deze ‘die anrede gethan’ heeft (Mikoletzky, op. cit., p. 267). Intussen schijnt het eerste woord van de ondertekening niet ‘Philipp’ te zijn: eerder zou er ‘Graff’ kunnen staan.

26) Mikoletzky, op. cit., p. 268, vermeldt uit de ‘Relation’ van v. Heintz, dat aan den ‘Referendar der Reichshofkanzlei’ Ernst Franz von Glandorff (evenals aan den ‘Hofrat und Staatssekretär’ Johann Christoph von Bartenstein) een ‘Gnadenzeichen’ van 2000 fl. is toegekend als remuneratie voor het uitwerken van de akte. Als motief was door de ‘Hofkammer’ o.a. aangevoerd, dat deze functionarissen een remuneratie te meer verdienden ‘alls in erstermelt letztern belehnungs Act die wölsche zur Cron Spanien gehorige und dem Heyl. Röm. Reich zu lehen rührende Lande auch mitbegriffen, von welchen sonst Eine Tax von viel Tausend Gulden hätte entrichet werdten müssen’. De letter H. achter de voorletters E.F. zou ‘Herr’ kunnen betekenen.